علت بارش های سیلابی در ایران / پدیده جوی عصبانی یا پدیده مونسون (مانسون)
مونسون (مانسون) چیست؟
مانسون یک تغییر فصلی در جهت بادهای غالب یک ناحیه است که می تواند فصلی پر آب و یا خشک برای مناطق استوایی رقم بزند و بیشتر با بادهایی از سمت اقیانوس هند رخ می دهد. مونسون همیشه از نواحی سرد به نواحی گرم می وزد و مونسون تابستانی و زمستانی اقلیم بیشتر کشور هند و کشورهای آسیای جنوب شرق را تعیین می کند. با پایان زمستان، هوای گرم از اقیانوس هند به این کشورها می وزد و اقلیمی مرطوب و سیل آسا برای این نواحی رقم می زند. هند و کشورهای جنوب شرق آسیا به مونسون تابستانی وابسته اند. برای مثال، کشاورزی آن ها به بارش های سالانه بستگی دارد. بیشتر این کشورها سیستم های آبیاری وسیعی ندارند و از آب های زیرزمینی بسیار کم استفاده می کنند.
مونسون تابستانی چاه های آن ها را برای باقی سال پر می کند و آن ها را از سفره های زیرزمینی بی نیاز می کند. برنج و چای از محصولات این کشورها هستند که به مانسون تابستانی وابسته اند. حتی دامداری ها نیز که هند را به بزرگترین تولیدکننده شیر در جهان تبدیل کرده است، به این بارش ها وابسته اند تا دام ها را سالم و تمیز نگهداری کنند.
صنعت این کشورها نیر به مونسون تابستانی وابسته است. میزان زیادی از برق تولیدی این کشورها با نیروگاه های آبی با استفاده از آب جمع آوری شده از بارش های مونسونی تامین می شود. اما زمانی که مونسون تابستانی عقب می افتد و یا ضعیف است، اقتصاد این کشورها ضربه می خورد. تعداد کمی از مردم می توانند غذای خود را تامین کنند و کسب و کارهای بزرگ کشاورزی محصولات کمی برای فروش خواهند داشت.
در این شرایط، دولت باید از کشورهای دیگر غذا وارد کند و برق گرانتر می شود و گاهی اوقات فقط به افراد ثروتمند و کسب و کارهای بزرگ تعلق می گیرد. مونسون تابستانی در هند لقب وزیر اقتصاد واقعی را از آن خود کرده است.
البته مونسون تابستانی سنگین نیز می تواند آسیب زیادی به منطقه وارد کند. ساکنان شهرهایی مثل بمبئی هند به سیل های نیم متری در خیابان ها عادت کرده اند. با این حال، زمانی که مونسون بیش از حد قوی می شود، سیل می تواند در این مناطق فاجعه به بار آورد.
مونسون زمستانی چیست؟
مانسون زمستانی (Winter Monsoon) اقیانوس هند که از مهر تا فروردین رخ می دهد، کمتر از مونسون تابستانی شناخته شده است. مونسون خشک زمستانی از شمال شرق و از مغولستان و شمال غرب چین می وزد. مونسون زمستانی قدرت کمتری از مانسون تابستانی در جنوب شرق آسیا دارد و دلیل اصلی آن، وجود رشته کوه هیمالیا است که مانع عبور باد و رطوبت و رسیدن آن به سواحل جنوبی می شود. به علاوه، رشته کوه هیمالیا از عبور هوای سرد و رسیدن آن به جنوب هند و سریلانکا جلوگیری می کند و این مناطق را در تمام سال گرم نگه می دارد. گاهی اوقات این مونسون های زمستانی با خود خشکسالی در بعضی از مناطق را به همراه می آورد. البته تمام مونسون های زمستانی خشک نیستند. برخلاف بخش غربی آسیای جنوب شرق، بخش شرقی این مناطق بارش هایی تجربه می کند. مونسون زمستانی هوای مرطوب را از دریای جنوب چین وارد کشورهایی مثل اندونزی و مالزی می کند.
سایر مونسون ها
مانسون آسیا-استرالیا (Asian-australian Monsoon) از شمال استرالیا را تا سواحل اقیانوس آرام روسیه در بر می گیرد، از اقیانوس هند نیز می گذرد و در نهایت به سواحل شرقی آفریقا می رسد. بادهای مونسونی (یا موسمی) در سایر نقاط جهان نیز وجود دارد.مونسون آمریکای شمالی (North American Monsoon) که همیشه یک بار در سال و معمولا در تابستان رخ می دهد. هوای گرم و مرطوب از خلیج کالیفرنیا در جهت شمال شرق و از خلیج مکزیک در جهت شمال غرب می وزد. این بادها در نهایت در رشته کوه سیرا مادره مکزیک به هم می رسند و قبل از ورود به آمریکای شمالی و مرکزی، هوای مرطوب را وارد جنگل های این ناحیه می کنند. مونسون آمریکای شمالی می تواند کمکی طبیعی برای آتشنشان ها باشد. دمای تابستان در آریزونای ایالات متحده به طور معمولی تا ۳۸ درجه سانتی گراد می رسد و آتش سوزی های طبیعی ایجاد می کند که معمولا دسترسی به آن ها سخت است. این بارش مونسونی می تواند به خاموش کردن این آتش سوزی ها کمک کند و به علاوه، منبع آبی برای اکوسیستم بیابانی باشد.
سرچشمه اصلي نيروی مانسون
همانند كليه سيستم هاي اقيانوس شناسي و هواشناسي در سياره زمين، مانسون ها هم نيروي اصلي خود را از خورشيد مي گيرند. كم وبيش حدود ۳۰% از انرژي خورشيدي كه به سطوح بالاي جوي مي رسد، به وسيله سطوح فوقاني ابرها و سطح زمين به فضا بازتاب مي شوند. مقدار بسيار كمي از آن نيز به وسيله جو جذب مي شود. تضاد و تقابل فصل ها در دو نيمكره شمالي و جنوبي، موجب حركت آرام هوا از نيمكره زمستاني به سوي نيمكره تابستاني، به وسيله گراديان افقي فشار و نيروي عمودي شناوري از اختلاف درجه حرارت، مي شود.اما آب و خشكي، به مقدار يكسان انرژي دريافتي از خورشيد، دو واكنش متفاوت نشان مي دهند. دودليل براي اين تفاوت ذكر شده است.نخست اينكه دماي ويژه آب دو برابر دماي ويژه خاك است، يعني با مقدار مساوي انرژي دريافتي، خاك دو برابر آب گرم مي شود. دليل دوم، كه از دليل نخست بسيار مهم تر است اين است كه، گنجايش مؤثر دما، (توانايي يك ماده براي نگه داشتن گرما)، براي اقيانوس ها بسيار بيشتر از قاره هاست.در فصل زمستان، خشكي بيش از انرژي كه از خورشيد دريافت مي كند، انرژي به هوا گسيل مي كند. گرمائي كه در تابستان پيش در ژرفاي خاك ذخيره شده بود، اينك به سطح زمين مي آيد. ازآنجاييكه در اقيانوس، گرماي بيشتري ذخيره مي شود، در زمستان سطح آن كمتر سرد مي شود.این باران ها پیرامون شبه قاره هند، به ویژه خلیج بنگال را توفانی و ناامن می کرده است و دامنه آن، حتی در برخی موارد به قلب دریای پارس هم کشیده می شد به طوری که در چند مورد مرکز ایران را هم تحت تاثیر قرار داده است. در خرداد ماه و در حالی که نیم کره شمالی به سوی تابستانی سوزنده پیش می تازد، در شبه قاره هند گویی زمستان آغاز می شود. گرمای وحشتناک و مرگ آور توسط بارانی سیل آسا به نام مانسون یا توفان های موسمی قطع شده و زندگی در این سرزمین را امکان پذیر می سازد. خط استوای هواشناسی ITCZ که بر خلاف استوای جغرافیایی ثابت نیست و به شدت متغیر است، بر روی فلات تبت مستقر شده و شبه قاره هند را که از دیدگاه جغرافیایی در نیم کره شمالی قرار دارد، در نیم کره جنوبی قرار می دهد.
دلیل بارندگی اخیر در ایران؛ پدیده مونسون چیست؟
در مورد شکل گیری پدیده مونسون که پیش کشی هند به همسایه ها است، کارشناسان هواشناسی اشاره می کنند که مونسون در اثر تغییر سالانه بسیار زیاد دما در مناطق بزرگ خشکی در مقایسه با سطوح اقیانوس های همسایه شکل می گیرد.
طوفان مونسون که از اقیانوس هند راهی ایران شده، به هرجایی که رسیده مرگ و ویرانی به همراه آورده. سیل های خروشان آن هم در مرداد ماه پدیده نادری است که کمتر ایران شاهد آن بوده است. اما این هیولای ترسناک واقعا چه شکلی است. اتفاقا خیلی هم ترسناک نیست و از آسمان منظره زیبایی دارد.
چرخه تابستانی مانسون هند
در فصل تابستان در هر نیم کره، انرژی دریافتی خورشید، بیش از انرژی باز تابشی است. همچنین خشکی گرمای خود را زودتر از دست می دهد. این خصوصیت به ویژه بر روی بیابان رب الخالی، یکی از بزرگترین بیابان های جنب حاره، و فلات تبت، با ارتفاع متوسط 4 کیلومتر از سطح دریا، در میانه قاره آسیا، نمایان است. این گرمای از دست رفته، حد غربی و شمالی مانسون هند را توجیه می کند. در خرداد ماه هندوستان شمالی از چندین ماه پیش همچنان خشک است و دما در آن به بیش از 40 درجه سانتیگراد می رسد. همزمان در نیم کره جنوبی، زمین سرد است. در هر نیم کره، تبادل انرژی میان خشکی و دریا برقرار می شود. نتیجه کلی، بالا رفتن گرمای هندوستان و شمال افریقا در برابر پایین آمدن گرمای اقیانوس هند است.
هنگامی که ناحیه مانسون آسیا به بیشینه دمای خود می رسد، گرادیان افقی فشار بر فراز خشکی و دریا شدت می یابد. گرادیان فشار و نیروهای شناوری که به وسیله گرمای هوا ایجاد می شوند، موجب حرکت همگرائی در نزدیکی سطح زمین می گردند. این خود موجب حرکت هوای مرطوب و سنگین از سوی استوا و اقیانوس هند به سوی منطقه کم فشار جنوب آسیا می شود. به دلیل وجود شتاب کوریولیس (نیروی حاصل از چرخش محوری زمین) ، مسیر واقعی حرکت بادها منحنی است. پاد ساعت گرد روی شبه قاره هند و ساعت گرد بر روی فلات تبت.
مانسون های تکامل نیافته
باران های موسمی تاثیر فراوانی در اروپای مرکزی دارد. جایی که جهت باد از سوی اقیانوس اطلس حدود 30 الی 40 درجه تغییر می کند و نه به طور پیوسته اما بسیار زیاد با دگرگونی های جبهه ای، سرما، هوای ابری، باران و توفان تندری را همراه است. از دیدگاه اقلیم شناسی این باران ها موسمی هستند، اما فقط مراحل بدوی و نخستین یک مانسون، که پی آمد هوایی منحصر به فرد است. این حالات تا تبدیل شدن به یک مانسون واقعی راه زیادی در پیش رو دارد.در عرض های پایین جغرافیایی امریکای شمالی و در کرانه های خلیج مکزیک، فضای مناسبی برای گسترش مانسون وجود دارد. در طول تابستان، بر روی مناطق گرم، بارها سیستم های کم فشار چرخندی ایجاد می شوند. بادهای تجارتی شمال شرقی، به بادهای شرقی، جنوب شرقی و حتی جنوبی تبدیل می شوند. ایالت تگزاس و کشورهای پیرامون خلیج مکزیک، تحت تاثیر هوای مرطوب اقیانوسی، که تا حد زیادی داخل خشکی نفوذ می کنند، قرار دارند. البته باران ها، ویژگی های یک مانسون را نشان نمی دهند. در کل بارش ها 2 یا 3 و یا حتی 4 نقطه اوج بارش وجود دارد. در زمستان جریان های شمالی که اغلب به وسیله سیستم های پرفشار واچرخندی ایجاد می شوند، سرما را با خود به داخل خشکی می آورند. اگرچه بارش های تابستانی و زمستانی، ویژگی های باران موسمی را از خود نشان می دهد، اما هیچکدام آنچنان توانمند نیستند که در گروه مانسون طبقه بندی شوند. در امریکای مرکزی یک مانسون واقعی در بین عرض های جغرافیایی 5 و 12 درجه شمالی، در منطقه کوچکی از اقیانوس آرام رخ می دهد. نه فقط بادهای فصلی آن، بلکه بارش آن هم کاملا مانسون است.
فصل زمستان آنجا بسیار خشک است. فصل بارش آن خرداد ماه در شمال خلیج مکزیک و تیر ماه در جنوب مکزیک آغاز می شود و در مهر ماه در شمال و آذر ماه در جنوب به پایان می رسد. این روند در جنوب مکزیک حدود 3 ماه و در کستاریکا حدود 7 ماه به طول می کشد. این مانسون در حقیقت نمونه کوچکی از مانسون هند است.
بارش های مانسون در ایران
از اواسط خرداد و همزمان با گرما در نیم کره شمالی زمین، در شبه قاره هند شاهد باران های سیل اسا هستیم به گونه ای که این باران ها در تابستان چهره شبه جزیره را زمستانی می کند. با بارش های سیل آسا طوفان های موسمی در این مطقه رخ می دهد که به مانسون مشهور است. جریان هوای بلند شده از روی منطقه شبه قاره در محیطی کم منبسط شده و تبدیل به رطوبت و باران می شود. منبع بزرگ گرما در مولکول های آب باعث می شود تا این چرخه منجر به وقوع پدیده مانسون شود.
سیستان وبلوچستان به ویژه مناطق جنوبی آن همواره 2 پدیده مانسون در تابستان و آب و هوای مدیترانه ای و سامانه کم فشار سودان را در زمستان تجربه می کند. پدیده مانسون در تابستان بر روی اقیانوس هند تشکیل شده که به دنبال آن بارش های شدید بر روی دریا در هندوستان و پاکستان می بارد و اثرات آن استان سیستان و بلوچستان به ویژه مناطق جنوبی و مرکزی این استان را فرا می گیرد. بادهای مانسون یا موسمی همه ساله در فصل تابستان طراوت خاصی به آب و هوای گرم جنوب استان به ویژه شهرستان های چابهار، کنارک، نیکشهر و سرباز می بخشد به طوری که نسیم روح بخش و شمیم دل انگیزش جان را تازه می کند، به همین سبب معمولا منطقه آزاد چابهار با برگزاری جشنواره مانسون زمینه ساز حضور بسیاری از هموطنان برای بهره گیری از این آب و هوا و برنامه های متنوع آن می شود.این پدیده با ویژگی بارز ریزش های رگباری و سنگین در مدت زمان کوتاه همراه با تند باد در تابستان معمولا شهرستان های جنوبی سیستان و بلوچستان به ویژه چابهار، کنارک، سرباز، نیکشهر و ایرانشهر را تحت تاثیر قرار می دهد. به گفته برخی کارشناسان بارش های این چنینی در جنوب سیستان و بلوچستان گرچه سبب جاری شدن سیلاب های مخرب و وارد آمدن خسارت های سنگین مالی و گاه جانی می شود، اما در صورت مهار آنها می توان آب مورد نیاز آشامیدنی و کشاورزی منطقه را که همواره در طول سال از تشنگی رنج می برند، ذخیره کرد. این پدیده جوی همزمان با وقوع بادهای 120 روزه سیستان در کشورمان رخ می دهد و روی مناطق جنوب شرق کشور به ویژه سیستان وبلوچستان تاثیر گذار است. بررسی های متخصصان هواشناسی نشان می دهد هرچه تاثیر مانسون روی کشورمان کمتر باشد، بارش های پائیزی در زمان مقرر در کشور انجام شده و بارش در پائیز به تاخیر نمی افتد.
پدیده مانسون در کرمان
بنابر گزارش ها، 6 مرداد 1395 در شهرستان رابر براثر پدیده بارشی مانسون، سیل به وقوع پیوست . طبق گزارش های مدیرکل پیش بینی و هشدار سازمان هواشناسی، پیش بینی شد که پنجشنبه _ششم مردادماه ۱۴۰۱_ در شمال سیستان و بلوچستان، کرمان، هرمزگان، فارس، اصفهان، یزد، بوشهر، برخی مناطق چهارمحال وبختیاری، جنوب سمنان، کهگیلویه و بویراحمد، قم، تهران، قزوین، البرز، زنجان، گیلان، مازندران، گلستان، اردبیل، آذربایجان شرقی و استان مرکزی با بارش رگباری، رعد و برق و حتی خیزش گرد و خاک مواجه شویم، علاوه بر آن جمعه _هفتم مردادماه_ در جنوب سیستان وبلوچستان، غرب کرمان، شرق خوزستان، شمال سمنان، شرق لرستان، همچنین استان های فارس، بوشهر، کهگیلویه وبویراحمد، چهارمحال و بختیاری، یزد، اصفهان و برخی مناطق استان های البرز، تهران، مرکزی، قم، قزوین، زنجان، همدان، گلستان، مازندران و گیلان وجود رگبار و رعد و برق، وزش باد شدید موقت و در برخی مناطق خیزش گرد و خاک پیش بینی شد.
مونسون در اصفهان
نوید حاجی بابایی معاون پیش بینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان در رابطه با وجود سامانه بارشی مونسون در اصفهان گفت: براساس سوابق سال های گذشته بیشتر شاهد بارش های مونسونی در استان های جنوب و جنوب شرقی کشور بودیم، اما امسال این بارش ها به استان اصفهان هم منتهی شده است. وی افزود: با رخ دادن اتفاقاتی در وضعیت جوی، رطوبت اقیانوس هند به قسمت های مرکزی و استان اصفهان منتقل شده است.
معاون پیش بینی و تحقیقات اداره کل هواشناسی استان اصفهان تصریح کرد: از ویژگی های جریانات مونسونی تولید ابرهای ضخیم با ارتفاع بالا در آسمان و عموماً با رگبارهای شدید و تند و بادهای لحظه ای و گردوخاک های محلی است. با شدت بارش ها، در مناطق جنوب و جنوب غرب استان اصفهان و مناطقی که همجوار با چهارمحال و بختیاری و فارس هستند، شاهد بارش های خوبی از اواخر پنجشنبه تا روز جمعه خواهیم بود.
دلایل جاری شدن سیل در ایران
سال ها در ایران خشکسالی حاکم بوده و پوشش گیاهی مناسبی وجود ندارد و خاک خشک است؛ بنابراین آب باران به سرعت جاری می شود و باعث وقوع حوادثی می شود که طی چند روز گذشته شاهد آن بودیم. پوشش گیاهی مناسب، بارانی که می بارد را نگه می دارد و باعث می شود مقدار زیادی از این باران در خاک نفوذ کند به همین دلیل در جنگل ها خیلی کم سیل رخ می دهد زیرا پوشش گیاهی جلوی جاری شدن آب را می گیرد، اما در نواحی جنوبی چون پوشش گیاهی کم است بارش باران موجب جاری شدن سیل می شود.