سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته ای یک بار به منظور نظافت به حمام می رفتند. با این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می گرفتند و از آن ساعت تا ظهر و حتی چند ساعت بعد از ظهر حمام در اختیار زنان بود. امروز هم حمام عمومی در غالب نقاط ایران وجود دارد، منتها فرقش با حمامهای قدیم این است که در حمامهای قدیم از خزینه استفاده می شد؛ ولی در حمامهای عمومی جدید دوشتهای متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود گرفته است. در حمامهای عمومی خزینه دار که امروزه در ایران کمتر وجود دارد سنن و آدابی را از قدیم رعایت می کردند که بعضاً جنبه ضرب المثل پیدا کرده است.
تاریخچه حمام در ایران؛ اولین حمام در چه دوره ای ساخته شد؟
باستان شناسان به این نتیجه رسیدند که ساخت حمام های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است زیرا ایرانیان قدیم که دین زرتشتی داشتند، برای شرکت در مراسم غسل می کردند و استحمام بدن و حمام کردن علاوه بر پاکیزه شدن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی بوده است. بعد از گسترش دین اسلام در ایران و ضرورت غسل کردن در این دین برای شاهان ایرانی و ... در شهرها حمام های عمومی ساختند. در زمان صفویه در شهر اصفهان فقط 272 حمام عمومی ساخته شد.
نقش حمام ها در قدیم الایام
- حمام ها مکانی عمومی برای گردهمایی های خانوادگی، دوستانه بودند.
- برخی مراسم شادی مانند جشن حمام عروس و داماد در این حمام ها برگزار می شد.
- گاهی گرمابه ها به محل دعوا یا حتی ترور تبدیل می شد.
- گاهی ملاقات ها و مذاکرات سران حکومتی در حمام برگزار می شد.
- حمام ها محل ملاقات بزرگان، فرهیختگان و در نتیجه مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بوده است. سرودن و خواندن اشعار در گرمابه ها و شاهنامه خوانی نیز رایج بوده است. ابیاتی از شاعران مختلف بر دیوارهای حمام ها نصب می شده است.
- حمام ها کارکردهایی نیز برای درمان داشته اند. وجود خزینه های آب گرم و سرد برای درمان برخی بیماری ها کاربرد داشته و گرمابه در قدیم محل فصد (رگ زدن و حجامت)، گرفتن قولنج و مشت و مال، ازاله موهای زاید بدن، تراشیدن سر آقایان، حنا بستن بوده است.
- گاهی از گرمابه به عنوان پناهگاه نیز استفاده می کردند و برخی از افرادی که از حوادث مختلف اجتماعی یا سیاسی می گریختند، در حمام ها پناه می گرفتند.
بررسی معماری و اجزای یک گرمابه
گرمابه در تمام شهرها و روستاهای ایران در کنار مساجد ساخته شده و قبل از اذان صبح باز می شدند. حمام های قدیم چند متر از سطح کوچه و بازار پایینتر بود تا آب به خزانه سوار شود و از سرمای زمستان محفوظ باشد. در ساختمان حمام از سنگ، آجر و ملاط شن و آهک استفاده می کردند و سر در حمام را شکل دیو و رستم و یا شیطان و مالک دوزخ نقاشی می کردند. بینه، میان دَر و گرمخانه اصلی ترین بخش های گرمابه ایرانی بودند که براساس طب سنتی ایرانی و اسلامی طراحی شده بودند. هریک از این سه بخش سه فضای متفاوت از نظر دما (سرد، گرم و معتدل) را ایجاد می کرد. ساختمان حمام ها بر اساس چهار طبع یعنی گرم، سرد، خشک و تر طراحی می شد. هر فضا با راهرو و هشتی از دیگر فضاها جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به مکان مجاورش ناگهان تغییر نیابد و دمای هوا ناگهان افت نکند.
بینه یا سردخانه:
”بینه” حیاط سرپوشیده ای بود که وسط آن حوض بزرگی قرار گرفته و اطراف آن سکوهای بلندی وجود داشت که در آنجا رخت می کندند. دور تا دور سکوهای رختکن تیر می گذاشتند و به آن تیرها گوی های شیشه ای رنگارنگ می آویختند. در کنار یکی از آن سکوها یا بالای یکی از سکوها استاد حمامی می نشست. چراغ بزرگ گرد سوز و گاهی هم چهلچراغ از سقف بینه تا بالای حوض آویزان بود. چنانچه در نمناک اشاره شده است هوای بینه کاملا سرد و خشک و در طب سنتی ایران معادل فصل پاییز بود. روی چهارپایه نزدیک حوض یک تغار (کاسه بزرگ سفالین) محتوی آلو و آب آلو و چندین کاسه کوچک با قاشق های چوبی قرار می دادند و در ایام زمستان آب لبو را با کمی سرکه به جای آلو و آب آلو در تغار می ریختند.
میان در:
خانه دوم یا «میان در» معادل با فصل زمستان است که خلط یا مزاج بلغم در انسان غلبه پیدا می کند و فضایی به شکل دهلیز و پر پیچ و خم است که بینه را به گرمخانه وصل می کند. این فضا از هشتی کوچکی ساخته شده که گرما و حرارت انباشته شده در گرمخانه فوری خارج نشود و فرد بتواند با تاخیر از گرمخانه به درون بینه پا بگذارد.
گرمخانه:
گرمخانه به شکل هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم و محل استحمام و شست وشو بود که خزینه آب گرم و مخزن آب سرد در آن وجود داشت. صفحه ای فلزی به قطر 60 تا 110 سانتی متر در کف خزینه قرار می دادند که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود تا همیشه آب گرم و سرد داشته باشند. مزاج این قسمت گرم و تر و معادل با فصل بهار بود. سقف گرمخانه مرتفع تر بود و طاق اصلی آن جام خانه بزرگی داشت که مانند سیستم روشنایی عمل می کرد. سوخت حمام در گذشته از خار بیابان، هیزم و فضولات حیوانات بوده است. در زیر خزینه گرمابه، تون (آتشدان یا آتشخان) قرار داشته و ظرف مسی بزرگی در کف خزینه تعبیه شده و در زیر آن آتش می افروختند تا آب خزینه در طول شب گرم و برای استحمام در صبحگاهان گرم شود.
آداب و سنن در حمام های ایرانی قدیم
از زمانی که مردم به جای آب چشمه و رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی از حمام خزینه استفاده می کردند، آدابی در حمام کردن معمول گردید که در ادامه به آن می پردازیم.
آداب سلام کردن
یکی از رسوم حمام کردن در گذشته این بود که هر فردی وارد حمام می شد، به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد.
تعارف آب حمام به آشنا و بیگانه
بعد از سلام نمودن، در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده و مقداری از آب خزینه بر می داشت و به افراد حاضر در حمام چه آشنا و چه بیگانه از آن آب تعارف می کرد، حتی نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می کرد زیرا آنها معتقد بودند دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند.
احترام به بزرگتر در حمام
در گذشته احترام به بزرگتر در همه رفتارها نمایان بود حتی در حمام نیز به بزرگترها احترام می گذاشتند. هر کس وارد حمام می شد ، زمانی که بزرگترهای نشسته روی صحن حمام را که مشغول کیسه کشی و صابون زدن بودند، را مشاهده می کرد، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر می داشت و بر سر آن ها می ریخت. تازه وارد با رعایت تقدم و تأخر بر سر افراد بزرگتر آب گرم می ریخت و این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام تکرار می شد. حتی اگر بزرگترها در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند، باز هم کوچکترها به محض ورود به صحن حمام یک طاس آب گرم بر سر و بدن آنها ریخته و عرض خلوص و ادب می کردند.
اظهار ادب و احترام با مشت و مال
اگر تازه وارد در صحن حمام آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود را می دید برای اظهار ادب و احترام به خدمتش می رفت و او را مشت و مال می داد یا لیف صابون را به زور از دستش می گرفت و پشتش را لیف می زد.
اصلی ترین مشاغل گرمابه ای
- تونتا: نگهداری از حمام، گرم کردن آب و نظافت گرمابه
- دلاک: وظیفه شست و شو، کیسه کشی و گاهی هم مشت و مال دیگران
- مشت مالچی: وظیفه مشت و مال یا همان ماساژ تخصصی تر افراد
- حمامی: وظیفه مالک حمام خصوصی و مدیریت آن جا
- پادو: وظیفه جفت کردن کفش مشتری ها و جابه جایی دمپایی خشک و تر، دادن لنگ به مشتری
- بوقی: وظیفه دمیدن در بوق در سحرگاه و با خبر کردن مردم از گرم بودن حمام
معروف ترین گرمابه های قدیمی
- حمام گنجعلی خان کرمان
- حمام فین کاشان
- حمام قلی بیک مشهد
- حمام چهارفصل اراک
- گرمابه گلشن لاهیجان
- حمام خان در یزد
- گرمابه علی قلی آقا و حمام رِهنان در اصفهان
- حمام وکیل شیراز
- حمام مصباح کرج
تاریخچه جشن نوسره
