آشنایی با هنر قالی بافی و انواع طرح های آن

قالی دستبافی است پرزدار که با دستگاهی به نام دار بافته می شود. قالی بافی هنر بافت فرش پرزدار بر روی دار عمودی یا در مواردی افقی به وسیله پشم و ابریشم است. مطمئنا بار ها نام قالی را شنیده اید اما شاید فکر کنید این گستردنی با فرش فرق دارد. پس قبل از اینکه با قالیبافی آشنا شویم بهتر است “فرش” را بشناسیم.

هر چیز گستردنی ای را فرش گویند از قبیل جاجیم، گلیم، زیلو، قالی و قالیچه. اما گستردنی ای که در حال حاضر به آن فرش می گوییم همان قالی است. اما مشخصه ای که این دستبافته را نسبت به بقیه گستردنی ها متمایز می­کند گره دار بودن و پرز های بلند آن است.

کلمه قالی را از چند جهت مورد بررسی قرار داده اند. این کلمه از ریشه عبارت ترکی “قالین” است که با توجه منطقه جغرافیایی معانی گوناگونی دارد:

• مهریه، کابین، جهزیه ای که داماد به عروس خود هدیه (آرماغان) می داد.

• ضخیم، مقاوم و پایدار آنچه به قالی اهمیت و ارزش می بخشد، مواد اولیه طبیعی مانند الیاف پنبه، پشم، ابریشم و کتان، همچنین پیوند رنگ و نقشه و بافت قالی می باشد. قالی مجموعه ای است از گره هائی که در رج های موازی بر چله زده می شود. هر چه تعداد این گره ها در بافت بیشتر باشد مرغوبیت و استحکام آن بیشتر است.

مواد اولیه برای بافت قالی

سه ماده اولیه به نامهای تار، پود و پرز در بافت قالی مشارکت دارند:

۱. تار عبارت از رشته‏ های موازی عمودی است که از پنبه، پشم و یا ابریشم تشکیل شده است.

۲. پود عبارت از رشته ‏های موازی افقی است که از بین رشته‏های تار می‏گذرد. جنس پود نیز ممکن است از پنبه، پشم و یا ابریشم باشد.

۳. پرز عبارت از گوشت قالی می‏باشد که سطح خارجی قالی را می‏پوشاند و به وجود آورنده طرح و رنگ‏های مختلف می‏باشد. پرز نیز ممکن است از پشم، کرک و یا ابریشم باشد.

فرش ايران و چگونگي طبقه بندي آن

نقوش فرش ايران و نگاره هاي تزييني آن و از همه مهمتر مفاهيم بنيادي و شايد هم راز آميز آنها ، از جمله مباحث تخصصی فرش ایران می باشد که در طی چند دهه ی اخیر بسیار مورد توجه فرار گرفته است .

در این طبقه بندی بدون توجه به دلایل شکل گیری و پیدایش طرحها و نقش ها و حتی ریز نقش های مورد استفاده در فرش ، فقط با توجه به نوع آرایه ها و تزیینات طرح و همچنین اشکال تقلیدی به کار رفته و حتی با توجه به نوع تقسیم بندی متن فرش و جای گیری اشکال و تصاویر در آنها به دسته بندی طرحهای فرش ایران پرداخته اند و سپس با قیاس کلیه ی طرحهای سایر فرشها و توجه به وجوح مشترک طرح در هر فرش با طبقه بندی مذکور ، به اصطلاح تمامی طرحهای فرش ایران را در این فهرست گنجانیده اند.

گروه 1 – طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی را بوجود آورده اند. معروفترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.

گروه 2 – طرحهای شاه عباسی

اساس این طرح را گل های طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است. این گل های تجرید یافته، ضمن شاخه و برگ ها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشکیل می دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی نام های، افشان، لچک ترنج، ترنج دار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده، داده شده است.

گروه 3- طرحهای اسلیمی

قالب اصلی اين طرح بر مبنای گردشهای منظم و به غايت سنجيده بندهای اسليمي است . از آنجايی كه اسليمی خود دارای انواعی است لذا با توجه به نوع و شكل آن نيز مي توان طرحهای اسليمی را طبقه بندی نمود. معروفترين طرح ِ آن ، اسليمی دهان اژدر است . در اين نوع اسليمی انتهای هر بند اسليمی به دو شاخه تقسيم شده وحالتی شبيه به فكّين اژدها را به وجود مي آورد. انواع مختلف طرحهای اسليمي عبارتند از: اسليمی بندي ، افشان اسليمي ، لچك و ترنج اسليمی و...

گروه 4- طرحهای اقتباسی

این طرح از آن دسته است که با توجه به دست آوردهای بشری مانند مذهب، ایل، عشایر و … نامگذاری شده است. گفته می شود اغلب طرح های تلفیقی – اقتباسی شباهت زیادی به طرح های فرش مناطق مرزی ایران، کشورهای همسایه و حتّی طرح فرش های سایر کشورها دارند و فرشبافان ایرانی، تغییراتی هوشمندانه در آن به وجود آورده و طرح های تازه ای خلق کرده اند. دلیل نامگذاری این طرح ها، به نام تلفیقی- اقتباسی همین می باشد که از این میان می توان به طرح های معروف به قفقازی و گوبانی به عنوان مثال اشاره کرد.

گروه 5- طرحهای افشان

طرح افشان از جمله طرح های پرکاربرد در صنعت و هنر فرش بافی است ، این طرح انواع مختلفی دارد و در بسیاری از موارد با بخشی از طرح های اسلیمی مانند شاخ و برگ ، حیوانات ، بوته و… به صورت پراکنده پوشانده شده است. نقش ها و طرح هایی که در داخل طرح افشان قرار دارند باهم ارتباط دارند و اتصالی بین آنها برقرار است. به طور کلی طرح های نقش افشان دارای لچک و ترنج نیستند اما جدیدا نمونه هایی طراحی شده است که در آن لچک و ترنج نیز مشاهده می شود.

گروه 6 – طرحهای واگیره ای

منظور از استعمال واژه بندی اين است که يک قطعه کوچک از يک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون اين قطعات در مرحله تکرار بهم می پيوندند، آنرا بند بندی يا واگره می نامند. نامهای فرعی اين گروه عبارتند از بندی اسليمي، بندی پيچک ، بندی شکسته ، بندی کتيبه ای ، بندی مستوفی ، بندی ورامين يا ميناخاني، بندی قالب خشتی يا لوزي، بندی ترنجدار ، بندی درختی ، بندی قابقابی ، بندی شير شکری يا بازوبندي، بندی سروی ، بندی آدمکی يا ملانصرالدين ، بندی بختياری ، بندی مجلسی ، بندی خوشه انگوری ، بندی شاخه گوزن حيواندار ، بندی خاتم شيرازی و بندی دسته گل

گروه 7 – طرحهای بته ای

تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرحهای بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از بته جقه ، بته شاخ گوزن ، بته ترمه ، بته سرابندی ، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان ، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته ، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بوته بادامی.

گروه 8 – طرحهای درختی

اساس طراحی فرش ایرانی را شاخه و برگ تشکیل می دهد به همین سبب در طرح هایی که موسوم به طرح درختی هستند تلاش بر این است تشابه زیادی که در ارتباط با طبیعت وجود دارد حفظ شود. در بسیاری از طرح های درختی ، ترکیب اصلی را درخت و درختچه های کوچک و بزرگ تشکیل می دهند که در اکثر موارد به شکل انفرادی هستند و در برخی موارد نیز با سایر اجزا ترکیب می شوند.

گروه 9 – طرحهای ترکمن

نقوش فرش ترکمن برخاسته از اندیشه ها، باورها و رسوم آنهاست و در طول سالها، دچار تغییر و دگرگونی نشده و همچنان بافندگان قوم ترکمن این طرح ها را می بافند. این طرح هاي تجریدي و ذهنی است که با خطوط و اشکال هندسی طراحی شده و در اکثر موارد بی نقشه بافته می شود. نقش مایه اصلی فرش ترکمن هشت ضلعی، لوزي و یا مربع هایی است که در درون خود حاشیه هایی تکرار می گردد.

گروه 10 – طرحهای شکار گاهی

این نقش را در تخت جمشید و دیگر آثار باستانی ایران می توان مشاهده کرد که در آن معمولا شیری در حال حمله گاوی نشان داده شده است. لازم به ذکر است که در نمونه های جدیدتر ، شیر به پلنگ یا ببر تغییر یافته است. دلیل این تغییر را می توان ایجاد تنوع در نظر گرفت. این نقش که «گرفت و گیر» خوانده می شود، یاد آور یک نقشه ی باستانی معروف از وجود انواع حیوانات در فردوس های باستانی است که با این توجه می توان گفت اصالت هخامنشی طرح و نقش شکارگاه را نیز تایید می کند.

گروه 11- طرحهای گل فرنگ

نقش این طرح الهام گرفته از گل های طبیعی است و بیننده بخاطر گل هایی که در ترکیب این نقش به کار گرفته شده مجذوب آن می شود. این طرح چنان زیبا ، طبیعی و هنرمندانه است که گویی تک تک گل های فرش به صورت طبیعی چیده شده و روی فرش قرار داده شده اند.

یکی از انواع طرح درختی بوده و ویژگی های خاص خود را دارد. (طرح سبزیکار از انواع طرح درختی) نقش و نگارهای استفاده شده در قالی ها عموما از آداب و رسوم و سنت های قومی و محلی نشات گرفته شده و در واقع معرفی کننده آن محل و شهر هستند. بر همین اساس هم باستان شناسان با آثاری که از سال های دور بدست می آورند و بررسی ویژگی های آن، سنت هایی که قالی ها از آن متاثر بوده اند را شناسایی کرده و در اختیار علاقمندان قرار می دهند.

گروه 13- طرحهای گلدانی

ظرفی که در آن شاخه هاي گل گذاشته می شود، عنصر زیبایی براي طراحی فرش به حساب می آید. این نقشِ زیبا دستمایه طراحان فرش در برخی از مناطق کشورمان است که موجبِ خلق فرش هاي زیبایی شده است.در برخی از طرح هاي گلدانی تنها یک گلدان و در برخی دیگر از فرش ها متن فرش با گلدان هاي کوچک و در ردیف هاي موازي پوشیده شده است. از انواع طرح هاي گلدانی می توان به دسته هاي گلدانی ظل السلطان، گلدانی سراسري، گلدانی ختایی، گلدانی یک طرفه، گلدانی حاج خانمی و … اشاره کرد.

گروه 14- طرحهای ماهی در هم

این نوع نقش از اواخر دوره تیموری و در تمام دوران صفوی مورد استفاده بافندگان بوده است و از آنجا که در دوره تیموریان و در هرات رواج یافت بدان هراتی گویند. هر چند ریشه لغوی واژه ماهی درهم و اینکه چگونه در نقش فرش رایج گردیده است مشخص نیست. بافت ماهی درهم در اکثر نقاط ایران کاربرد داشته است. به گونه ای که اندازه ماهی های نقش در شرق بزرگتر از غرب و مرکز ایران است.

رنگهای مورد استفاده در قالیبافی (قسمت 1)