رنگ عنصر جدایی نا پذیر طبیعت است. انسان از دیر باز رنگ را در جشن ها و مراسم گوناگون خود به کار می گیرد و رفته رفته شیوه های متعدد بدست آوردن رنگ از طبیعت را می آموزد.از این رو سرآغاز رنگ رزی در اعصار کهن پنهان مانده و نمی توان تاریخ مشخصی برای آن تعیین نمود.ولی مسلم است که با پیشرفت جوامع بشری، شیوه های ساده رنگ آمیزی به فنون پیچیده مبدل شد.آثار باقی مانده از مردمان غار نشین دوران کهن به خصوص نقاشیهای درون غارها که به اشکال گوناگون رنگ آمیزی شده اند مؤید قدمت دیرینه آشنایی انسان با رنگرزی است. بنا به نظر پژوهشگران، تمدن های کهن آسیا، مانند چین، هند، ایران از حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد با موادی که برای رنگرزی الیاف پشم و ابریشم به کار می رفت آشنایی داشته اند و از آنها به بهترین شکل استفاده کرده اند.
به طور کلی موادی که برای رنگرزی الیاف استفاده می شود شامل دو دسته مواد طبیعی( سنتی) , مواد مصنوعی ( شیمیایی ) می باشد.
رنگهای مصنوعی
به رنگهایی گفته می شود که از مواد شیمیایی و مصنوعی تهیه می شوند و به ۲ دسته رنگهای جوهری و رنگهای کُرُمی (یا دندانه ای) تقسیم می شوند:
۱- رنگهای جوهری یا آنیلینی یا رنگهای فرّار
این گروه از رنگها از آنیلین که ارزان و فرّار است بدست می آیند و درعرف قالیبافی به رنگهای جوهری معروف هستند.
رنگهای جوهری نامرغوب بوده و در مقابل شستشو و نور فرسوده شده و ثبات خود را از دست میدهند و به دلیل کم ثباتی خطری جدّی برای فرش ایران است که مصرف آنها باید ممنوع شود ولی به دلایلی چون ارزانی، جذابیت ابتدایی، سهل الوصول بودن، صرف زمان کم برای رنگرزی و عدم آگاهی از مزایای رنگ طبیعی مورد استقبال زیادی قرار گرفته اند.
۲- رنگهای کرومی یا دندانه ای
گروهی از رنگهای مصنوعی هستند و چون از دندانه کروم (بیکرومات پتاسیم) برای ثبات و شفافیت رنگهای حاصله از آنها استفاده میشود، به آنها رنگهای کُرُمی نیز میگویند.
استفاده از این رنگها شبیه رنگهای طبیعی است و در مقابل شستشو و نور از ثبات خوبی برخوردار هستند. این رنگها در قالی نو، جلوه ی تند دارند و در قالی کهنه، کدر و پژمرده می شوند.
رنگهای طبیعی
به رنگهایی گفته میشود که منشا گیاهی، جانوری و فلزی دارند و رنگرزی با آنها به زمان، دقت و مهارت زیادی نیاز دارد.
رنگهای طبیعی به ۳ گروه رنگهای گیاهی، جانوری و فلزی تقسیم میشوند:
۱- مواد رنگرزی گیاهی
۱- روناس (روغناس): گیاهی است که در بیشتر نواحی به صورت خودرو می روید ولی در سال های اخیر در کرمان، یزد و مازندران کشت می شود. ماده رنگی از ریشهٔ آن بدست می آید که ریشهٔ آن کلفت، گوشتی و به رنگ سرخ می باشد. نام مادهٔ رنگی آلیزارین می باشد.
روناس بین سن ۷ - ۳ سالگی حداکثر رنگ دهی را دارد که از روناس ۳ ساله، آجری و از روناس 7 ساله، قرمز تیره حاصل می شود و به عبارتی قدرت رنگی ریشهٔ روناس با مدت زمانی که در خاک می ماند رابطهٔ مستقیم دارد.
پس از آنکه ریشه روناس را از زمین بیرون می آورند آن را خشک و آسیاب می نمایند و به صورت گرد در می آورند و برای رنگرزی استفاده میکنند.
۲- پوست گردو: گردو درختی است بزرگ و دارای چوب بسیار محکم می باشد.
از پوست سبز رنگ میوه این گیاه برای رنگرزی استفاده می شود. به این صورت که به محض رسیدن میوه، آن را جدا کرده و خشک می نمایند و برای رنگرزی مورد مصرف قرار می دهند. این پوست به تنها یی با نسبت های مشخص رنگهای کرم، شتری و قهوه ای میدهد لکن در ترکیب با موادی چون زاج سیاه، میتوان از آن رنگ سیاه بدست آورد و در ترکیب با سولفات آهن، خاکستری و مشکی میدهد.
۳- برگ مو: از برگ مو رنگ زرد بدست می آید. لکن از مواد اولیه برای بدست آوردن رنگ چمنی، سبز سیر و زرد لیمویی نیز استفاده میشود.
4- پوست انار: ماده رنگی آن زرد تیره مایل به قهوه ای می باشد. برای تهیه ی رنگهای خاکستری، مشکی، زرد، نارنجی، کرم و موشی از آن استفاده میکنند.
۵- بَقم: چوب درختی است بلند و سرخ رنگ که از رنگ سرخ آن استفاده میشود. ماده رنگی این گیاه هماتین است و از آن رنگ سرخی می گیرند که برای رنگرزی پشم و ابریشم استفاده می شود.
برای تهیهٔ رنگهای بنفش و سرخ بکار میرود.
6- بزغنج: پوست نوعی پسته کوهی است که چون تانن زیادی دارد بعنوان دندانه برای ثابت نمودن رنگ قرمز دانه از آن استفاده میشود البته برای تهیه رنگ خاکستری و مشکی نیز از آن استفاده میکنند.
۷- جَفت: به پوست زیرین درخت بلوط گفته میشود که پوست آن سرشار از مواد مازوجی میباشد از مواد اولیه برای تهیه رنگهای زرد، شتری و قهوه ای استفاده می شود.
۸- نیل (لاجورد): در مناطق گرمسیری مثل جنوب کشور و بلوچستان می روید و از مواد اولیه برای تهیه رنگهای آبی و رنگ هایی مثل سبز، سرمه ای، ملّه ای و موشی میباشد و بهترین زمان بدست آوردن رنگ از آن سال اول کاشت آن است و قسمت اصلی رنگ از برگ های آن بدست می آید. امروزه رنگهای نیلی را از نیلی شیمیایی یا صنعتی جایگزین بدست می آورند.
۹- زعفران: این گیاه در قائنات، تربت، کاشمر و استهبانات کشت می شود و از آن رنگ زرد بدست می آید. لکن به جهت گرانی این مادّه کمتر در رنگرزی مصرف میشود.
۱۰- توت سیاه: از مواد اولیه برای بدست آوردن رنگهای بنفش و قرمز می باشد.
11- کاه: از آن برای بدست آوردن رنگ زرد استفاده می شود.
۱۲- گندل: این گیاه در مناطق مرکزی و بویژه بختیاری می روید. و از آن برای تهیه رنگ زرد روشن استفاده می شود.
13- سماق: این گیاه که مصرف خوراکی هم دارد، دارای مقدار زیادی مواد مازوجی می باشد
و از آن برای بدست آوردن رنگهای خرمایی تا قهوه ای استفاده میشود و در اختلاط با سولفات آهن رنگ بنفش تیرهٔ مایل به قهوه ای می دهد.
۱۴- وسمه: از مواد اولیه برای تهیه رنگ آبی می باشد که ماده رنگی از برگ آن بدست می آید.
15- گلرنگ: ماده رنگی در گل آن موجود است و ماده اولیه برای تهیه زرد مایل به سرخ است.
۱۶- آلبالو: از میوه درخت البالو جهت بدست آوردن رنگ قرمز استفاده میشود.
۱۷- اِسپرک: یکی از بهترین مواد رنگرزی که برای تهیه رنگ زرد استفاده می شود و به صورت خودرو می رود و گلهای اسپرک، بیشترین رنگ و ریشه آن کمترین ماده رنگی را دارا میباشد.
۲- مواد رنگرزی جانوری
قرمز دانه: حشره ای است شبیه کفش دوزک که بر روی درختان خانواده انجیر زندگی میکند این حشره مادّه صمغ مانندی ترشح میکند که شاخه و حشره ها را فرا می گیرد و سخت میشود سپس صمغ و حشره را از درخت جدا کرده و حشره داخلی آن را با موادی چون آب جوش یا گرد گچ خفه میکنند. آن گاه حشره های مرده را خشک کرده و می کوبند و از آن برای تهیه رنگهای گلی تا قرمز تیره استفاده می شود. این مادّه رنگی گران قیمت است ولی کیفیت آن بالا میباشد و به رنگ هایی که از قرمز دانه بدست می آید لاکی نیز گفته میشود.
۳- رنگهای فلزی
همانگونه که از نام این گروه از رنگها برمی آید، این رنگها از ترکیبات فلزی بدست می آیند و به صورت طبیعی یافت می شوند مثل اکسید آهن (اُخرای زرد و سرخ)، اکسید زرد سرب (مردار سنگ)، آبی لاجوردی، آبی پروس.
دندانه
موادی هستند که برای تثبیت و رنگ پذیری بیشتر الیاف استفاده می شوند.
روش عمل آنها به این صورت است که با بوجود آوردن منافذی در سطح الیاف باعث نفوذ بیشتر رنگ به الیاف میشوند و به طور کلی برای جذب بیشتر رنگها و تثبیت آنها از دندانه ها باید استفاده کنیم چون حتی رنگهای طبیعی بدون استفاده از دندانه ها جذب کار الیاف نشده و رنگرزی الیاف با این رنگها بدون استفاده از دندانه ها از ثبات کافی برخوردار نخواهد بود و در نهایت دندانه ها جذب بیشتر و بهتر رنگها را فراهم میکنند.
دندانه ها به طور کلی به ۲ دسته نباتی و معدنی تقسیم می شوند:
1- دندانه های نباتی
این دندانه ها از قسمت های مختلف بعضی از گیاهان تانن دار بدست می آیند. تانن در پوست و میوهٔ تعداد زیادی از گیاهان مخصوصا پوست درختان بلوط و سماق موجود است.
تانن ها یا به صورت طبیعی در گیاهان وجود دارند و یا به صورت پاتولوژیک و معمولی در بافتهای گیاهی یافت می شوند که در حالت پاتولوژیک بر اثر نیش حشرات ایجاد می شوند که در این حالت به آنها "مازو" میگویند، از مازوها برای تهیه رنگهای سیر استفاده میشود.
۲- دندانه های معدنی
این مواد اغلب املاح فلزات قابل ترکیب در آب هستند که برخی از آنها رنگی و برخی از آنها بدون رنگ هستند.
دندانه های فلزی رنگی شامل: املاح کروم، مس، کبالت و دندانه های بی رنگ، شامل املاح آلومینیوم، قلع، روی و نیکل میباشند.
دندانه های معدنی در حمام رنگرزی با رنگها، ترکیب شیمیایی بین رنگ و الیاف برقرار میکنند و موجب میشوند رنگ به داخل الیاف نفوذ نماید و تثبیت شود.
به طور کلی در ایران، زاج ها مهم ترین مواد دندانه ای میباشند که به صورت های زاج سفید، زاج سیاه و زاج سبز و زاج کبود یافت می شوند.
زاج
۱- زاج سفید: سولفات مضاعف پتاسیم و آلومینیوم می باشد که در آب حل میشود ولی در الکل حل نمیشود، انواع مختلفی دارد و استفاده از آن در ایران از قدمت زیادی برخوردار میباشد. استفاده بیش از حد آن در رنگرزی باعث در هم رفتگی و چسبندگی پشمها میگردد.
هنگام استفاده از زاج سفید بهتر است که در صورت امکان از آب سنگین استفاده نشود، چون آب سنگین باعث رسوب آن شده و قدرت زاج را کاهش میدهد و به خاطر همین، هنگام رنگرزی با زاج سفید و استفاده از آب سنگین بهتر است از کروم دوتارتر استفاده شود.
2- زاج سیاه (سولفات مضاعف آهن): از این نوع زاج در مواردی که بخواهیم رنگ دلخواه، تیره (سیاه و موشی) باشد استفاده میکنیم چون باعث تیره شدن رنگها می شود. این نکته را باید مورد توجه قرار داد که هنگام مصرف زاج سیاه، مصرف آن باید کم و مدت زمان توقف در حمام باید کوتاه باشد.
3- زاج سبز: به زاج آهن یا سولفات آهن به علت رنگ سبزی که دارد زاج سبز گویند. از آن برای تهیهٔ رنگهای سبز استفاده میشود.
۴- کات کبود یا سولفات مس: یکی از دندانه های رنگی می باشد که از آن برای تهیهٔ رنگهای بنفش کمرنگ استفاده میشود یکی از عیوب آن این است که مقاومت الیاف را کاهش میدهد و در هنگام استفاده از آن باید دقت کرد.
قلع
این مادّه به صورت "کلرور استانو" که پودر سفیدرنگی است، موجود میباشد و برای رنگهایی که در مایهٔ زرد و نارنجی هستند استفاده می شود. این دندانه موجب زبری و شکنندگی الیاف می شود و در هنگام استفاده از آن باید به این امر توجه نمود.
کروم
مهمترین دندانهٔ رنگهای مصنوعی میباشد در طبیعت به صورت کانی کروم آهن موجود است.
انواع آن عبارتند از : دندانهٔ کروم شیرین، دندانهٔ کروم ترش، دندانه کروم احیاء شده که نوع اول و سوم از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. همهٔ ترکیبات کروم مانند بیکروماتها (بیکروماتهای سدیم و پتاسیم) و کروماتهای سدیم رنگین هستند.
رنگ هاي مورد استفاده در فرشبافی
در بافت يك فرش، در مناطق مختلف، از رنگ های مختلفی استفاده می شود. تنوّع رنگ در بافت فرش کاشان می تواند از تعداد خیلی کم تا زیاد متغیّر باشد. تا جایی که در بافت بعضی تابلو فرش ها، گاه تا چند هزار رنگ تركيبی به كار برده می شود. روش های ساخت رنگ های مورد استفاده در كار نقّاشی نقشه ی فرش، با روش های ساخت و تركيب رنگ ها در ديگر صنايع و هنرها، تفاوت های چشمگيری دارد. بعضی از نقّاشان، روش های مخصوصی در تركيب رنگ ها به كار می برند. در حالت كلّی، برای توليد رنگ مورد نياز، از نظر تعداد رنگ مورد استفاده در تركيب، محدوديت وجود دارد. بدین معنا که رنگ اصلی مورد استفاده در ترکیب، برای توليد اين رنگ ها، بسيار محدود است. در حالی كه اگرقرار باشد تنوّع رنگ در نقشه ی يك فرش، از ۲۰۰ رنگ تجاوز كند، مسلّما تركيبات آن ها پيچيده تر و همچنین رنگ های توليد شده، بيشتر خواهد بود. چنانچه حدّميانه ای برای رنگ های مورد استفاده در فرش، در نظر باشد؛ در آن صورت برای رنگ آميزی چنين نقشه هايی، رنگ هايی مانند مشكی، سرمه ای، قهوه ای، سفيد و لاكی را با رنگ هایی مانند آبی، زرد و زرشكی ترکیب می کنند تا رنگ های مورد نياز را به دست آورند.
فرش های دستباف
