آشنایی با ساز قانون قديمی ترين ساز ايرانی

تاریخچه ساز قانون به خانواده ی یک ساز قدیمی به نام سیتار بر میگردد که در قرن های میانه به اروپا راه یافته است. همچنین ساز قانون از ساز های قدیمی و کهن در موسیقی ایران است که می توان با آن ردیف موسیقی ایرانی را نواخت. ولی متاسفانه در ایران خیلی کم مورد توجه قرار گرفته و عده ی کمی با این ساز آشنایی دارند. نام این ساز از واژهٔ یونانی Kanon گرفته شده است که در آن زبان به مفهوم «قانون، قاعده» است. در ادامه به معرفی ساز قانون و اجزای تشکیل دهنده ی آن می پردازیم.

ساز قانون چیست؟

ساز قانون شامل جعبه ای چوبی به شکل ذوزنقه است تعداد زیادی سیم نایلونی و فلزی به دو سوی جعبه وصل میشوند و در مسیر خود از روی خرک چوبی که بر قطعه کوچکی از پوست حیوان تکیه دارد، عبور می کنند. سیمها از رودهٔ گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده، که به دور گوشیهایی که وضع ستونی دارند، پیچیده می شوند. وسیلهٔ نواختن ساز قانون، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه می کنند. هر لرزش سیم به خرک منتقل میشود و در نتیجه پوست به لرزه در می آید.

مخترع ساز قانون کیست؟

عده ای معتقدند سازنده این ساز افلاطون بوده و برخی هم آن را هم تبار ایرانی دانسته و سازنده آن را فارابی می شناسند. از طرفی، فارابی در کتاب موسیقی الکبیر به بررسی عمیق سازهای دوران خود پرداخته و رد ساز قانون نیز در این کتاب به چشم می خورد.

ویژگی ساز قانون

قانون يكی از قديمی ترين سازهای زهی مضرابی ايرانی است كه توانايی بيان گوشه های موسيقی ايرانی را دارد ولی متاسفانه مدت مديدی است كه در سرزمين ما ناشناخته مانده ، در حالی كه در كشورهای همجوار سالهاست كه ازاين ساز استفاده شده است. تقريبا از نيم قرن پيش تا كنون، موسيقي دانان ايراني به اجراي اين ساز روی آورده اند ، اما با وجود اينكه زمينه كار اينان بر نغمه های موسيقی ايرانی مبتنی بوده است ، به دليل تقليد ناآگاهانه از روش و سبك نوازندگی موسيقی عربی، اين پندار اشتباه به وجود آمده كه ساز قانون عربي است و آن را بايد به شيوه عربی نواخت، حال آنكه اين سبك در قانون نوازی، علاقه مند به موسيقی ايرانی را فرسنگها از شناخت اصول و ظرايف اين ساز كه كاملا با موسيقي ايرانی منطبق است، دور می سازد. از آنجا كه نوازندگی بر روی هر ساز و بيرون كشيدن « نغمه »های گوناگون از آن ، گذشته از توانايی و مهارت نوازنده ، بستگي به امكانات و موانعی دارد كه در خود ساز و ساختمان آن نهاده شده است،
قانونهای فعلی موجود در ايران كه بر اساس پرده بنديهای خاص خود از كشورهاي ديگر به سرزمين ما وارد شده و يا از روي همان الگوها در ايران ساخته شده اند ، هيچيك جوابگوی موسيقی ايرانی نيستند.
تکنواز (سولیست) قانون، در ردیف اول نوازندگان می نشیند برای نواختن ساز، آن را باید روی زانوها، یا روی میز قرار داد. نوازندهٔ قانون در حالیکه روی صندلی نشسته است، ساز را در هنگام نوازندگی روی زانوی خود می گذارد (تا ۵۰ سال پیش، ساز خیلی پایین تر از بدن نوازنده قرار می گرفت).
نوازنده دو دست خود را به فاصلهٔ یک اکتاو روی ساز می گذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند، در این حالت صوتی دو صدایی، و همنام به فاصلهٔ اکتاو از ساز شنیده می شود.

وسعت ساز قانون

ساز قانون در کشورهای مختلف (مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و شوروی، ایران و…) به اندازه ها و با وسعت های متفاوت ساخته شده است و بدین جهت تعیین یک وسعت واحد برای ساز قانون مقدور نیست.

• قانون های (مصری) ۲۶ صدایی
• قانون های (ترکیه) ۲۴ و ۲۵ صدایی
• قانون های (ارمنی) ۲۲ صدایی
• قانون های (ایرانی) ۲۷ صدایی

اجزاء ساز قانون

کلاف ساز، ضلع کوچک (پیشانی)، پوست، پرده گردان ها، پایه خرک، گوشی ها، مضراب (زخمه)، سیم، شبکه های صوتی، کلید کوک، حلقه ی مضراب، ضلع بزرگ، شیطانک، جعبه سیم گیر، صفحه استقرار گوشی ها، صفحه رو، خرک، قاب پوست از اجزاء ساز قانون هستند.

شیوه نشستن و نواختن ساز قانون

معمولاً برای نواختن ساز قانون آنرا روی پا و یا روی میز قرار می دهند. هنگام همکاری با ارکستر، در صورتیکه نوازندگی قانون به صورت تکنوازی باشد در ردیف نخست نوازندگان و در صورتیکه بعنوان همراه خواننده و ارکستر باشد رو به رو می نشیند. در صورتیکه برای نوازندگی سازقانون از میز استفاده شود بهتر است که میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر بوده و شیب آن هم به طرف نوازنده باشد، همچنین راحت تر است که زیر میز خالی باشد. فرم اعضای بدن هم در زمان نوازندگی ساز قانون از اهمیت زیادی برخوردار است. از جمله این که کمر باید کاملاً صاف باشد، دست زاویه ۹۰ درجه بخود بگیرد و آرنجها داخل بدن باشد، ضمن این که دستها باید در موقع نواختن کاملاً آزاد و بدون هیچگونه فشاری بر روی سیمها و با فاصله از سیم قرار بگیرد.گاهی اوقات هم نوازنده سازقانون بر روی زمین و به صورت چهار زانو می نشیند و ساز را روی پاهایش قرار می ده، نوازنده دو دست خود را به فاصلهٔ یک اکتاو روی ساز می گذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند، در این وضعیت صوتی دو صدایی و همنام به فاصلهٔ اکتاو از ساز شنیده می شود.

مدت زمان یادگیری ساز قانون

در هر سازی برای حرفه ای شدن، نیاز به صرف وقت و پشتکار است. عوامل زیادی در مدت زمان یادگیری هر فرد برای هر نوع سازی موثر است. از جمله این عوامل شامل موارد زیر است:

هدف از آموزش

اگر می خواهید یک نوازنده حرفه ای شوید که به گروه های ارکستر بزرگ دعوت شوید، بازه ۷ تا ۱۰ ساله را در نظر بگیرید که برای حرفه ای شدن نیاز دارید. اگر صرفا به هدف نواختن چند قطعه ساده اقدام به یادگرفتن کردید، یک دوره یکساله نیز برای یادگیری کفایت می کند.

علاقه به ساز قانون

در هر کاری تا زمانی که علاقه و پشتکار وجود داشته باشد، مسیر هموارتر و راحت تر می شود. در صورتی که علاقه کافی نداشته باشید، احتمالا مسیر یادگیری ساز برایتان سخت تر و ناهموار به نظر برسد.

تمرین و پشتکار

برای جا افتادن در هر کاری نیاز به تمرین دارید. با تمرین و تکرار است که می توانید متفاوت شوید. اگر زمان کافی برای تمرین کردن نداشته باشید، احتمالا آن هدفی هم که از یادگیری ساز قانون در نظر دارید برایتان دورتر عملی شود. هر نیم ساعت کلاس موسیقی حداقل نیاز به چندین ساعت تمرین دارد.

صدا و نت نویسی ساز قانون

وسعت معمول صدای قانون های متداول در ایران حدو سه اکتاو نیم است. انواع نت ها به صورت زیر می باشد:

کوک وتر ها

کوک وتر ها را می توان به وسیله ی پرده گردان ها برای تمام فواصل موسیقی ملی تغییر داد.

کلید نت نویسی

نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می گیرد. در این ساز برای حدود یک اکتاو از صدا های بم، با کلید فا خط چهارم و بقیه با کلید سل خط دوم حامل نت نویسی می شود. نمونه ای از نت نویسی برای ساز قانون را در تصویر زیر مشاهده می کنیم.

نوازندگان قانون

• رحیم قانونی
• جلال قانون
• مهدی مفتاح
• سینا آقارضی
• ملیحه سعیدی

سوردین چیست؟ و معرفی بهترین مدل های آن