آشنایی با شب یلدا از کهن ترین جشن های ایرانی

آداب و رسوم شب یلدا در ایران

شب یلدا یکی از شب های مهم در ایران باستان بوده که البته در حال حاضر هم می باشد. اگر بخواهیم از اهمیت شب یلدا و این که از چه تاریخی در گاه شمار رسمی ایرانیان گنجانده شده برایتان بگوییم، قصه اش طولانی و زیاد می شود اما به نظر می رسد که از زمان داریوش یکم در تقویم رسمی ایرانیان این جشن باستانی به وجود آمده است. شب نشینی و جشن هایی که در این شب و در نقاط مختلف ایران برگزار می شود، یک سنت کهن است که با گذشت زمان از آن دوره تا کنون نه تنها از اهمیت آن کاسته نشده بلکه در نزد ایرانیان جایگاه و اهمیت ویژه ای دارد. آداب و رسوم شب یلدا در ایران متفاوت است و به شیوه هایی کمی متفاوت تر برگزار می گردد. امروز ما در ساعدنیوز می خواهیم تا به آداب و رسوم شب یلدا در ایران بپردازیم پس با ما همراه باشید.

این که بالاتر اشاره نمودیم که هر شهری در ایران، آداب و رسوم مختلف خود را دارد به این معنا نیست که در به صورت کلی، شب یلدایی متفاوت تر از آن چه که ما تا به حال شناختیم برگزار می کنند بلکه به این معناست که، مردم شهرهای مختلف روش های خاص خود را برای برگزاری بلندترین شب سال و شروع زمستان را دارند. به صورت کلی، یلدا به معنای زایش است و شب چله یکی دیگر از نام های شب یلدا است. ابوریحان بیرونی در کتابش، از روز اول دی ماه با عنوان خور نیز یاد کرده است. مسعودی در تاریخش آن را خُره روز آورده و برخی منابع دیگر خرم روز نیز ذکر کرده اند.

یلدا به فاصله ی زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی یعنی نخستین روز زمستان گفته می شود. خانواده های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی مفصل و همچنین انواع میوه ها و رایج تر از همه هندوانه را به هر شکل ممکن خریده و دور هم نوش جان می کنند.

خوردن تنقلات، قصه گویی بزرگان و ریش سفیدان برای جوان ترها و دیگر اعضای فامیل و همچنین تفالی به دیوان حافظ از دیگر آیین های مرسوم این شب باستانی است. حال در ادامه ی این مطلب به آداب و رسوم شب یلدا در ایران می پردازیم.

تاریخچه شب یلدا

تاریخ پیدایش جشن شب یلدا را می توان همزمان با «خرم روز» دانست، جشنی که در زندگی مردمان آن دوران اهمیت زیادی داشته و به همین دلیل در زمان داریوش اول یعنی از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در تقویم ایرانیان ثبت شده است. در آن دوران که کشاورزان فعالیت های خود را با حرکت خورشید و بلندی و کوتاهی روز و شب تنظیم می کردند، نیاکان ما به دانش گاه شماری دست پیدا کردند و به این راز پی بردند که آخرین روز پاییز، کوتاه ترین روز سال و اولین شبِ زمستان طولانی ترین شب سال است. از آنجایی که آن ها تاریکی را از اهریمن و اهریمنی می دانستند، برای دفع آن رسم و رسوم های متعددی را پایه گذاری کردند.

به اعتقاد ایرانیان باستان، خورشید در آخرین روز پاییز زایده و متولد می شود و برای همین این شب را شب زایش خورشید یا الهه مهر (میترا) می دانستند و منجمان و دانشمندان قدیمی این روز را روز «خور» یا «خرّم روز» نامیده اند. برخی ها هم اعتقاد داشتند که در این شب پیامبری متولد شده است. حتی گفته می شود که کریسمس هم از این اعتقادات ریشه گرفته و یهودیان هم عیدی به نام عید حانوکا دارند که در این شب جشن می گیرند. یعنی یلدا فقط متعلق به ایرانیان نیست و در کشورهای دیگر دنیا هم این شب را جشن می گیرند و ماندگاری این جشن از دوران باستان تا به امروز به خاطر پیوند آن با طبیعت است.

مراسم و آداب جشن

برای در امان بودن از خطر اهریمن، در این شب همه دور هم جمع می شدند و با برافروختن آتش از خورشید طلب برکت می کردند.
آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه های گوناگون است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده گویی می کنند.
جشن شب یلدا جشنی است که از ۷ هزارسال پیش تاکنون در میان ایرانیان برگزار می شود. ۷ هزار سال پیش نیاکان ما به دانش گاه شماری دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است.
یکی دیگر از دلایل برگزاری این جشن، شب زادروز ایزدمهر یا میترا است. مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی ها و آریایی ها به پیش از دین زرتشت بازمی گردد که پس از ظهور زرتشت این پیامبر او را اهورامزدا تعریف کرد. یکی از ایزدان اهورایی مهر بود که هم اکنون بخشی از اوستا به نامش نامگذاری شده.
در «مهریشت» اوستا آمده است؛ «مهر از آسمان با هزاران چشم بر ایرانی می نگرد تا دروغی نگوید».

یلدا در آذربایجان شرقی

آذری ها از نظر آداب و رسوم شب یلدا در ایران یکی از مردمانی هستند که برای زنده نگه داشتن این شب به یاد ماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه ای دارند که در نوع خود بی نظیر است. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا چیلله قارپیزی یا همان هندوانه ی شب چله می خورند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را تا آمدن بهار حس نخواهند کرد.

در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی هم رسم این است که کسانی که نامزد و یا در شرف ازدواج هستند در دوران نامزدی در این شب برای همسران خود خوانچه یا طبق می فرستند. جالب است بدانید که اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه ها به خانواده های عروس و داماد کمک می کنند. محتویات این خوانچه ها عبارتند از: شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور. هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به به منزل داماد می آورند و به رقص و پایکوبی می پردازند.

رسم های شب یلدا

رسم و رسوم های شب یلدا بیش تر جنبه محلی دارد و بسته به فرهنگ هر شهر و منطقه متفاوت برگزار می شود. اما برخی از آیین های شب یلدا در همه شهرها متداول شده اند؛ معمولا در چنین شبی در سفره همه ایرانی ها میوه هایی مثل هندوانه، انار، کدو حلوایی، چغندر، خرمالو، سیب و همچین آجیل و خشکبار پیدا می شود. گرفتن فال حافظ در شب یلدا که با عنوان تفال به حافظ و آینده گویی یاد می شود، از رسم های متداول این شب است. البته از همان دوران قدیم رسم شده کسانی که دیوان حافظ نداشته باشند، گردویی انتخاب می کنند و می شکنند و از روی پوک یا پُر بودن آن آینده را توصیف می کنند. شاهنامه خوانی، شعرخوانی و متل و چیستان نیز از دیگر رسم های این شب هستند.

فال حافظ و شاهنامه خوانی در شب یلدا

شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب های یلدا یکی دیگر از سرگرمی های ایرانیان می باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی…

و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می کنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند.

و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه های شب یلدا می باشد که از دیرباز رایج می بوده است شاهنامه ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می شود. شانس بزرگی هست که در خانواده تان چنین شخصی را داشته باشید.

میوه های مخصوص شب یلدا

اصلی ترین میوه شب یلدا انار می باشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می بردند.

قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانه ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است.انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می شود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه ها و میوه آن بکار می رود.

و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می باشد.البته از سایر میوه ها و مرکبات همچون پرتقال،سیب،خرمالو،گلابی و یا حتی کدو تنبل و لبو هم می توان استفاده کرد.

آشنایی با آداب و رسوم اقوام ایرانی در شب های قدر