آشنایی با خانه داروغه مشهد

در خیابان نواب صفوی ، راسته حوض مس گران و در کوچه داروغه خانه ای به نام خانه داروغه که به دوره قاجار تعلق دارد واقع است که با شماره ثبت 6357 در تاریخ 7 مهر 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران در فهرست ملی ثبت گردیده است. در اواخر دوره قاجار با دستور محمد یوسف خان این خانه توسط بناها و معماران روس به عنوان منزل شخصی جهت انجام مراسم پذیرایی رسمی ساخته شد. طبق شواهدی که وجود دارد این بنای تاریخی تقریبا تا سه دهه گذشته کاربردی مسکونی داشته ولی در سال 1366 به وسیله ورثه به یکی از نمایندگان هیئت های مذهبی روستایی شهیدیه در شهرستان میبد یزد فروخته شد. از آن تاریخ تا سال 1391 به بعد این بنا به عنوان محل اسکان و تجمع هیئت های مذهبی به کار برده شد. در سال 1391 این بنای تاریخی مورد تملک شهرداری قرار گرفت و با هزینه های شهرداری مرمت و بازسازی شد.

خانه داروغه مشهد به دستور یوسف خان هراتی، اولین رئیس نظمیه پس از مشروطه، ساخته شد. خانه داروغه یکی از آثار معروف و دیدنی دوره قاجار است که در سال های اخیر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری خانه داروغه مشهد

این اثر تاریخی دوران قاجار در حدود 1100 متر مربع مساحت داشته است و از نظر معماری با طرح های معماری روسی بی شباهت نیست؛ به طوری که نشانه های معماری روسی را در تزئینات چوبی سقف، کاشی های 7 رنگ، فرشته ها و شیرهای بالدار و تندیس های قالبی و گچی می توانید مشاهده کنید. همچنین، نمای تراس و پله های دوطرفه نیز شبیه به معماری روسی طراحی شده اند.

طرح پله های دو طرفه در تراس خانه، اُرُسی ها و تزئینات ساختمان، نمای داخل حیاط که در آن از آجرهای قالبی استفاده شده است و تندیس های گچ بری شده ای همچون سر شیر، فرشته بالدار یا سر انسان، همگی نشانه هایی آشکار از تأثیرگزار بودن معماری روسی در ساخت این خانه است.

این خانه در سه ضلع شمالی، جنوبی و شرقی یک حیاط بزرگ در دو طبقه و با زیربنایی در حدود 1100 متر مربع بنا شده است. این نوع معماری به شیوه سه طرف ساخت مشهور است. دو ضلع نشیمن و یک ضلع غلام رو که هر سه به هم متصل هستند. ورود به بنا از طریق ضلع جنوبی آن امکان پذیر است. یک حوض کوچک و باغچه های اطراف آن در هنگام ورود به خانه مقابل دیدگان شما قرار می گیرد.

نکته قابل توجه دیگر در مورد بنای خانه داروغه آن است که این بنا در حدود ۷۵ سانتیمتر پایین تر از زمین های اطراف ساخته شده و در گودی قرار گرفته است.

یک نکته بسیار جالب و هوشمندانه در بنای خانه داروغه این است که هر دو بخش تابستان نشین و زمستان نشین در دو سوی حیاط این خانه وجود دارد.

در قسمت زمستان نشین وسایل گرمایشی همچون بخاری دیواری و شومینه قرار دارد و از پنجره های دوجداره استفاده شده است که بسیار هوشمندانه به نظر می رسد. جالب است بدانید که شومینه ساخته شده در این خانه اولین شومینه در شهر مشهد است.

بخش تابستان نشین این خانه هم با وجود اتاق های بادگیر و حوض آب برای گرمای تابستان مناسب سازی شده است. آنچه به طور کلی در ساخت خانه داروغه مورد توجه قرار گرفته استفاده از نیروهای طبیعی همچون آب و باد و آفتاب برای رفع نیازهای خانه ای این چنین بزرگ، بدون صرف هزینه اضافه است.

ایوان بخش غربی بنا دارای ستون بوده و در بالای آن با استفاده از کاشی های هشت ضلعی و بیضی عبارات « بسم الله الرحمن الرحیم» و «محمد (ص) شمع جمع آفرینش» و همین طور نقوشی از گیاهان مختلف نقش شده است.در قسمت شمالی بنا نیز ایوان بسیار زیبایی وجود دارد که دارای چهار ستون با تزئینات آجرکاری است. این چهار ستون به صورت متقارن و روبه روی هم در جلوی ایوان شمالی قرار گرفته اند و تا کف حیاط امتداد پیدا کرده اند. در دو طرف این ایوان نیز دو راه پله مورب با نرده های ظریف و خوش ساخت فلزی دیده می شود.

قسمت های مختلف خانه داروغه مشهد

خانه داروغه را می توان در فهرست نخستین ها قرار داد؛ چراکه نخستین حمام اختصاصی و شومینه مشهد در این بنا ساخته شد. در آن دوره، هنوز حمام اختصاصی وجود نداشت و مردم به حمام عمومی می رفتند.نکته جالب در مورد خانه داروغه مشهد، قرارگیری آن در کوچه داروغه است. در این کوچه، دو بنای دیگر وجود دارد که در گذشته به هم متصل بوده اند؛ به طوری که ساکنان آن از طریق راه ارتباطی دو بنا به راحتی در هردو خانه رفت و آمد می کردند و از خانه ای به خانه دیگر وارد می شدند. قسمت های دیگر خانه داروغه:

• سرداب
• ضلع غلام رو
• مطبخ
• حوض سنتی
• ضلع های نشیمن
• دو طبقه نانوایی
• اتاق های بادگیر

شاید برایتان جالب باشد بدانید خانه داروغه مشهد دو بخش تابستان نشین و زمستان نشین دارد. طراحی عجیب و منحصربه فرد خانه داروغه به گونه ای است که با کمک انرژی باد، آب و خورشید نیازهای اساسی ساکنان تأمین می شده است. در قسمت زمستان نشین خانه داروغه می توانید مطبخ را مشاهده کنید. در بخش زیرزمین نیز وسایل گرماساز قرار دارد تا به کمک آنها دمای خانه مطبوع و گرم شود. از عجایب قابل توجه دیگر خانه داروغه مشهد، بخاری برقی و پنجره های دوجداره است. در قسمت تابستان نشین، نیز حوض آب زیبا و سنتی و اتاق های بادگیر را مشاهده می کنید که فضای خانه را در فصل تابستان خنک و دلپذیر می کنند.

مرمت خانه تاریخی داروغه

خانه تاریخی داروغه در بافت تاریخی شهر مشهد در محدوده ای 366 هکتاری قرار دارد. این محدوده در سال 1379 مشمول طرح به سازی و نوسازی شد و بسیاری از خانه های این محدوده خریداری شده و بیشتر جمعیت ساکن در آن ناگزیر به کوچ از این محله شدند. خانه های قدیمی به نوبت تخریب شدند و به جای آن ها ساختمان های چندین طبقه با کاربری تجاری سر برآورد. تنها ۴۱ بنا از کل این بافت در محدوه ای به وسعت 3 هکتار از اجرای این طرح نجات پیدا کردند. خانه داروغه یکی از آن ها بود.

در این زمان یک گروه معماری تصمیم به شناسایی و مرمت خانه های تاریخی باقی مانده در این محدوده ۳ هکتاری گرفت. نوبت به خانه داروغه رسید و شرکت مسکن سازان ثامن به پیشنهاد آن گروه معماری خانه داروغه را که در معرض تخریب و نابود شدن بود، خریداری کرد. عملیات مرمت خانه آغاز شد. هدف از مرمت خانه داروغه نگهداری از اصالت و هویت فرهنگی مشهد، حفظ عنصر بصری تاریخ شهر و نمایش آن به زائران و گردشگران این شهر بود.

در طول اجرای عملیات مرمت تمام تلاش مرمت کاران بر این بود تا اصالت این خانه از لحاظ شکل ظاهری و ساختار سازه ای به طور کامل حفظ گردد. به طوری که همچنان نمایش دهنده شیوه زندگی گذشتگان باشد.به همین منظور تا جایی که امکان داشت از مصالح با کیفیت و به روز در مرمت خانه داروغه استفاده شد. علاوه بر آن سعی شد تا قسمت های تازه ساخته شده از بخش های قدیمی و اصیل خانه متمایز بوده و برای بازدید کنندگان قابل تشخیص باشد.

از سوی دیگر دست اندرکارن مرمت این خانه تصمیم گرفتند تا از مصالح خانه های قدیمی تخریب شده در این امر بهره بگیرند تا ظاهر اصیل تری به قسمت های مرمت شده بدهند. در کار مرمت خانه داروغه از دانش و تجربه کارشناسان خبره و متخصصان حرفه ای در رشته های باستان شناسی، معماری، مستند نگاری و مرمت آثار تاریخی بهره گرفته شد.

این عملیت در سال 1393 به پایان رسید و خانه داروغه به عنوان بزرگترین و زیباترین خانه مرمت شده در مرکز شهر مشهد بازگشایی شد. خانه داروغه هم اکنون با برخورداری از فضاهای اداری و موزه به روی بازدیدکنندگان و علاقه مندان به آثار تاریخی باز است.

دیدنی های اطراف خانه داروغه مشهد

• گنبد خشتی : مقبره امامزاده سید محمد از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع)، معروف به «گنبد خشتی» از بناهای تاریخی و جاهای دیدنی مشهد است. این بنا در فاصله ۱٫۷ کیلومتری (حدود هفت دقیقه) از خانه داروغه قرار دارد. این اثر در سال ۱۳۴۵ با شماره ثبت ۶۱۶ به عنوان آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنا برشواهدی معماری گنبد خشتی به دوره تیموریان باز می گردد و بازسازی بنا و نقاشی های آن به دوره صفوی تعلق دارد. قدمت این بنا حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است.
• خانه تاریخی توکلی: «خانه تاریخی توکلی» یکی از بناهای تاریخی مشهد در نزدیکی حرم مطهر است که تا خانه تاریخی داروغه، ۷۰۰ متر (حدود سه دقیقه) فاصله دارد. این خانه متعلق به دوره قاجار است و فرهنگ آن دوره را به تصویر می کشد. این خانه تاریخی در سال ۱۲۲۱ شمسی ساخته شد که در ابتدا محل سکونت تاجر معروف خشکبار به نام کشمشیان بود. بعدها توسط فردی به نام توکلی خریداری شد و به خانه توکلی مشهد شهرت یافت.
• آرامگاه پیر پالان دوز : «آرامگاه پیر پالان دوز» واقع در ضلع شرقی حرم مطهر امام رضا از دیدنی های شهر مشهد است که با خانه تاریخی داروغه ۸۰۰ متر (حدود سه دقیقه) فاصله دارد. شیخ محمد مقتدی کارندهی از عارفان شیعه مذهب ذهبیه در روستای کارند مشهد به دنیا آمد. او علاوه بر مقامات والای عرفان در کیمیاگری و خطاطی نیز تبحر خاصی داشت. هفت سوره از قرآن در خط ثلث به نگارش شیخ محمد موجود است.
• بازار عباس قلی خان : «بازار عباس قلی خان» یا کاروان سرای عزیزاله اف یکی از بازارهای بسیار قدیمی و پرطرفدار مشهد است که در نزدیکی حرم امام رضا قرار دارد. این بازار یکی از مراکز خرید مشهد است که در طول سال میزبان گردشگران است. فاصله این بازار تا خانه تاریخی مشهد ۸۵۰ متر (حدود پنج دقیقه) است. بازار روباز عباس قلی خان با اتاق های پستو و معماری جالب برای جذب نور و اتاق های تابستانه و زمستانه از بناهای تاریخی مشهد به شمار می رود. قسمتی از این بازار و خانه های اطراف آن در طرح نوسازی و گسترش صحن امام رضا (ع) تخریب شده است.

آشنایی با جاهای دیدنی امیرکلا