قبرستان وادی السلام در قسمت شمالی حرم امیرالمومنین قرار دارد و با بیش از ۵ میلیون قبر، بزرگترین قبرستان دنیا محسوب می شود. شهرت این قبرستان به دلیل وجود روایاتی است که این قبرستان را محل رجعت تعدادی از پیامبران و امامان مومنین در روز رجعت می دانند. در روایات آمده که ارواح مومنین در این قبرستان گرد هم می آیند و یک فرشته روح مومن را بعد از مرگ به قبرستان وادی السلام می آورد و هرکس در این قبرستان دفن شود، عذاب قبر از او برداشته می شود. پیامبر اکرم (ص) به امیرالمومنین (ع) چنین می گوید:
تو برادر من هستی، وعده دیدار من و شما در وادی السلام است.
از افراد سرشناسی که در این قبرستان دفن شده اند می توان به حضرت هود و صالح، آیت الله سید جمال الدین گلپایگانی، آیت الله سید محمد باقر صدر، آیت الله سید جمال الدین افجه ای، آیت الله سید علی قاضی طباطبایی، رییس علی دلواری، لیلا قاسم، شعبان دوشلی و آیت الله حیدرقلی سردار کابلی اشاره کرد.
تاریخچه ی قبرستان وادی السلام نجف
در مورد تاریخ دقیق پیدایش قبرستان وادی السلام اطلاعات چندانی در دست نیست، اما بر اساس تحقیقات، مشخص شده که این قبرستان در زمان ساسانیان یا حتی قبل تر از آن پایه گذاری شده است، این مکان در طول سالیان متمادی بارها و بارها مورد تغییر یا بازسازی قرار گرفت، در بعضی از تغییرات حتی نقشه ی قبرستان نیز عوض شد. این روایت که حضرت آدم در این مکان برای اولین بار خدا را عبادت کرده، وجود آن را به آغاز پیدایش انسان پیوند می دهد، اما هر چه که هست، وادی السلام از جمله ی مهم ترین بناهای مسلمانان و حتی پیروان دیگر ادیان است که مسلمان، یهودی، مسیحی، کلیمی و... برای آن ارزش و احترام ویژه ای قائلند.
دلیل نامگذاری قبرستان وادی السلام نجف
- کلمه «وادی» در عربی به معنای سیل گاه و جایی است میان دو کوه و آبراهی که سیلاب در آن جاری می شود و اندک اندک در زمین فرو می رود. در فارسی، این کلمه را برای بیابان و صحرا به کار می برند و کلمه «السلام» نزد مسلمانان از نام های خدا و در عربی از جمله به معنای سلامت از آسیب و آفات ظاهری و باطنی است.
- کلینی (متوفی ۳۲۸ق) روایتی درباره این قبرستان از امام علی(ع) نقل کرده که در آن، از کلمه «وادی السلام» برای اشاره به آن استفاده شده است.
- برخی منابع درباره سبب نامگذاری قبرستان وادی السلام برآنند که این نام را پیامبر اسلام(ص) و بلکه جبرئیل بر آن نهاده به این معنا که مدفون در این قبرستان از محاسبه و عذاب عالم برزخ معاف و در سلامت است.
- جز کلمه «وادی السلام» در برخی روایات با عبارت «ظَهر الکوفَه» (پشت کوفه) به این قبرستان اشاره شده؛ مانند روایتی که مجلسی دوم از عیاشی نقل کرده است: «قال أمیر المؤمنین- صلوات الله علیه: أول بقعة عبد الله علیها ظهر الکوفة لما أمر الله الملائکة ان یسجدوا لآدم، سجدوا علی ظهر الکوفة: امیر مومنان(ع) فرمود: نخستین جایی [در زمین] که خدا را در آن عبادت کردند، پشت کوفه بود؛ وقتی که خداوند فرشتگان را امر به سجده بر آدم کرد، آنان در پشت کوفه سجده کردند.»
موقعیت جغرافیایی و پیشینه تاریخی قبرستان وادی السلام نجف
- وادی السلام در شهر نجف کشور عراق واقع است و از جنوب به مرقد امام علی(ع) و خیابان موسوم به علی بن ابی طالب و از شرق به جاده نجف - کربلا و از شمال به منطقه حی المهندسین و از سمت غرب به دریاچه «بحر النجف» می رسد.
- بنابر روایات دینی پیشینه این قبرستان به پیش از اسلام می رسد؛ اما روایات تاریخی چندانی از وضعیت قبرستان در پیش از اسلام در دست نیست. با این حال، به نظر می رسد که این مکان از قدیم محل دفن مردگان بوده است. روایات دینی، تاریخ این مکان را تا زمان سجده فرشتگان بر آدم پیش برده اند؛ چنان که در روایتی منسوب به امام علی(ع)، وقتی خداوند فرشتگان را به سجده بر آدم(ع) امر کرد، آنان در همین مکان بر زمین سجده کردند.
- بنابر برخی روایات دینی دیگر، چند تن از پیامبران(ع) در وادی السلام دفن شده اند. به روایت مجلسی از عیاشی، این مکان، نمازگاه حضرت آدم(ع) و پیامبران پس از او بوده است.
- قبرستان وادی السلام از قدیم یکی از مکان های دیدنی و زیارتی کاروان های زائران ایرانی بوده؛ اما در سال های اخیر که کشور عراق در برخی ناامنی ها به سر می برد، غالب کاروان ها اعضای خود را رفتن به این مکان بازمی دارند؛ زیرا قبرستان به سبب وسعت بسیار و وجود مقبره های بلند و اتاق های قدیمی بسیار، ناامن به نظر می رسد.
بناهای داخل قبرستان وادی السلام نجف
جدا از قبوری که در این قبرستان بزرگ موجود است، اماکنی نیز در آن ساخته اند که همواره در کانون توجه زائران شیعه قرار داشته است. همچنین بر فراز برخی قبور بزرگان، بناهایی ساخته شده که ارزش مذهبی، تاریخی و هنری دارند از جمله:
مقبره هود و صالح
بنابر برخی روایات مرقد دو پیامبر آسمانی، هود و صالح نیز در این قبرستان واقع است. در وادی السلام دو مقبره منسوب به این دو پیامبر است. بر این دو مقبره ابتدا به کوشش علامه بحرالعلوم گنبد و بنایی از گچ و سنگ ساخته شد و در ۱۳۳۷ ق. بنای آن به همت یکی از نیکوکاران ایرانی تجدید و گنبد آن نیز کاشی کاری شد.
مقام های امام زمان(عج)، امام صادق(ع) و امام سجّاد(ع)
در بخش شمالی وادی السلام جایی موسوم به مقام امام زمان(عج) و امام صادق(ع) وجود دارد. در آنجا ساختمانی نسبتاً کهن با دو تابلو و گنبدی به رنگ آبی قرار دارد که مکان نماز آن دو امام را مشخص می کند. در داخل ساختمان چاهی است معروف به «بئر امام مهدی(عج)» و اطراف آن را چند قبر فرا گرفته است. گویند امام مهدی(عج) را در این مکان مشاهده کرده اند.
بنای این ساختمان به کوشش علامه بحرالعلوم برپا شده است. این بنا تا ۱۳۱۰ ق باقی بود که در آن سال فردی به نام سیدمحمد خان آن را تجدید بنا کرد و اکنون به همان صورت باقی است. او هم چنین گنبدی با کاشی های آبی رنگ بر این مقام احداث کرد.در داخل بنا، سنگی وجود دارد که زیارت حضرت حجّت بر آن حک شده است. تاریخ کتابت این سنگ ۱۲۰۰ ق است. از امام صادق(ع) نقل شده:
- «هرکس حرم جدم را زیارت کرد، دو رکعت نماز بخواند و دوباره دو رکعت نماز دیگر و آنگاه دو رکعت دیگر بخواند. اولین آن بر در محل حرم امام علی(ع) و دومین در محل راس الحسین و سومین در محل منبر حضرت مهدی(عج).»
در داخل این مکان، مقام دیگری وجود دارد که به امام صادق(ع) منسوب است. از وجه تسمیه این مقام اطلاعی در دست نیست. حدود یک کیلومتری غرب حرم، کنار دریاچه «بحر النجف» به فاصله حدود ۲۵۰ متر و کنار بقعه صافی صفا مسجد و مقامی به یاد بیتوته و نماز امام سجاد(ع)، احداث شده است. این مسجد، که ابعاد آن ۱۸ * ۱۵ متر است، گنبد و دیوارهای کاشی کاری دارد و داخل آن محرابی به عنوان محل نماز امام سجاد تعبیه شده است. گویند زمانی که ایشان برای زیارت امام علی(ع) به نجف آمد در این مکان نماز گزارد و بیتوته کرد.
در دوران صفویه، بنایی در این مکان ساختند که تاکنون پابرجاست. در پایان حکومت عثمانی ها، این بنا تعمیر شد و در محراب آن سنگ زیبایی قرار گرفت که حروف مقطعه روی آن نقش بسته است. البته معنای آن برای کسی روشن نیست.
احادیث و روایات بیان شده در مورد قبرستان وادی السلام نجف
شاید مهم ترین دلیل اهمیت قبرستان وادی السلام، همجواری اش با حرم امیر المومنین باشد، اما روایات و احادیث فراوانی وجود دارند که در توصیفِ جایگاهِ والایِ این قبرستان بیان شده اند، از میان این احادیث و روایات می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- در روایات آمده است که فرشتگان برای بار اول در محل وادی السلام به آدم سجده کردند.
- برخی روایات این مکان را اولین عبادت گاه انسان معرفی کرده اند، می گویند حضرت آدم اولین بار در محل وادی السلام برای خداوند نماز به جا آورد.
- یکی دیگر از روایت ها بیانگر این است که پیامبر خطاب به حضرت علی، وادی السلام را وعده گاه دیدار خود و ایشان ذکر کرده اند.
- در روایتی از کلینی نقل شده که حضرت علی هنگام حضور در این قبرستان فرمودند: "هر مومنی در هر نقطه از زمین که از دنیا برود، روح او به فرمان خداوند به وادی االسلام می آید، اینجا قسمتی از بهشت است."
- روایتی از تفسیر عیاشی عنوان می کند که پیامبر گرامی اسلام در شب معراج به همراه جبرئیل به وادی السلام آمده و در آنجا نماز خواندند، در همین روایت آمده که پیامبران بسیاری از جمله حضرت آدم در این مکان نماز به جا آورده اند.
- روایت است که حضرت علی از خداوند خواسته بوده که محل دفن ایشان را وادی السلام در شهر نجف قرار دهد، این درخواست به دلیل علاقه ی ایشان به این مکان بوده است.
- امام صادق (ع) در مورد وادی السلام فرموده اند: "روح تمام مومنان شرق و غرب عالم در وادی السلام گرد هم می آیند" در جای دیگر نیز فرموده اند: "از میان افرادی که در این مکان دفن شده اند، 70 هزار نفر هستند که بدون هیچ حسابی به بهشت می روند."
- ادیب الملک وادی السلام را این گونه توصیف می کند: "وادی السلام در واقع محل حضور ارواح مومن و بهشتی جاویدان است، اما ظاهر آن نیز بسیار باشکوه و باطراوات است و مانند آن در نقاط دیگر پیدا نمی شود.
بناهای مهم موجود در قبرستان وادی السلام نجف
در قبرستان وادی السلام بناهای قدیمی و مهمی وجود دارند که تعدادی از آن ها عبارتند از:
- بارگاه حضرت هود (ع): حضرت هود (ع) یکی از پیامبران بزرگ هستند که در قبرستان وادی السلام دفن شده اند، بنای محل دفن ایشان در ابتدا به همت علامه بحر العلوم از سنگ و گچ ساخته شد ولی بعدها در سال 1337 یکی از نیکو کاران ایرانی این بنا را بازسازی و گنبد آن را کاشی کاری کرد.
- مرقد حضرت صالح (ع): ایشان نیز یکی دیگر از پیامبران الهی هستند که محل دفنشان در قبرستان وادی السلام و در نزدیکی بارگاه حضرت هود است، ساخت و بازسازی مرقد ایشان نیز همانند حضرت هود می باشد.
- مقام حضرت مهدی (عج): در شمال قبرستان وادی السلام مکانی با نام مقام حضرت مهدی وجود دارد، این مکان محلی بوده که امام زمان در آنجا نماز خوانده و پس از غیبت در آن مشاهده شده است. بنای این مکان در ابتدا با تلاش علامه بحر العلوم ساخته شد، در سال 1310 خَیری با نام محمد خان بنا را بازسازی کرد و گنبدی با کاشی های آبی رنگ برای آن ساخت. در داخل این بنا چاهی با نام بئر امام مهدی و سنگی بسیار قدیمی که روی آن زیارت حضرت حجت حکاکی شده وجود دارد.
- مقام امام صادق (ع): مقام امام صادق در همان محل مقام امام زمان (ع) است.
- مقام امام سجاد (ع): در داخل بنای مقام امام زمان (ع)، محرابی وجود دارد که روایت شده زمانی که امام سجاد برای زیارت حضرت علی به نجف آمد به قبرستان وادی السلام آمده و در این مکان نماز خوانده است، در این محراب در زمان عثمانی ها سنگ بسیار زیبایی قرار داده شده است.
آشنایی با نهر علقمه در عراق
