آشنایی با موزه عبرت تهران

موزه عبرت ایران که همان زندان و شکنجه گاه پلیس مخفی محمد رضا شاه پهلوی (ساواک) است، امروزه تلاش می کند تا ظلم ها و ستم های رژیم پهلوی را به شکل مستند به تصویر کشیده و بازدید کننده را با گوشه هائی از تاریخ معاصر کشور آشنا کند. با شکل گیری مبارزات انقلابی مردم در دهه چهل و پیدایش گروه های متعدد انقلابی با روش های مبارزاتی متفاوت، رژیم پهلوی را مستأصل نموده بود و برای مقابله با این مبارزات،همزمان چهار دستگاه، کار سرکوب و ارعاب را عهده دار بودند:۱-ساواک۲- شهربانی۳- ضد اطلاعات ارتش(رکن ۲)و۴- ژاندارمری. کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک و شهربانی در چهارم بهمن سال ۱۳۵۰ هجری شمسی تأسیس شد. این بازداشتگاه سه طبقه و۶ بند دارد، چهار بند انفرادی و ۲بند عمومی. تعداد سلول بند های ۱ و ۲ و ۳ و ۴جمعاً ۸۶ سلول بود و بند ها دو به دو قرینه و در یک طبقه قرار داشتند.بند های عمومی شامل ۸ اتاق می شد و در طبقه دوم ساختمان قرار داشت. بند ها توسط یک هشتی به فلکه ای متصل می شود که دور تا دور آن اتاق های بازجویی و اتاق مخصوص شکنجه قرار داشت. ظرفیت معمولی این بازداشتگاه حداکثر ۲۰۰ نفر می شد؛ اما در شرایط خاص تا ۵۰۰ نفر هم در آن نگهداری می شدند.ساختمان کمیته مشترک ضدخرابکاری تا سال ها پس از انقلاب شکوهمند اسلامی تحت عنوان زندان توحید هم چنان کاربری خود را به عنوان بازداشتگاه حفظ کرد، اما سرانجام در سال ۱۳۸۱ تعطیل و تبدیل به «موزه تاریخ اطلاعات کشور» یا همان «موزه عبرت ایران» شد که گوشه ای از شکنجه های زمان پهلوی را بازسازی می کند

چرا موزه عبرت؟

• در این موزه با گوشه ای از تاریخ ایران آشنا می شوید.
• اتفاقات گذشته را به شکلی واقعی تر لمس می کنید.
• یکی از مقاصد گردشگری سیاه را می بینید.
• مخوف ترین شکنجه گاه ایران را می بینید.
• با زندانیانی که روزگاری در این زندان زجر می کشیدند ملاقات می کنید.
• بعد از بازدید از موزه فرصت گشت و گذار در تهران قدیم و بازدید از جاذبه های تماشایی این بخش از شهر را دارید.

آشنایی با موزه عبرت

در حوالی میدان امام خمینی تهران و در امتداد خیابانی به همین نام، جاذبه های بسیاری وجود دارند که گذشته تهران را روایت می کنند. در این میان یکی از متفاوت ترین مقاصدی که در این منطقه وجود دارد، موزه عبرت است؛ جایی که شما را به سفری تلخ در تاریخ کشور می برد و از حال و روز زندانیان سیاسی در زمان پهلوی پرده بر می دارد. در این موزه مجسمه هایی را می بینید که با دقت و ظرافت طراحی شده اند و شکنجه ها و وضعیت زندانیان در آن دوران را به تصویر می کشند.پیش از آنکه ببینیم در این موزه چه چیزی انتظارمان را می کشد باید دو نکته را در مورد این موزه بدانیم تا فضای آن را بهتر درک کنیم:

موزه عبرت یک زندان موزه است. زندان موزه ها مکان هایی هستند که در گذشته زندان، قلعه، کمپ و محبس هایی چنینی بوده اند و زندانیانی را در خود داشتند. زندان موزه های بسیاری در دنیا هستند که بنا بر سوابق تاریخی و سیاسی کشورها به صورت های متفاوتی شکل می گیرند.

موزه عبرت یک مقصد گردشگری سیاه است. هدف از گردشگری سیاه تفریح و خوش گذرانی نیست، بلکه قصدش آشنا کردن مخاطب با آثار وقایع تلخ است و حتا شاید او را غمگین کند؛ چیزی که خواه ناخواه در موزه عبرت برای شما اتفاق می افتد.

حالا که کمی با حال و هوای این موزه آشنا شدید، همراه مان بمانید و ببینید درون آن چه می گذرد...

تاریخچه موزه عبرت

شاید این سوال برای شما هم پیش بیاید که اصلا این موزه از کجا آمد و چرا در این مکان قرار دارد. برای فهمیدن این موضوع باید در تاریخ سفر کنیم و کمی در مورد کاربری های گذشته ساختمان این موزه بیشتر بدانیم.

در ابتدا به سال 1311 می رویم؛ زمانی که کلنگ ساختمان این موزه به عنوان نخستین زندان مدرن ایران به دستور رضاشاه و توسط مهندسان آلمانی بر زمین زده شد. این ساختمان در سال 1316 به عنوان توقیفگاه و بعدها به عنوان زندان موقت شهربانی و اولین زندان اختصاصی زنان مورد بهره برداری قرار گرفت.

اما اصل ماجرای ساختمان موزه در دوران پهلوی دوم رخ داد؛ زمانی که مبارزات انقلابی و گروه های متعدد مخالف حکومت شکل گرفتند و رژیم پهلوی را با مشکلاتی جدی مواجه کردند. در همین بین همزمان چهار دستگاه، کار سرکوب مردم را بر عهده گرفتند: ساواک، شهربانی، ضد اطلاعات ارتش و ژاندارمری

اداره کل سوم در ساواک به عنوان مسوول پیگیری و کنترل فعالیت های انقلابی در نظر گرفته می شد و وسیع ترین بخش اطلاعاتی و عملیاتی ساواک به شمار می رفت. نمایندگی های ساواک در داخل و خارج از کشور باید خواسته های اداره کل سوم را برآورده می کردند. برقراری امنیت داخلی به عهده این اداره بود و شاه از آن انتظار امنیت مطلق را داشت.

مشکل زمانی به وجود آمد که عدم هماهنگی نیروهای مختلف نظامی و امنیتی به ویژه ساواک و شهربانی نابه سامانی هایی را به بار آورد؛ چرا که هر کدام از این نیروها کمیته های جداگانه ای برای مبارزه با منتقدین رژیم داشتند و برای خوش خدمتی به دستگاه حاکم تلاش می کردند از هم پیشی بگیرند. وجود اکیپ های گشت متعدد ساواک و شهربانی، درگیری و برخورد آنها با یکدیگر در سطح شهر را به بار آورد. مثلا ماموران شهربانی دنبال فردی بودند که ساواک او را دستگیر کرده بود و یا برعکس، ساواک به سراغ کسی می رفت که قبلا توسط شهربانی بازداشت شده بود.

برای حل این مشکل مدتی شخصی را در کمیته شهربانی به عنوان نماینده ساواک مستقر کردند ولی باز هم به جهت عدم اعتماد نیروها به یکدیگر و تکرار درگیری بین اکیپ های گشتی مربوطه، سران رژیم در صدد متمرکز کردن این فعالیت ها برآمدند. آنها از سیستم اطلاعاتی انگلیس الگوبرداری کردند و با ادغام دو کمیته ساواک مستقر در اوین و کمیته شهربانی، کمیته مشترک ضد خرابکاری را در تاریخ چهارم بهمن ماه 1350 تاسیس کردند. کمیته مشترک در محل اداره اطلاعات شهربانی تشکیل شد و کم کم شعبه هایی را در شهرستان به آن اضافه کردند.

قدرت این تشکیلات در اختیار شهربانی قرارداشت؛ چیزی که برای ساواک سرکوبگر چندان خوشایند نبود. به همین دلیل افرادی به نام های محمدحسن ناصری (عضدی)، ناصر نوذری (رسولی)، رضا عطارپور مجرد (حسین زاده)، بهمن فرنژاد (دکتر جوان) و تعدادی از کارمندان ساواک تهران در سال 1351 کمیته اوین را فعال و نسبت به دستگیری و شکنجه زندانیان اقدام کردند. آنها اطلاعات خود را به کمیته مشترک نمی دادند و همین مساله اختلافاتی را به وجود آورد.

ساواک در اوایل سال 1352 طرحی را در مورد تغییر ساختار کمیته مشترک ضد خرابکاری برای شاه ارسال کرد که بر اساس آن رییس کمیته از بین بزرگان ساواک انتخاب می شد. شاه این طرح را تصویب کرد و اعتبارات مالی سنگین آن نیز از بودجه نخست وزیری تامین شد.

ارتشبد نصیری طی نامه ای بودجه مورد نظر را اینگونه درخواست می کند:

به فرمان مطاع اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر، از تاریخ 52/3/1 ریاست کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک و شهربانی کل کشور به یک نفر از افسران ساواک محول شده است. مستدعی است مقرر فرمایید بودجه مصوب کمیته را در مرکز به قرار ماهانه سه میلیون ریال از تاریخ اول تیرماه و بودجه کمیته های شهرستان ها را به قرار ماهانه یک میلیون و دویست هزار ریال از تاریخ اول خرداد 1352 در وجه سرتیپ رضا زندی پور رئیس کمیته، پرداخت فرمایید.

در ساختار جدید، کارهای اجرایی، تامین و نگهداری زندانی را به شهربانی دادند و اداره کل سوم ساواک حاکم مطلق کمیته مشترک شد. این سرآغازی بود برای سرکوب ها و شکنجه های جدید فعالان سیاسی و ساختمان اولین موزه مدرن ایران جای مناسبی برای زندان کمیته مشترک ضدخرابکاری به نظر می رسید.

اعضای حزب ملل اسلامی بجنوردی، ابوالقاسم سرحدی زاده، محمدی، کیوان، محمد میرمحمد صادقی و ابن رضا اولین دسته زندانی های سیاسی بودند که به این زندان منتقل شدند.

ساواک مدت ها در این زندان به شکنجه زندانیان سیاسی پرداخت تا اینکه پس از انقلاب اسلامی ایران، تمام این ماجراها به پایان رسید و همه زندانیان آزاد شدند. محل این زندان به عنوان بازداشتگاه توحید مورد استفاده قرار گرفت. چندین سال بعد مسوولان بر آن شدند تا این مکان را به موزه ای تبدیل کنند.

کارشناسان، اسناد و مدارک مکتوب و شفاهی موجود را به کار گرفتند تا به بازسازی فضای آن زمان و به تصویر کشیدن حرکات و جنایات نیروهای ساواک بپردازند. نتیجه کار محققان و هنرمندان چیره دست، موزه ای شد که نسل جوان را کمی با تلخی های گذشته آشنا می کند و زمینه های پژوهشی برای اندیشمندان داخلی و خارجی به وجود می آورد.

کار بازسازی و آسیب شناسی این مکان با نظر مثبت سازمان میراث فرهنگی کشور، با حضور رییس محترم و معاونان ارشد این سازمان و با اخذ نظرهای دقیق کارشناسی کلید خورد و مخوف ترین شکنجه گاه تاریخ ایران به موزه عبرت ایران تبدیل شد. محمد خاتمی، ریاست جمهور وقت در تاریخ 8 بهمن ماه 1382 خورشیدی این موزه را افتتاح کرد و در یکی از موزه های متفاوت ایران را به روی مردم گشود. کار بازسازی و ساخت مجسمه ها آن قدر هنرمندانه صورت گرفت که برخی از کارشناسان نمونه های موجود در این موزه را برتر از موزه مادام توسو در لندن می دانند.

معماری موزه عبرت

پیش از آنکه متوجه اشیای به نمایش در آمده در موزه عبرت شوید، معماری این مجموعه شما را به فکر وا می دارد. طراحی و ساخت این زندان را مهندسان آلمانی بر عهده داشتند؛ ساختمانی مدور با راهروهای پیچ در پیچ و اتاق های متعدد که هر مراجعه کننده ای را دچار سردر گمی می کند. پیچیدگی نقشه این زندان آن قدر زیاد است که در زمان عملیاتی بودن در عصر پهلوی دوم، هیچ کس نتوانست از آن بگریزد. قرینه سازی یکی از ویژگی های بارز این ساختمان بوده و چندین لایه حفاظتی را برای آن ایجاد کرده است. شاید جالب باشد که بدانید هنگام مرمت ساختمان برای برپایی موزه عبرت یکی از کارگران حدود 3 ساعت در ساختمان سرگردان شد چون نمی دانست باید کجا برود!

معماری ساختمان زندان به گونه ای است که وقتی کسی در آن فریاد بزند، صدا و انعکاس آن به بیرون نمی رود و کسی متوجه شکنجه های خونین و وحشتناکی که در آن جریان دارد، نمی شود. همین ساختار موجب شد تا سال های سال کسی از حضور این زندان در دل تهران مطلع نشود و جنایتکاران بتوانند به کار خود ادامه دهند. با وجود عدم نفوذ صدا به بیرون از ساختمان، صدای آنها در داخل زندان منعکس می شد و این موضوع، بدترین شکنجه برای دیگر زندانیان به شمار می آمد.

کلیه راهروها در هر سه طبقه زندان به فضایی دایره ای شکل ختم می شود که از آن با عنوان محوطه اصلی یاد می کنند. این بنا به گونه ای طراحی شده که زمستان های سرد و تابستان های گرم داشته باشد و زندانیان را بیشتر عذاب دهد.

شکنجه های ساواک در موزه عبرت

اتاق شکنجه در طبقه دوم قرار داشت که با ابزارهای مختلفی مثل تخت شلاق، مشت، لگد و... زندانیان را شکنجه می کردند.

• آپولو: آپولو که با الهام از آپولوی فضانوردان ساخته شده بود، وحشتناک ترین ابزار شکنجه در زندان به حساب می آمد. زندانی به این دستگاه بسته می شد و کلاهی آهنی روی سرش قرار می گرفت تا هنگام خوردن شلاق به کف پایش، فریاد بزند و صدایش در این کلاه بپیچد.
• شلاق زدن: از دیگر شکنجه های این زندان می توان به شلاق زدن کف پای زندانی اشاره کرد که او را مجبور می کردند تا با پای زخمی روی برف و یخ راه برود.تخت شلاق نیز روش دیگر شکنجه گران بود؛ به این ترتیب که دست و پای زندانی را به بالا و پایین تخت می بستند. معمولا دو نفر کار شکنجه را برعهده داشتند تا فرصت نفس کشیدن را از زندانی بگیرند! زدن شلاق به کف پای او شروع می شد؛ در حالی که با روشن کردن اجاقی در زیر تخت، پشت زندانی را می سوزاندند.
• کشیدن ناخن: کشیدن ناخن دست و پای مبارزان با انبردست یا گازانبر یکی دیگر از شیوه های بسیار قدیمی شکنجه بود که در مواردی درد زیاد آن باعث از هوش رفتن مبارز و عفونت زخم وی می شد.
• شکنجه های روحی: شکنجه های روحی-روانی نیز از شیوه های رایج در آن روزگار بود؛ به طوری که ماموران با پخش نوار های موسیقی، صدای ناله، آژیر، تیراندازی و... آرامش زندانی را به هم می زدند؛ به خصوص که این شکنجه اغلب از ساعت هفت شب تا پنج صبح و با صدای بلند جریان داشت.
• آویزان کردن از سقف: آویزان کردن از سقف نیز از روش های وحشتناک شکنجه ساواک بود که زندانی از مچ دست یا پا به گیره ای در سقف اتاق بازجویی آویزان می شد و با کابل به بدن برهنه زندانی شلاق می زدند.
• اتاق تمشیت: در اتاق تمشیت یا اتاق زیر هشت، از شوک برقی برای شکنجه استفاده می شد که این ابزار را به نقاط حساس بدن نظیر شقیقه، زبان و لب، سینه و تمام اندام تحتانی وصل می کردند. علاوه بر این برای برخی افراد، سوند الکترونیکی به کار می بردند که با واردکردن آن به مجرای ادراری، عذاب جانکاهی را برای او به وجود می آورند.
• شکنجه در حوض زندان: در وسط حیاط دایره ای شکل زندان، حوض آبی قرار داشت که همیشه پر از آب بود و برای شکنجه استفاده می شد. شکنجه گرها نه تنها صورت زندانی را تا مرز خفگی در آب فرومی بردند، بلکه بدن مجروح بعضی از آن ها را در سرمای زمستان در حوض می انداختند. پس از خیس شدن بدن زندانی نیز شروع به زدن کابل و شلاق به او می کردند که بسیار سخت و طاقت فرسا بود.
• قفس داغ: قفس داغ ۸۰ سانتی متر ارتفاع و نیم متر عرض و ارتفاع داشت و از لوله های فلزی ساخته شده بود که از آن برای شکنجه و تحقیر دانش آموز، دانشجو، روحانی، بازاری، استاد و غیره استفاده می شد. ابتدا زندانی را از ورودی کوچک آن در قفس می کردند. بعد با روشن کردن یک بخاری برقی در زیر پای او، قفس به تدریج داغ می شد و بدن زندانی شروع به سوختن می کرد. زندانی با بدن برهنه جای هیچ حرکتی نداشت و برای اینکه حتی چند ثانیه از سطح داغ قفس فاصله بگیرد، میله ها را می گرفت و خود را بالا می کشید که ناگهان شکنجه گر، آتش سیگار پشت دست او می گذاشت یا با زدن شلاق به دستهایش باعث می شد که میله را رها کند.
• سایر شکنجه ها: کشیدن گوشت بدن با انبردست، خاموش کردن آتش سیگار روی بدن زندانی، وادارکردن زندانی به تقلید صدای حیوانات، فرو کردن سوزن در انگشت، ممانعت از دستشویی رفتن زندانی، بیدار نگه داشتن زندانی برای مدت طولانی، عمل منافی عفت، لگدزدن به شکم زن باردار، کوبیدن مشت بر دهان و شکستن دندان ها، اتاق فوتبال، لگدزدن به زانو و شکم زندانی، بستن به نرده های حياط و ديوارها، سوزاندن لب متهم و غیره از جمله شکنجه های وحشتناک آن دوران بودند.

بخش های مختلف موزه عبرت

• ورودی : در ابتدای ورود به موزه شاهد خودرو ی ماموران ساواک خواهید بود که از آن ها برای تعقیب و گریز و دستگیری استفاده می کردند. خودروهای پژو به دستگیری افراد عادی اختصاص داشت و بنزهای ضدگلوله به منظور دستگیری افراد شرکت کننده در فعالیت های مسلحانه و چریکی به کار می رفت. لیموزین های ارتشبد حسین فردوست، رییس دفتر ویژه اطلاعات و تیمسار نعمت الله نصیری، سومین رییس ساواک نیز در این محل نگهداری می شوند.
• اتاق افسر نگهبان : زندانیان پس از بازداشت با چشمان بسته به اتاق افسر نگهبان برده می شدند تا اسم و مشخصاتشان ثبت شود. پس از بازرسی بدنی و گرفتن وسایل، لباس زندان به آن ها داده می شد.
• محل نگهداری لباس زندانیان: کمدهای فلزی برای نگهداری لباس زندانیان وجود داشت که لباس و کلیه لوازم شخصی آن ها در کیسه ای ریخته می شد و بر اساس شماره هر زندانی، در یکی از این کمدها قرار می گرفت.
• عکاس خانه: در عکاس خانه، از زندانی عکس می گرفتند تا آن را در پرونده اش قرار دهند؛ برای این منظور ورقه ای از مشخصات زندانی روی بدنش قرار می گرفت و بعد مامور مربوطه از او عکس می گرفت.
• سلول های عمومی و انفرادی: ساختمان زندان علاوه بر چهار بند انفرادی که شامل ۸۶ سلول می شد، دو بند عمومی با ۱۸ سلول ۳۰ متری داشت که حدود ۲۵۰ زندانی را در خود جای می داد؛ هرچند در شرایط بحرانی سال۱۳۵۷ تعداد بسیار بیشتری از مبارزان در این محل زندانی می شدند، به نحوی که در برخی موارد تعداد زندانیان یک سلول انفرادی به پنج نفر می رسید. این ساختمان چهار طبقه دارای طراحی مدور است که بند ه ای انفرادی و عمومی آن از طریق یک سری هشتی به هم متصل می شدند.
• اتاق های شکنجه : در ادامه اتاق های شکنجه قرار دارند که با گذاشتن پیکره های نمادین زندانیان سیاسی، این واقعیت های تلخ ملموس تر شده اند. در اینجا زندانیانی را می بینید که آویزان شده اند یا دست آن ها با دستبند های فولادی بسته شده است و در حال شلاق خوردن هستند. در اتاق مذکور انواع و اقسام شکنجه اعمال می شد که تعدادشان به بیش از ۷۹ مورد می رسید و شامل شکنجه با کابل برق، شوک الکتریکی، المنت های روی تخت های فلزی و غیره می شد. یکی از متخصصان شکنجه در ساواک، فردی به نام محمد علی شعبانی معروف به دکتر حسینی بود که سواد نداشت و در زمینه شکنجه حرفه ای بود.
• اتاق پانسمان: اتاق پانسمان که در طبقه همکف قرار داشت، به نوعی ادامه شکنجه زندانیان بود؛ زیرا مداوای آن ها بدون استفاده از داروی بی حسی و با بی رحمی انجام می شد. تعویض پانسمان عذاب بزرگی برای زندانیان بود؛ زیرا آن ها از روی عمد باندهای خونی خشک شده روی زخم ها را از روی پوست می کندند تا زندانی درد مضاعفی را تجربه کند.
• محل ملاقات زندانیان: با اینکه اغلب زندانیان ملاقات ممنوع بودند، فضایی مجهز به تورهای حفاظتی در هر دو طرف وجود داشت که زندانی می توانست در حضور یک نگهبان با خانواده اش دیدن کند.
• اتاق رییس زندان: اتاق رییس کمیته مشترک ضدخرابکاری ساواک به شکل همان دوران بازسازی شده و مجهز به وسایل ارتباطی، تخصصی و... است. علاوه بر این اعضای کمیته، نقشه های عملیاتی را در این محل بررسی می کردند.:
• بند مشاهیر: بند مشاهیر، یکی از بخش های جالب زندان است که به معرفی چهره های سرشناس زندانی می پردازد و مجسمه هایی از شهید بهشتی، شهید قدوسی، آیت الله طالقانی، شهید رجایی و... در اینجا به نمایش درآمده است.
• یادبودهای زندانیان: یادگاری های زندانیان آن دوران سیاه از جمله گلدان کوچکی که خانم طاهره سجادی با خمیر نان در زندان درست کرده بود، یکی از بخش های جالب موزه است. گل رز روی این گلدان با قرص های آسپرین و بخش های سیاه با دوده بخاری نفتی روی دیوار سلول رنگ آمیزی شده است.
• اتاق معرفی خاندان پهلوی : در بخشی از موزه عبرت شاهد تصاویری از خاندان پهلوی خواهید بود که امکان آشنایی بیشتر با آن ها را برای بازدیدکنندگان فراهم می کند.
• اتاق اسلحه: یکی از اتاق های موزه به نمایش اسلحه ها، وسایل نظامی و ابزار جاسوسی آن دوران اختصاص یافته که برای آشنایی بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است.

معرفی جاذبه های موزه صلح تهران