شهر تبریز با قدمتی بلند در تاریخ دارای اماکن تاریخی و گردشگری بسیار ی است که یه یکی از زیباترین آن ها مسجد جامع تبریز است. این مسجد در دوره سلطنت سلجوقیان در ایران و در شهر تبریز ساخته شده است با معماری زیبا و چشم نواز خود هر گردشگری و دوستدار تاریخ را به سمت خرید بلیط لحظه آخری تهران به تبریز می کشاند تا از نزدیک بتواند زیبایی های این مکان را لمس کند.
از جمله نکات قابل توجه در مورد مسجد بزرگ و معروف جامع تبریز این است که موقعیت جغرافیایی قرارگیری بر روی نقشه مسجد جامع در شهر تبریز به گونه ای است که از هر طرف توسط بازار بزرگ تبریز در بر گرفته شده است. لازم به ذکر است که در حال حاضر ساختمان بسیار قدیمی که در تبریز به عنوان قدیمی ترین مسجد شهر وجود دارد، یکی از آثار تاریخی دیار شهریاران که در لیست آثار تاریخی و ملی کشور به ثبت رسیده است و از آثار به نام سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور می باشد.
تاریخچه مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز با اسم های دیگری همچون مسجد جامع کبیری و یا مسجد جمعه هم در بین مردم شناخته می شود. بهتر است بدانید که در سال ۱۱۹۳ زلزله ای در شهر تبریز رخ داد و این زلزله باعث تخریب عمارت اولیه و تاریخی مسجد شده است. بعد ها در دروران قاجاریه مرمت های مسجد جامع انجام شده است و ساختمان کنونی بیشتر باز سازی شده آن دوران می باشد. ولی واقعیت در مورد تاریخ ساخت مسجد جامع تبریز این است که مسجد جامع که نمونه ای زیبا از معماری ایرانی و اسلامی که در قرن ۵ هجری قمری ساخته شده است. جالب است بدانید که در کتب مختلفی مثل مرزبان نامه، اولادالاطهار و یا وقف نامه حاج طالب خان تبریزی به نام این مسجد اشاره شده و حتی در یکی از این کتب از آن به عنوان مسجد کبیر تبریز نیز نام برده شده است.
معماری مسجد جامع تبریز
نمی توان زمان دقیقی را برای احداث ساختمان اولیه این عمارات ارزشمند تاریخی بیان کرد، طبق مطالعات کارشناسان معماری و نوشته موجود از مورخین، به نظر می رسد که این مسجد در ابتدا نمازخانه ای به نام جامع تبریز بوده که در دوران مختلف و با همت و هنرمندی گذشتگان، تغییراتی جامع را به خود دیده است. اما در مورد معماری انجام شده در این بنای کهن، صبحت ها و نظرات کارشناسانه جالب و قابل توجهی مطرح شده است که در ادامه به آن ها خواهیم پرداخت. بر اساس اظهارات کارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به صورت مسجدی یک ایوانه احداث شده که به مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. بسیاری از باستان شناسان بر این باورند که سازندگان آن، سبک و اصول ساخت کاخ فیروزآباد را به عنوان الگوی احداث این مسجد در نظرگرفته و آن را بنا کرده اند.
مساجدی که اکنون به اسم مساجد ایرانی در سراسر جهان شهرت یافته اند. امروزه آنچه در طرح و شکل بنای باقی مانده مسجد جامع تبریز مشاهده می شود، زمینی است مستطیل شکل که با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه کرده که یکی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به سمت کوچه کنار مسجد باز می شود. البته باید توجه داشت که پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد شده و پس از آن می توان به درون بنا وارد شد.
عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشکل از طاقی رفیع و وسیع است که معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته اند. جالب است بدانید که طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم شده است. طراح این عمارت، یکی از قسمت ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و کم عرض تر از بخش دوم (بخش جنوبی) که از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی کرده است. در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی تکلف که از سنگ مرمر سفید تشکیل شده است، بسیار چشم گیر و زیبا جلوه می کند. طراح هنرمند محراب مسجد جامع تبریز، همچون سبک معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزئین این بخش از عمارت در نظر گرفته است که آمیزه ای از سادگی و هنر کم نظیر استادکاران ایران کهن به شمار می آید.
پایه های ایجاد شده مسجد، از قطر زیادی برخوردار بوده که استفاده از آجرهای بزرگ در ساخت آن نیز از جمله نکات جالب و ستودنی آن ها محسوب می شود. در قسمت های شرق و غرب بخش جنوبی مسجد، تعداد ۵ طاق که از دو طبقه و به ابعادی برابر با ۶۰ متر و ۳۰ سانتی متر عرض و ۶۰ متر و ۴۰ سانتی متر طول تشکیل شده، توسط سازندگان این اثر بازمانده از ایران کهن احداث شده است. طبق بیانات معماران و باستان شناسان، این طاق ها طی بازسازی و تعمیرات صورت گرفته در ابتدای حکومت پادشاهان قاجار ایجاد شده است. با وجود عظمت و شکوه این بنای تاریخی، به وضوح می توان بی آلایشی، عدم تجمل گرایی و تزیینات بیش از حد را در این مکان مقدس مشاهده کرد. به گونه ای که اثری از کاشیکاری و حجاری در هیچ یک از بخش های آن نخواهید یافت.
محراب مسجد جامع تبریز
تنها در بخشی از محراب (بر فراز طاق محراب)، کتیبه ای با تزیینات گچبری صورت گرفته به خط کوفی را مشاهده خواهید کرد. مستندات تاریخی نشان از قدمت این کتبیه در دوران فرمانروایی ایلخانان مغول دارد. در اکثر بناهایی که از حکومت ایلخانی بر جای مانده است، می توان تنوع جالبی از انواع سبک ساخت، مصالح کاربردی و اصول معماری در تزیینات انجام شده بخش های مختلف عمارت مورد نظر، مشاهده کرد. این در صورتی است که تزیینات گچبری، از جمله عوامل کاربردی برای زیباسازی بناها به شمار می آید که مختص یا وابسته به معماری و طراحی دوران ایلخانی است. با توجه به آثار باقی مانده از این دوران، می توان گچبری های تودرتوی سه بعدی را مشاهده کرد. هنری که تقریبا به مدت زمان ۳۰۰ سال مرسوم و رایج بوده است. در واقع می توان این دوران را اوج هنرمندی استادکاران در استفاده از هنر گچبری تزئینی، ایجاد کتیبه های حیرت انگیز و محراب های زیبا و چشم گیر در نظر گرفت. به گونه ای که طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان شناسان، به نظر می رسد تقریبا ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده اند که ۳۸ عدد آن ها به دلایل مختلف، در موزه های متعددی نگهداری می شوند.
در مسجد جامع تبریز، می توان در بخش هایی همچون زیرزمین مسجد و نمازخانه قدیمی این بنای کهن، آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب که متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی است، یافت. البته پس از زلزله سال ۱۱۹۳ به دلیل بازسازی و تعمیرات انجام شده در بخش های مختلف مسجد، گچبری محراب نمازخانه قدیمی را مستور کرده بودند. امروزه این محراب در شبستان اصلی مسجد قرار گرفته و خوشبختانه بازسازی آن نیز به اتمام رسیده است. محراب این مسجد نیز مشابه دیگر مساجد کشور، از طرحی به شکل مستطیل، ۱ یا ۲ طاق نما، ۱ کتیبه اصلی در اطراف و قوسی در مرکز تشکیل شده است. کتیبه از طولی برابر با ۱۸ متر و ۸۰ سانتی متر و عرضی در حدود ۱ متر و ۴۰ سانتی متر برخوردار است. استادکار هنرمند این کتیبه، خط آن را به صورت دو کرسی، یکی در مرکز محور طولی و دیگری را در ۱/۴ بخش انتهایی محور عمودی، طراحی و اجرا کرده است. این خط، مرکب از خط کوفی گره دار و مورق بوده که هماهنگی و تناسب فوق العاده ای با تزیینات گیاهی دارد. اما به دلیل صدمه دیدن و از بین رفتن قسمت هایی از محراب، نمی توان نام هنرمند و زمان انجام این اثر تاریخی را مشاهده کرد. اما آنچه مسلم است زیبایی چشم گیر و حیرت انگیز کتیبه مسجد جامع تبریز است که می توان از آن به عنوان اثری خارق العاده در آن دوران، یاد کرد. هنرمندان ایران کهن، برای تزئین و زیباسازی کتیبه محراب، از سه نظام خطی، گیاهی و هندسی بهره برده است که از دلایل ایجاد هماهنگی بسیار مناسب در بین عناصر آن به شمار می آید. کارشناسان معتقدند که الگوی استفاده شده در طراحی حروف و کلمات روی کتیبه، مطابق با سبک خطاطی کتیبه های دوران سلجوقی و بویژه نشات گرفته از کتیبه های مسجد جامع و مدرسه حیدریه استان قزوین است. هرچند پیروی از این روش با ایجاد تفاوت هایی نسبی، در سراسر ایران، مرسوم و رایج بوده است. بنابراین ذوق و هنری که استادکار این کتبیه زیبا، در طراحی و تزئین آن به کار برده است، آن را به اثری فوق العاده، عالی و متمایز با سایر کتیبه های ایجاد شده در دوران خود تبدیل کرده است.
در پشت دیوار شرقی مسجد جامع تبریز، مسجدی بزرگ و تاریک احداث شده که شامل ۱۰ ستون و طاق های ضربی آجری است. در بین مردم، این قسمت مسجد به مسجد زمستانی شهرت یافته که به نظر می رسد از پیشینه طولانی برخوردار نباشد. در سال های اخیر، این بخش از عمارت با نظارت و پیگیری سازمان میراث فرهنگی کشور، به صورت نخستین خود، بازسازی شده است.
در مسجد جامع تبریز نیز همانند بسیاری از مساجد دیگر، تعدادی سنگ نوشته (کتیبه سنگی)، کشف شده است که یکی از آن ها روی دیوار پایه بخش غربی طاق مرکزی و دیگری نیز بر فراز در شمالی مسجد نصب شده است. جنس کتیبه اول از سنگ مرمر و ابعاد آن ۷۰/۱*۱۲/۱ متر است. روی آن مطالبی در مورد خواب شاه تهماسب صفوی مبنی بر رویت حضرت ولی عصر (عج) و دستور ایشان در مورد برداشتن قسمتی از مالیات، احسان و گذشت نسبت به مردم حک شده است. طبق متن مندرج در این کتبیه، استاد خوشنویس علاءالدین محمد تبریزی که از هنرمندان مشهور دربار به شمار می آمد، در تاریخ ۹۷۲ هجری قمری اقدام به نوشتن آن کرده است. کتیبه دیگر نیز حاوی دستوری از شاه سلطان حسین صفوی در سال ۱۱۰۶ هجری قمری به رستم خان سالارسپه و بیگلربیگی آذربایجان است. در این نوشته، فرمان بسته شدن چرس فروش ها، روسپی خانه ها، قمارخانه ها و اجرای حد شرعی در مورد هرکدام از متخلفین، صادر شده است. همچنین وی دستور داده که مردم این منطقه از کبوتربازی، گرگ دوانی، قوچ بازی و گاو بازی پرهیز کنند؛ چراکه این عمل باعث ایجاد فساد و دشمنی و درگیری در بین اهالی شده است. در غیر اینصورت، خاطیان را مجازات خواهند کرد.
شبستان عظیم مسجد که از طاق و گنبدهایی بالای ستون های هشت گوش آجری برخوردار است، از کهن ترین قسمت این عمارت ارزشمند تاریخی به شمار می آید. به نظر می رسد که در زمان سلطنت آق قویونلوها در آذربایجان، گنبدی مرتفع و بلند با تزیینات تنوع جالبی از کاشیکاری های معرق، به دستور و همت سلجوق شاه بیگم، زن اوزون حسن، ساخته و در بخش شمال آن قرار گرفته است. امروزه می توان پایه های این گنبد و قسمت هایی از کاشیکاری های برجای مانده از آن را مشاهده کرد.
گچ بری های مسجد جامع
یکی از ویژگی های بارز و جالب این مسجد، گچ بری های آن است. این گچ بری ها که به صورت رنگی کار شده اند به دوره ایلخانان و سلجوقیان باز می گردد. البته این گچ بری ها به دلیل وقوع زلزله و بخشی از مرمت های انجام شده در طول تاریخ، تا حدودی از دید پنهان شده بودند که امروزه به دلیل بازسازی مجدد این بنا، دوباره قابل دیدن هستند.
سنگ نوشته های مسجد
در مسجد جامع نیز مانند بسیاری از مساجد تاریخی دیگر، تعدادی کتیبه و سنگ نوشته وجود دارد. برخی از این سنگ نوشته ها بر طاق مرکزی و بالای درب ورودی شمالی قرار گرفته اند. بر روی یکی از کتیبه ها که از سنگ مرمر ساخته شده است، داستانی مربوط به خواب یکی از شاهان صفوی نوشته شده که در خواب خود، امام زمان (ع) را دیده و امام به او امر کرده بودند که از مردم مالیات نگیرد و با گذشت و مهربانی با آنان برخورد کند.
آدرس مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تاریخی و ارزشمند تبریز در خیابان شهید مطهری، انتهای بازار بزرگ تبریز واقع شده است. برای ورود به مسجد نیازی به پرداخت هزینه نمی باشد و شما می توانید از صبح الی ظهر برای بازدید و به جا آوردن نماز به آن مراجعه کنید.
بهترین زمان بازدید مسجد جامع تبریز
شهر تبریز به دلیل موقعیت جغرافیایی که دارد در شش ماه دوم سال سرد می باشد. بنابراین اگر قصد دیدن از جاذبه های تبریز را دارید، پیشنهاد می کنیم در فصل بهار و تابستان به تبریز سفر کنید مخصوصا اگر در شهری با آب و هوای گرم زندگی می کنید و به سرمای زیاد عادت ندارید. پس برای اینکه بتوانید با خیال راحت به گردش بپردازید بهتر است در شش ماه اول سال به تبریز سفر کنید.
دیدنی های نزدیک مسجد جامع تبریز
تبریز جاذبه های دیدنی زیادی دارد. برخی از این جاذبه ها، بنای تاریخی هستند که به یکی از آن ها در این مقاله اشاره کردیم. جاذبه های اطراف مسجد جامع که می توانید در یک روز از آن ها دیدن کنید، عبارتند از: بازار تبریز، خانه مشروطه تبریز، ارگ علیشاه، باغ گلستان، مسجد کبود، درب استانبول یا استانبول قاپیسی، موزه عصر آهن، موزه کارتون تبریز، موزه قاجار یا خانه امیر نظام گروسی، خانه لاله ای، موزه تاریخ طبیعی تبریز، قلعه درسی، مسجد صاحب الامر، خانه حیدرزاده تبریز، موزه قرآن و کتابت، مسجد امامزاده سید حمزه، کاخ یا عمارت شهرداری تبریز، موزه قاجار، میدان ساعت، برج آتشنشانی تبریز، موزه آذربایجان، موزه سنجش تبریز، موزه سفال یا خانه صرافلار و موزه سنجش.
مسجد جامع اردبیل کجاست؟
