مساجد جامع همیشه یکی از مهمترین جاذبه های شهرهای بزرگ اند، مساجدی که با معماری زیبا و خیره کننده به خوبی نماینده ای از سبک معماری زمان خود هستند. مسجد جامع اردبیل در محله پیرشمس الدین اردبیل است و در مجاورت آتشکده ای متعلق به دوره اشکانی قرار گرفته است. بنای قبلی مسجد از ایوان، حیاط و طاق باشکوهی تشکیل شده بود که در جریان حمله مغول در سال ۶۲۰ هجری قمری نابود شد اما حدود ۳۰ سال بعد دوباره از نو بنا شد. امروز با اینکه ساختمان اصلی مسجد از بین رفته و فقط قسمت هایی از آن به جای مانده است اما باز هم معماری جالب توجه و خیره کننده ای دارد.
مسجد جامع اردبیل
اولین قسمت بنا پایه ی مناره ای است که در فاصله ی اندکی از مسجد به چشم می خورد.این مناره شیوه سلجوقی را دارد واز دو قسمت پایه ی هشت ضلعی و بدنه ی استوانه ای به قطر پنج متر تشکیل شده است.در بدنه ی مناره ،دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان” اوزون حسن آق قویونلو” و کتیبه ای که در تاریخ ۸۷۸ هجری رادارد و در اداره ی فرهنگ و هنرسابق حفاظت می شود.
دومین قسمت اصلی بنا ،مسجد تیر پوش است.به ابعاد ۸۰/۹ *۵۰/۱۲ که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند.در وردی چوبی تکه کوب شده است و میخ های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه آن نوشته ای ،کنده کاری شده است.
سومین قسمت بنا ،مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا آجری و به مقدارخیلی کم در تزئینات آن کاشی به کار رفته است.بسیاری از بنا تقریبا از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است. سفال ها و آثار مشکوفه در جریان کاوش های هیات باستان شناختی، بیشتر به سده های پنچ و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد. بقایای کتیبه های فرو ریخته و شکسته ی سده های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری که شبستان قرن نهم را محصور می کرد،به دست امده است.
معماری مسجد جامع اردبیل
- معماری مسجد جامع اردبیل شامل گنبد، شبستان، ایوان، مناره، محراب و … می باشد.
- گنبد مسجد جامع اردبیل گنبد آجری بزرگی داشته که از خارج با کاشی های آبی رنگ ساده مزین بوده و بر دور آن با کاشیهای معرق کتیبه هایی وجود داشته است که به مرور ایام از بین رفته است.
- حوادث ایام گنبد این مسجد را فرو ریخته و آنچه امروزه باقی مانده است ، تنها دو قسمت قوسی شکل ناقص از گنبد خارجی و قسمت محدودی از گچ بریهای گنبد داخلی را در چهار گوشه فوقانی دیوارهای شبستان است، بر بالای شیارها ، فقط چند ردیف آجرچینی افقی باقی مانده است و تمام گنبد فرو ریخته است.
- گنبد مدور آجری مسجد جامع اردبیل بر پایه مربع مستطیل شکلی به ابعاد ۱۵ / ۲۰ × 50/15 متر قرار گرفته که خود این پایه در واقع امتداد چهار دیوار بنا قبل از تقسیم آن به هشت و شانزده ضلعی کوچک است.
- شبستان محوطه ای است مربع مستطیلی شکل به ابعاد ۱۵/۰۵ × ۱۵/۲۰ متر. شبستان دارای چهار طاق بزرگ در چهار ضلع است که این چهارطاق در قسمت انتهایی بنا، توسط دیوارچه ها و کاربندی ها و نیز فیل پوش ها به محوطه های هشت ضلعی و در نهایت شانزده ضلعی تبدیل شده است.
- ایوان قدیمی مسجد فضایی است سرپوشیده به ابعاد ۹ / ۱۰ × ۱۲ / ۵۲ متر و با یک طاق نمای بسته جنوبی به عرض چهار متر و عمق ۲/۶ متر مشرف بر صحن قدیمی این بنا، که امروزه به بدنه شمالی شبستان اصلی جمعه مسجد ملحق گشته است.
- در اصل ایوان رفیعی بوده، که با ویران گشتن و فرو ریختن طاق آن، در اواخر دوره ی زندیه و اوایل عهد قاجاریه با بالا آوردن کف آن به ارتفاع ۲ متر و پوشانیدن سقف توسط الوارهای چوبی و احداث بام مسطح، این محوطه را به شبستان تبدیل کرده و در حال حاضر، به عنوان مسجد از آن استفاده می نماید، ایوان و گنبدخانه در زمان سلجوقی ساخته شده اند. .
- سقف بر گردونه ۸ ستون چوبی 4 × ۲ با شالی های سنگی غیرمنتظم استوار است و سرستون ها به سبک کرنتی هستند.
- سقف این شبستان دارای ۱۲۴ تیر چوبی است.
- ۴ × ۳۱ می باشدو به همین جهت به مسجد تیرپوش معروف است.
- شبستان از قسمت شمالی با یک راهرو به بیرون راه می یابد.
- منار مسجد جامع اردبیل ، در فاصله ۱۶/۴۳ متری جبهه غربی بدنه شبستان اصلی قرار دارد و علی رغم این که امروزه با منهدم شدن اجزاء متشکله و شبکه به صورت منفرد و جدا از بنای جمعه مسجد درآمده، لیکن سابقاً به اصل مسجد متصل بوده است.
- منار مسجد جامع اردبیل ، کاملا از نظر فرم و شکل تزیینی به سبک دیگر مناره های عهد سلجوقی ساخته شده است، به گونه ای که بر بدنه استوانه ای منار، آجرهای رگ چین به کار رفته و درزهای افقی آن با مهرهای گچ بری ویژه دوران سلجوقی پوشیده شده است.
- قابل ذکر است که اندازه های آجرهای استفاده شده در اینجا مشابه همان آجرهایی است که در مصالح ساختمانی مسجد به کار رفته است.
- منار در اصل شامل سه قسمت پایه، بدنه و تاج بوده است که با گذشت زمان تاج منار از بین رفته و امروزه تنها پایه هشت ضلعی آن که با آجر قرمز و ملات گچ و آهک ساخته شده و طول هر ضلع آن ۲/۱۰ متر است و نیز بدنه قطور استوانهای آن به قطر پنج متر، باقی مانده است.
- مرکز دیوار جنوبی گنبدخانه را محرابی گچبری، به ارتفاع ۱۰ متر، اشغال کرده، که عمق کم آن را بلندیش جبران می کند.
- محراب حتی از سکنج های کوچک، که محل اتصال هشت ضلعی جرزها به شانزده ضلعی محل قرار گرفتن گنبد بر روی جرزهاست بالاتر رفته است.
- هیچ گونه کتیبه یا نوشته ای که تاریخ ساخت محراب را مشخص کرده باشد، از آن به دست نیامده است اما سبک معماری محراب می تواند آن را در زمره کارهای دوره ایلخانی قرار دهد.
- این محراب بسیار بلند در بالا ترکیبی از قطاربندی بسیار استوانه ای به شکل نقش برجسته دارد که در زیر آن فضای مستطیل شکلی است که قاعدتاً جای کتیبه ای بوده که نوشته های آن محو شده است.
معرفی بخش های مختلف مسجد جامع اردبیل
جنس و نمای بیرونی ساختمان مسجد جامع اردبیل از آجر و در کل از سه بخش تشکیل شده است. اولین قسمتی که می توانید با خرید بلیط اتوبوس اردبیل و رفتن به آن جا مشاهده کنید، پایه مناره ای است که در فاصله کوتاهی از مسجد قرار دارد. این مناره به صورت معماری دوره سلجوقی بنا شده و دارای دو قسمت است که هر کدام از آن ها ویژگی های خاص خود را دارند. یک قسمت از آن را پایه مناره تشکیل داده است و به صورت هشت ضلعی به چشم می خورد که با خلاقیت بی نظیره آن را ساخته اند. قسمت دیگر، مربوط به بدنه استوانه ای مناره است که تقریبا قطر آن به حدود ۵ متر می رسد. اگر خوب دقت کنید، در روی بدنه مناره، یک کتیبه بسیار زیبا را مشاهده خواهید کرد که جذابیت بنا را بی همتا کرده است. مناره آجری مسجد، با مرور زمان تا حدودی آسیب دید اما هنوز هم پا بر جا مانده و دارای ارزش بالایی است. همچنین به دلیل ساخت و سازهایی که افراد در آن اطراف به وجود آورده اند؛ به مرور زمان از وسعت مسجد کاسته است. معمولا اکثر مساجدی که در دوره سلجوقی ساخته شده اند، دارای چهار ایوان هستند اما مسجد جامع اردبیل بر خلاف آن ها ایجاد شده است و با قدمت کهن و معماری فوق العاده خود، همه را مات و مبهوت می کند. یکی دیگر از ویژگی های این مسجد که بسیار جالب است، وجود راهرو های شبکه ای منظمی است که در زیر تالار اصلی مسجد، برای راحتی بیشتر عبور و مرور مردم آن را ساخته اند.
مسجد جامع اردبیل تا حدود زیادی با دیگر مساجد موجود در ایران فرق دارد و همین امر سبب شده است محبوبیت خاصی در بین مردم به دست آورد. حیاط فوق العاده با صفایی نیز در این مسجد وجود دارد که می توانید ساعت ها در آن جا بنشینید و از تماشای مناظر آن اطراف نهایت لذت را ببرید. برای این که از داخل حیاط به محوطه مسجد حرکت کنید، باید از چهار پله سنگی زیبا به راحتی بالا بروید. در حال حاضر محوطه مکعبی این مسجد سالم باقی مانده است و گنبدی دارد که دارای ترکیب های متعدد منشوری بسیار زیبایی است. این گنبد بی نظیر با تزیینات کاشی معرق چشم هر بیننده ای را حیرت زده می کند و زیر آن را در هر قسمت از گوشه های مربع، با لچکی های بزرگی ساخته اند. این قسمت دو روزنه مستطیلی شکل دارد که جهت نور گیری برای محوطه محراب در نظر گرفته شده است. محوطه اصلی و مربع شکل مسجد جامع اردبیل، در قسمت غربی و شرقی خود دارای تاق نماهای زیبایی است که در هر بدنه تعداد آن ها تقریبا به سه دهنه می رسد. در میان هر کدام از این تاق نماها نیز راهروهای باریکی به صورت معبر وجود دارد که به قسمت های مختلف مسجد مانند نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می کند. در حال حاضر اهالی آن اطراف در ایوان مسجد، مشغول عبادت و نماز گذاری می شوند و از معماری آن لذت می برند.
آشنایی با آرامگاه تاریخی شیخ صفی الدین اردبیلی
