آشنایی با آرامگاه تاریخی شیخ صفی الدین اردبیلی

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در واقع، مجموعه ای از آرامگاه های مشایخ، بزرگان و سلاطین صفوی است که مردم اردبیل در آن جا به عبادت می پردازند. معمولا افراد گردشگری که به شهر خوش آب و هوای اردبیل سفر می کنند، سری هم به آرامگاه شیخ صفی الدین می زنند تا از نزدیک شاهد این همه قدمت و زیبایی باشند.

شیخ صفی الدین اردبیلی که بود؟

صفی الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی، پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود که به مرور زمان پیروان بسیاری به دست آورد. وی در سال ۶۵۰ هجری قمری (۶۳۱ هجری شمسی) در کلخوران اردبیل به دنیا آمد و تمایل به زهد و ریاضت، روزه داری و شب زنده داری داشت. شیخ صفی گاهی اوقات شاهد رویاها و مکاشفات صوفیانه بود و حتی به کوه سبلان می رفت تا با مردان خدا ملاقات کند.

صفی الدین در سفرش به شیراز، آوازه شیخ زاهد گیلانی را می شنود و برای دیدار او راهی گیلان می شود. او تا ۲۵ سال بعد، مرید و مقیم خانقاه زاهد بود. در نهایت زاهد گیلانی، صفی الدین را به عنوان جانشین خود انتخاب می کند و پس از درگذشت زاهد، وی رهبری طریقت زاهدیه را برعهده می گیرد.

چندی بعد او به زادگاه خود برمی گردد. شیخ صفی در ابتدا فقط مزرعه ای کوچک داشت که از پدرش به ارث برده بود؛ اما با افزایش شمار پیروانش، املاک متعددی وقف خانقاه می شود و وی درآمد سرشار خود را صرف فقرا، صوفیان، پیروان و گسترش طریقت صوفیه می کند. او سرانجام در روز دوازهم محرم سال ۷۳۵ هجری قمری (۷۱۳ هجری شمسی) در سن ۸۵ سالگی دیده از جهان فرومی بندد.بیشتر مورخان، اجداد وی را از بنی هاشم مهاجر از حجاز به کردستان ایران می دانند. عبدالحسین زرین کوب در کتاب «جستجو در تصوف ایران» شیخ را سنی مذهب دانسته است و می نویسد:

مذهب خود او (صفی الدین) تسنن و شافعی مذهب بود و با آنکه بعضی اقوال و اشعار منقول از او، از اتکا بر محبت و مهر علی حاکی است، این محبت علی با تسنن وی که در تاریخ ها از جمله حتی در «احسن التواریخ» بدان اشارت هست، مغایرت ندارد. در مکتوبی هم که عبیدالله خان ازبک به شاه تهماسب صفوی (سال ۹۳۶ هجری) می نویسد، گفته می شود که پدر کلان شما، جناب مرحوم صفی مردی عزیز اهل سنت و جماعت بوده است.

تاریخچه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در دوره شیخ صفی بنیان نهاده شد و فرزندانش نقش مهمی در توسعه آن داشتند. این مجموعه در ابتدا منزل و خانقاه شیخ بود و بنابر وصیتش، پیکر وی پس از مرگ در اتاق مجاور حوض خانه به خاک سپرده و بنایی برای محل تدفین او ساخته شد. این طور به نظر می رسد که ساخت این بقعه توسط صدرالدین موسی، فرزند شیخ، در سال ۷۳۵ هجری قمری انجام گرفت.

در دوره صفویه، این محل مورد ارادت شاهان صفوی بود و به عنوان یکی از مکان های مهم ملی و سیاسی محسوب می شد، تا جایی که پیکر شاه اسماعیل در همین مکان دفن شد. این موضوع اهمیت خانقاه را دوچندان کرد. در زمان شاه تهماسب اول، توسعه ساختمان بقعه در دستور کار قرار گرفت و نمادهای تصوف و عرفان زینت بخش این بنا شد.

جالب اینکه مسیر دسترسی به بقعه، به نشانه هفت مرحله عرفان، در هفت بخش احداث شد و با توجه به هشت نگرش صوفیگری، این بخش ها از طریق هشت دروازه از یکدیگر جدا شدند. شاه عباس اول نیز اهمیت بسیاری برای این محل قائل بود و اقدامات درخورتوجهی برای توسعه آن انجام داد.

اهمیت و قداست بقعه شیخ صفی به مرور زمان به حدی افزایش یافت که تعدادی از بزرگان خاندان صفوی و کشته شدگان جنگ های شیروان و چالدران نیز در این مجموعه دفن شدند. همچنین این محل به عنوان پناهگاه به حساب می آمد و افراد متحصن در آن، جانشان در امان بود؛ حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند. نمونه این امر را می توان در زمان سلطان حسین خان شاملو دید که برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی بیگ شاملو به این آرامگاه پناه می آورد.

معماری آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی از سال ۷۳۵ تا ۱۰۳۸ هجری قمری همواره شاهد تغییرات و افزوده شدن بخش های مختلف و متعدد بوده و به همین سبب ارزش معماری بسیار خاص و بالایی دارد. دو لنگه چوبی در سردر ورودی آرامگاه وجود دارند که رو به حیاط باز می شوند. سردر اصلی آرامگاه که عالی قاپو نام دارد، دقیقا مقابل همین جا است.
این سردر در دوران شاه عباس دوم ساخته شده و در حال حاضر به دلیل نگهداری شدن در انبار بقعه قابل بازدید نیست. یک حیاط بزرگ مستطیلی شکل در غرب آرامگاه وجود دارد و دو حوض سنگی مربوط به دوره صفویان را در خود جای داده است. دیوارهای آجری حیاط با طاقچه ها و طاق نماها بسیار جذاب و دیدنی هستند.از نظر برخی کارشناسان قدیمی ترین قسمت مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی به چله خانه جدید (قربانگاه) مربوط است. بنای این بخش از آرامگاه بیشتر از سایر بخش ها آسیب دیده است اما حجره های آجری با طاق قوسی در قسمت غربی آن به چشم می خورند. از بقایای راه پله ای این بخش می توان حدس زد که در بالای چله خانه احتمالا طبقه دیگری وجود داشته است. کارشناسان معتقدند معماری این بنا نشان دهنده آن است که خانقاه شیخ صفی الدین همینجا بوده است. یکی دیگر از بخش های مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی سردر عباسی است. این سردر در عرض شرقی راهرو میانی قرار دارد. در این سردر کتیبه ای وجود دارد که نام شاه عباس با تاریخ ۱۰۳۶ رویش نوشته شده است.
علاوه بر این، یکی دیگر از بخش های مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی قندیل خانه یا صحن اصلی است. قندیل خانه به یک محوطه مستطیلی شکل گفته می شود که زمینش سنگ فرش باشد و یک حوض سنگی کم عمق میانش قرار بگیرد. در این بخش از مجموعه یک چاهی وجود داشته که از آن برای تأمین آب استفاده می شده که امروز رویش را پوشانده اند و قابل مشاهده نیست.

گنبد الله الله در آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

هسته مرکزی مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی گنبد الله الله است. این گنبد توسط صدر الدین موسی ساخته شده بود. به دلیل این که کلمه زیبای "الله" روی گنبد به صورت تکرار شونده کار شده، نام گنبد را الله الله نهاده اند. این گنبد از نمای بیرون شبیه یک برج آجری استوانه ای است. کاشی های فیروزه ای رنگ روی بدنه و گنبد آجری جذابیت و جلوه خاصی به گنبد بخشیده اند. علاوه بر این، در محل اتصال برج و بدنه گنبد آیاتیاز قرآن با خط ثلث روی کتیبه ای درج شده اند.

چینی خانه در آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

چینی خانه در مجموعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی جزو زیباترین تزئینات معماری است و خیلی ها معتقدند قدیمی ترین بنای مجموعه نیز مربوط به همین بخش است. تا قبل از دوران شاه عباس از این بخش برای اجتماع استفاده می شده و بعدها با اعمال شدن برخی تغییرات در این بخش، کتاب های نفیس و چینی های سلطنتی در این بخش نگهداری می شدند. ظروف چینی که در این بخش نگهداری می شدند، همه به دستور شاه عباس اول ساخته شده بودند.
تمامی این ظروف مهر سلطنتی داشتند و در جایگاه هایی که در دور تا دور این محل وجود دارند، قرار داده می شدند. یک چهارطاق زیبا با ایوان های نیم گنبدی در این بخش وجود دارند که بسیار جذاب هستند. از تزئینات منبت کاری و خاتم کاری این ایوان ها نمی توان چشم برداشت.
سقف چینی خانه از گچ و چوب ساخته شده و جزو زیباترین عناصر این مکان به حساب می آید. همچنین، در سقف چینی خانه محفظه هایی وجود دارند که از ارتفاع سه متری دیوار ساخته شده اند و تا بالای دیوار ادامه یافته اند. این محفظه ها با نقش و نگارهایی از گل و برگ تزئین شده اند و در گذشته برای نگهداری از اشیاء قیمتی و ظروف چینی مورد استفاده قرار می گرفتند.

معرفی بخش های مختلف آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

همان طور که در ابتدا نیز گفته شد؛ در این مکان به غیر از آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، مقبره های برخی از مشایخ و صاحب منصبان دوره صفوی، نخستین پادشاه صفویه شاه اسماعیل اول، مادر شاه اسماعیل و همچنین شهیدان ایرانی جنگ چالدران نیز وجود دارد. این آرامگاه بزرگ، بخش های دیگری مانند جنت سرا، کتابخانه، چینی خانه، مسجد، خانقاه، شهید گاه، چله خانه و چراغ خانه هم دارد که در ادامه، اطلاعات بیشتری درباره آن ها در اختیارتان قرار می دهیم.

مقبره ها

طبق وصیّت نامه شیخ صفی الدین، جنازه اش را در اتاقی کنار باغچه، خلوت خانه و حوضخانه دفن کردند و بر روی قبر او بنایی ساده اما زیبا ساختند تا آرامگاه های دیگر افراد را هم به آن جا ببرند. برخی دیگر از مقبره ها در محل شهیدگاه قرار داده اند و آن قسمت نیز به طور ماهرانه بنا شده است و می توانید به راحتی برای زیارت کردن به آن جا بروید.

مسجد جنت سرا

پس از این که به سرای ورودی بروید، در سمت چپ مسجد جنت سرا مشاهده خواهید کرد که محراب ندارد اما به صورت فضای ۸ ضلعی طراحی شده است و همه را جذب شکوه خود می کند. این مکان در زمان های گذشته، بیشتر برای انجام دادن مراسم صوفیانه و مجالس سماع عارفانه استفاده می شده است و بیشتر قسمت های آن هنوز هم سالم هستند. البته این مسجد در گذشته های خیلی دور دارای سقف گنبدی شکلی بوده است که بعد از فروریختن در دوره قاجاریه، سقفی چوبی و صاف روی آن درست کردند. این سقف بر روی ۱۶ ستون مقاوم سر پا مانده است و از نمای بیرونی رو به صحن داخلی سرسرا است. در مقابل آن پنجره های زیبای مشبک گره چینی نصب شده اند و ۲ نیم قوس که در ورودی اتاق دیده می شوند، جذابیت آن را بیشتر می کند.

پناهگاه

شاید جالب باشد اما مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی در دوران عهد صفوی، به عنوان مکانی برای پناهگاه کاربرد داشت و کسانی که در آن جا پناه می گرفتند، حتی اگر به دستور شاه محکوم به اعدام بودند، جان شان در امان بود و کسی نمی توانست به آن ها آسیب برساند.

قندیل خانه

قندیل خانه فوق العاده جذاب این مجموعه، رو به روی سرسرا ورودی در دو طبقه جای گرفته و جزء مهم ترین قسمت این بنا است. همچنین قندیل خانه در هر طبقه دارای پنج پنجره چوبی است که نمای بی نظیری به آن جا بخشیده اند.

چینی خانه

در قسمت رواق اصلی، چینی خانه با دو ورودی باریک خودنمایی می کند که به دارالحفاظ راه دارد. این بخش دارای چهار شاه نشین و تاق نماهایی زیبا است که با استفاده از نقاشی، گچ بری و طلاکاری، آن ها را تزئین کرده اند. در اصل چینی خانه، مکانی برای نگهداری ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین، زرینه و سیمینه بوده است و در آن جا آثار مهمی را جای داده اند.

کتابخانه

در این مجموعه کتابخانه ای بزرگ نیز وجود داشت که در آن کتاب های بسیار با ارزشی نگهداری می شد. اما در سال ۱۲۰۶ خورشیدی با توجه به عهدنامه ترکمانچای، ایران قبول کرد که تمام نسخ خطی های کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی که در آرامگاه قرار داشتند، به عنوان قسمتی از غرامت های روسیه، به آن کشور منتقل شوند. همچنین طی جریان جنگ های گذشته روسیه و ایران، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی توسط افراد روسی به غارت رفت و آن را به موزه سن پترزبورگ در روسیه بردند.

حیاط

پس از این که از در چوبی بزرگ وارد حیاط با صفای مستطیل شکل آرامگاه شیخ صفی الدین شوید، یک حوض مستطیل شکل بسیار جذاب را مشاهده خواهید کرد که بسیار دیدنی است. سال ها پیش، وسط این حوض یک چاه آب وجود داشت که با استفاده از طناب و سطل از آن آب می کشیدند و برای وضو گرفتن استفاده می کردند. ناگفته نماند که این چاه را چندین سال است که مسدود کرده اند و دیگر از آن استفاده ای نمی شود. صحن اصلی این مجموعه همین حیاط زیبا است که با تخته سنگ های صاف کف آن را پوشانده اند. دور تا دور حیاط نیز با دیوارهای آجری پوشیده شده است و درختانی سرسبز در باغچه، آن جا را به یک مکان دلنشین تبدیل کرده اند.

سردر اصلی

سردر اصلی این آرامگاه که با استفاده از کاشی کاری های بی نظیر، تزئین شده بود تا سال ۱۳۲۱ سالم مانده بود اما در همان سال به دستور اداره کل باستان شناسی، آن را برداشتند و به انبار بقعه بردند. قابل ذکر است که این سردر قدیمی تقریبا در زمان شاه عباس دوم، به دست اسماعیل نقاش اردبیلی برای بقعه ساخته شد.

بقعه شیخ صفی کجاست؟

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در میدان عالی قاپو اردبیل قرار دارد. برای بازدید از بقعه می توانید با تاکسی دربستی راهی آرامگاه شوید یا با استفاده از ماشین شخصی به سمت محله عالی قاپو حرکت کنید. قبل از رسیدن به مقصد به فکر جای پارک باشید؛ زیرا به دلیل استقبال زیاد گردشگران از آن، اغلب جای پارکی در خیابان های نزدیک به آن پیدا نمی شود.

آدرس: اردبیل، خیابان شیخ صفی، میدان عالی قاپو، آرامگاه شیخ صفی

گذری به مسجد جمعه اردبیل، یادگاری از عصر سلجوقی