گذری به مسجد جمعه اردبیل، یادگاری از عصر سلجوقی

جمعه مسجد اردبیل، مسجدی در شهر اردبیل در شمال غربی ایران است.این بنا ازمهمترین وقدیمی ترین مساجد اسلامی ایران و آذربایجان به شمار می رود. این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده است جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغولها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.دوره ساخت مسجد مربوط به سلجوقیان می باشد. در بدنه مناره مسجد فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و ابعاد آن ۸۰/۹ ‍‍‍‍× ۵۰/۱۲ متر می باشد. سازه اصلی مسجد از نوع آجر می باشد.

مسجد جمعه

مسجد جمعه (جمعه مسجد) اردبیل که در برخی از نسخه ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره های مختلف اسلامی به ویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است. اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی هایی که هیئت کاوشگری ایرانی انجام داده استت نشان می دهد این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده است. مسجد دوره های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و عظیم تر و وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می داده است. تک منار استوانه ای شکل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است.

معماری جمعه مسجد اردبیل

ساختمان اصلی جمعه مسجد اردبیل، در حال حاضر از بین رفته است و قسمت های باقی مانده از بنای مسجد، صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می دهد. اگرچه قدمت مسجد به دوره سلجوقی می رسد، معماری مسجد با معماری مساجد دوره سلجوقی تفاوتی بزرگ دارد؛ به این مضمون که مساجد دوره سلجوقی اغلب چهارایوانی بوده اند؛ اما این مسجد چهارایوانی نیست. مسجد جمعه اردبیل که سازه اصلی آن آجر است، از سه بخش تشکیل می شود. اولین قسمت مسجد پایه مناره ای است که در فاصله اندکی از مسجد قرار دارد. این مناره به شیوه معماری سلجوقیان ساخته شده و دارای دو قسمت است. قسمتی از آن پایه مناره است که به صورت هشت ضلعی ساخته شده و بخش دیگر، بدنه استوانه ای مناره است که پنج متر قطر دارد. در بدنه مناره نیز کتیبه ای قرار گرفته است.

گفته می شود که کتیبه متعلق به «اوزون حسن آق قویونلو» است که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد. این کتیبه هیچ ربطی به مسجد ندارد و شیوه قرارگیری آن روی مناره، نشان می دهد که از جای دیگری آورده شده و روی مناره قرار داده شده است.

دومین بخش مسجد، تیرپوش آن محسوب می شود که به ابعاد هشت در ۱۵ متر روی ۹ ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها نیزبر پایه های سنگی غیرمنتظم استوار شده اند. ایوان شمالی گنبدخانه که به سنت ایوان سازی دوره ساسانی ساخته شده است، در دوره قاجاریه به بقعه و شبستان ساده با سقف ساده تیرپوش تغییر کرد. ورودی چوبی تکه کوب شده، میخ های آهنی برجسته ای دارد و بالای یک لنگه از آن نوشته ای کنده کاری شده دیده می شود. سومین بخش بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد دارد. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزیینات آن کاشی به چشم می خورد. بسیاری از نما تقریبا از بین رفته و تنها مقدار بسیار کمی از آن باقی مانده است. بخش هایی از تزیینات داخلی زیر گنبد که سومین بخش بنا را تشکیل می دهد و کاشی کاری شده، هنوز در بنای ساختمان موجود است.

وضعیت کنونی جمعه مسجد

بنای اصلی مسجد که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپا است، در دوره آبادانی دارای گنبد بود. محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای طا ق نماهای متعدد است که در هر بدنه، تعداد آن ها سه دهنه است. در میان هر یک از طاق نماها، راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان اصلی راه پیدا می کند. ایوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر، مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راه های زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می شود. پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون های سه تایی است که در زمان قاجار ساخته شده بود.

آنچه امروز از مسجد باقی مانده، تنها بخش هایی از ساقه ترک دار منشوری گنبد است. گنبد رفیع تک پوش مسجد فرو ریخته و در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه ای منظم و محاسبه شده ساخته شده است. در فاصله هر دو متر به صورت چهارراهی متقاطع این معبرها دیده می شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و دارای ۸۰ سانتی متر پهنا است. در اطراف مسجد، تصرفات بسیاری شده و چون حریم تپه رعایت نشده است، سبب کاهش وسعت محوطه مسجد را فراهم می آورد. اکنون نیز مسجد در کنار جاده و در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین قرار گرفته است که می توانند خطر فرسودگی مسجد را افزایش دهند. در برخی منابع از این مسجد با نام مسجد جامع نیز یاد شده است.

نقشه مسجد جمعه

شکل گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا می شده ساخته شده است. این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می شود. در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه ای منظم و محاسبه شده ساخته شده است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این ممعبرها دیده می شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و دارای ۸۰۰۰ سانتی متر پهنا می باشد.

بنای اصلی مسجد جمعه _ مسجد جامع

بنای اصلی مسجد جمعه که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیبهای متعدد منشوری بسیار زیباست که قطاربندی با تزیینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه های این مربع سه کنج با لچکی های بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده است.

قسمت های مختلف مسجد جمعه

مسجد جمعه از سه قسمت تشکیل شده است.

1. اولین قسمت منا پایه مناره ای است که در فاصله ای اندکی از مسجد به چشم می خورد. این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی (هر ضلع ۱۰/۲ متر) و بدنه استوانه ای به قطر پنج متر تشکیل شده است. در بدنه مناره دو سنگ نبشته بهقی مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قو یو نلو و کتیبه ای که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد و در اداره فرهنگ و هنر سابق حفاظت می شود.
2. دومین قسمت اصلی این بنا مسجد تیرپوش است به ابعاد ۸۰/۹ *۵۰/۱۲ متر که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند. در ورودی چوبی تکه کوب شده میخ های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه ان نوشته ای کنده کاری شده است.
3. سومین قسمت بنا مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است. تمام بنا اجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات ان کاشی بکار رفته است. بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقداری از ان باقی مانده است. در سالهای گذشته سازمان میراث فرهنگی کشور کاوش هایی در محل مسجد اردبیل به انجام رسانده که به نتیجه ای بسیار درخشان نیز رسیده است. حفاری انجام شده هیات باستان شناختی را با شبکه گسترده مسجدی عظیم و ویران شده روبه ساخت که تاکنون کسی گمان وجودان را نداشت و بیشتر نوشته ها و مطالعات تنها به مبنای سر پای مکعب مستطیلی شکل محدود می شد.

در مورد مسجد میرزا علی اکبر چه می دانید؟