کاتالیست خودرو، قطعه تاثیرگذاری در کاهش میزان آلودگی هوا به خصوص در فصل زمستان است که با هدف فیلتر آلایندگی ها، روی اگزوز قرار می گیرد. وظیفه خارج کردن گازهای سمی تولیدی در سیلندر موتور بر عهده اگزور است که خود از سه بخش تشکیل شده؛ هدف اگزوز به تفکیک کاهش سه مورد مهم دما، آلایندگی های صوتی و آلودگی هوا است.در واقع نصب کاتالیست خودرو روی اگزوز با هدف کنترل انتشار آلایندگی ها، کمک بزرگی به کاهش انتشار گازهای آلوده در هوا دارد؛ اما برخی به اشتباه، این قطعه مهم را از ماشین جدا می کنند.
کا دولت آمریکا استفاده از کاتالیست را در سال ۱۹۷۰ تصویب کرد و در سال ۱۹۷۵ بیشتر شرکت های خودروسازی مجبور به استفاده از سیستم مبدل کاتالیتیکی در خودرو ها شدند. خودروسازان اروپایی از سال ۱۹۹۳ استفاده از کاتالیست را در دستور کار خود قرار دادند. طبق دستور ، استفاده از کاتالیست در خودرو های ساخت داخل از سال ۱۳۸۱ اجباری شد و خودروسازان ملزم به رعایت استاندارهای یورو۵ در تولید شدند؛ همچنین بر اساس طرح جامع کاهش آلودگی هوا سلامت کاتالیست از ابتدای سال ۱۳۹۱ در معاینه فنی خودرو برای صدور برگه و برچسب معاینه فنی مورد بررسی قرار می گیرد.
کاربرد کاتالیست در خودرو
مبدل کاتالیست به کاهش مواد زیان آور در دود خروجی از اگزوز ازجمله مونوکسیدکربن، اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربن ها کمک می کند. وقتی موتور روشن می شود، گازهای خروجی مبدل را گرم می کنند. بنابراین دمای کاتالیست کاملا بالا می رود. در نتیجه مواد مضر می سوزند و درصد آنها در دود خروجی کاهش می یابد.برخی از کاتالیست ها با پایه فلزی یا سرامیکی هستند که روی آن را با آلیاژ ایریدیوم- پلاتین پوشانده اند. به دلیل ساختار لانه زنبوری کاتالیست، سطح تماس گازهای خروجی و سطحی که لایه کاتالیزوری روی آن اعمال شده است افزایش می یابد. یک واکنش اکسیدکننده مونوکسیدکربن و هیدروکربن در کاتالیست انجام می شود و آنها را به موادی نسبتا بی خطر از جمله نیتروژن و دی اکسیدکربن تجزیه می کند. این مواد هستند که در نهایت از اگزوز خارج می شوند و خطر آنها کمتر از مونوکسیدکربن و هیدروکربن است.
برخی از کاتالیست ها با پایه فلزی یا سرامیکی هستند که روی آن را با آلیاژ ایریدیوم- پلاتین پوشانده اند. به دلیل ساختار لانه زنبوری کاتالیست، سطح تماس گازهای خروجی و سطحی که لایه کاتالیزوری روی آن اعمال شده است افزایش می یابد. یک واکنش اکسیدکننده مونوکسیدکربن و هیدروکربن در کاتالیست انجام می شود و آنها را به موادی نسبتا بی خطر از جمله نیتروژن و دی اکسیدکربن تجزیه می کند. این مواد هستند که در نهایت از اگزوز خارج می شوند و خطر آنها کمتر از مونوکسیدکربن و هیدروکربن است.
معاینه فنی خودرو
همان طور که از نام آن مشخص است، معاینه فنی به فرایند بررسی سلامت خودرو از هر نظر گفته می شود. کارشناسان مراکز معاینه فنی تمام قطعات و اجزای ماشین و نحوه عملکرد آنها را بررسی می کنند و گزارشی مبنی بر سلامت خودرو و کارکرد صحیح آن تهیه کرده و در اختیار راننده قرار می دهند.دارندگان خودرو باید با داشتن مدارک موردنیاز به این مراکز مراجعه کنند تا برگه معاینه فنی را بگیرند.
آیا گرفتن معاینه فنی بدون وجود کاتالیزور امکان پذیر است؟
داشتن کاتالیست هنگام معاینه فنی، در طول سال های اخیر به یکی از فاکتورهای اصلی برای دریافت معاینه فنی تبدیل شده است و طبق اعلام معاون پایش و نظارت اداره کل محیط زیست استان تهران، برای اخذ معاینه فنی صحت کارکرد کاتالیست الزامی بوده و خودروهای فاقد این قطعه معاینه فنی دریافت نخواهند کرد.طبق گفته این مقام مسئول، کاتالیست یکی از قطعات بسیار مهم خودرو به شمار آمده و به عنوان کاهنده اصلی آلودگی های زیست محیطی وسایل نقلیه به شمار می رود و در واقع نقش تبدیل گازهای پرخطر مثل مونوکسید کربن به گازهای کم خطر و دی اکسید کربن و آب را برعهده دارد.
نصب کاتالیست، از یورو 2 تا یورو 4
از سال 83 تاکنون، نصب کاتالیست با رعایت حداقل استاندارد یورو 2 برای خودروها اجباری شده و همچنین لازم است که مالکان وسایل نقلیه باتوجه به نوع رانندگی و کیفیت سوخت، بعد از طی کردن مسافت 80 تا 120 هزار کیلومتری نسبت به تعویض کاتالیست ماشین خود اقدام کنند.
کاتالیست قطعه ای نیست که از کار افتادنش به چشم بیاید و بسیاری از رانندگان به خاطر هزینه بالایی که کاتالیزورها دارند، معمولا اقدامی در راستای تعویض آن صورت نمی گیرد. علاوه بر این باورهای غلطی وجود دارد که برخی رانندگان وجود کاتالیست بر روی اتومبیل را مساوی با کاهش قدرت موتور می دانند و به همین دلیل به صورت دستی اقدام به حذف آن می کنند.
با این حال، از سال ها قبل دستورالعملی برای نصب و تعویض کاتالیست خودروها به مراکز معاینه فنی ابلاغ شده و لازم است که این موضوع مورد توجه مراکز معاینه فنی قرار گیرد تا شاهد میزان تولید کمتر آلاینده های خودرو در سطح شهر باشیم. خودروهای فاقد کاتالیست برگ معاینه فنی دریافت نمی کنند و همچنین حق تردد هم نخواهند داشت.
کاتالیست اجاره ای
و اما پدیده ای که این روزها بیش از پیش شاهد آن هستیم، کاتالیست های اجاره ای برای گرفتن معاینه فنی هستند. کاتالیست ها معمولا قیمت بالایی در بازار دارند و اگر نگاهی به قیمت آنان داشته باشید، می بینید که برای خرید یک کاتالیست برای خودروی پراید که در واقع ارزان ترین خودروی کشور به شمار می رود، نیاز به پرداخت هزینه ای بیش از 1 میلیون تومان خواهید داشت که این قیمت در خودروهای گران تر بیشتر هم خواهد شد.
حال برای یک روز و آن هم گرفتن معاینه فنی، پدیده ای تحت عنوان کاتالیست های اجاره ای دیده می شود که معمولا مالکان وسایل نقلیه پول کامل کاتالیست را به عنوان بیعانه پرداخت کرده و آن را بر روی ماشین خود نصب می کنند و سپس با دریافت معاینه فنی، آن را به صاحب اصلی بازگردانده و پول خود را پس می گیرند. اینطور با کمترین هزینه معاینه فنی خود را دریافت کرده اند، اما معاینه فنی برای خودرویی صادر شده است که می تواند سهم قابل توجهی در آلودگی شهرهای بزرگ کشور داشته باشند.
تولید کاتالیست خودرو در ایران
راه اندازی خط تولید کاتالیست در ایران عمر درازی ندارد. گرچه نیاز خودروسازان داخلی به این قطعه مهم از طریق واردات و تولید داخل برطرف می شود اما به نظر می رسد تولیدات و واردات جواب گوی نیاز خودروسازان نیست و خودروهای ناقص کف کارخانه به این قطعه نیاز مبرمی دارند.
قطعه سازان داخلی سال ها است که معوقات زیادی از خودروسازان دارند و این سبب شده که برای تامین مواد اولیه با چالش جدی مواجه شوند. از طرفی تحریم ها و موانع نقل و انتقال ارز نیز یکی از دلایلی است که قطعه سازان را برای تولید مواد اولیه با مشکل جدی رو به رو کرده است. چندی پیش مدیران سایپا و ایران خودرو خواستار تعویق استاندارهای یورو۵ شدند که یکی از دلایل آن کمبود کاتالیست در ایران بود. به نظر می رسد خطوط تولید کاتالیست در کشور موفق یه رفع نیاز خودروسازان نشده اند. عضو هیات مدیره انجمن صنایع همگن نیرو محرکه و قطعه سازان در خرداد ماه اعلام کرد که تقاضا برای کاتالیست در کشور پایین است و این سبب شده که این قطعه به تولید انبوه نرسد.
خودرو های کارکرده نیز باید نسبت به تعویض کاتالیست اقدام کنند تا با افزایش تقاضا تولید آن نیز افزایش پیدا کند و این روند سبب کاهش قیمت کاتالیست در ایران شود. یکی دیگر از مشکلاتی که تولیدکنندگان کاتالیست با آن رو به رو هستند، نبود دانش و فناوری کافی است. تولید کاتالیست پیچیدگی های خاصی دارد که نیاز به ورود دانش و تکنولوژی های جدید است. در حال حاضر تولیدکنندگان و وارد کنندگان کاتالیست در ایران با چالش های جدی مواجه هستند و سرنوشت برخی خودروهای ناقص خودروسازان داخلی نیز به این قطعه وابسته است. از طرفی خودروهایی که استاندارهای یورو۵ نداشته باشند شماره گذاری نمی شوند و باید دید خودروسازی و سازمان حفاظت محیط زیست برای عبور از این چالش چه خواهند کرد!
چالش های قطعه سازان و خودروسازان
صنعت خودروسازی وابسته به قطعه سازان است و در صورت عدم تولید قطعات، خودروسازی با مشکل جدی مواجه می شود اما کمترین توجه ها به سمت قطعه سازان است. با افزایش نرخ ارز بسیاری از صنف های تولیدی با مشکل روبه رو شدند که قطعه سازان هم یکی از آنها بودند اما چالش جدی تر پرداخت نشدن بدهی خودروسازان است.
خودروسازان از پرداخت بدهی خود به قطعه سازان سرباز می زنند و این سبب ایجاد مشکلات جدی برای قطعه سازان شده است. همچنین قراردادهایی که بین قطعه سازان و شرکت های خودروسازی بسته می شود عادلانه نیست: به طور مثال جرایم متعددی برای قطعات معیوب یا تاخیر در تحویل قطعات در نظر گرفته شده در حالی که تاخیر در پرداخت بدهی ها تعهدی قابل توجه خودروسازان نیست. چالش بین خودروسازان داخلی و قطعه سازان یک چالش جدی برای صنعت خودرو است که به نظر می رسد تولید کاتالیست نیز از آن مستثنی نیست.
مراحل انجام معاینه فنی خودرو
