ارس در فارسی به چم (معنای) گشاده لوز روس و اروس است. در اروپا به این گونه درها گیوتین می گویند. استاد پیرنیا واژه ارسی را پارسی می داند برابر گشاده و باز. ولی در فرهنگ ها ارسی را یک واژه روسی دانسته اند “ار” پیشوندی است برابر بالا رفتن که در برخی واژه های دیگر مانند ارچین دیده می شود و “سی” برابر پرتو و چشمه که در گویش های نیمروزی (جنوبی) ایران روایی است. ارسی گونه ای پنجره چوبی و شبکه دار کشویی است که با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شود. بلندای آن از کف تا آسمانه است. این در _پنجره گاه به میانسرا باز می شود و گاه میان دو تالار جای می گیرد تا به هنگام نیاز باز شود و یک تالار بزرگ به دست آید.
تاریخچه ارسی
تاریخچه هنر اُرسی سازی در ایران طبق آثار به جا مانده به دوره صفویه بر می گردد و در دوره قاجار تغییراتی در طرح ها ایجاد گردید.. در زمان صفویه با ورود شیشه های رنگی به ایران وتعبیه آنها دز چوب های مشبک گره چینی به روش کنشکاف توسط صنعتگران ،ارسی سازی شکل گرفت و بیشتر در ساخت درب و پنجره های خانه اعیان ، بزرگان و حاکمان به کار رفته است.ازجمله بنا های قدیمی دارای اُرسی که در جای جای ایران به چشم می خورد به ارگ کریم خان، خانه ی محتشم، بنای دیوانخانه ،باغ دولت آباد، چهل ستون، کاخ گلستان، عمارت شمس العماره و... می توان اشاره نمود.ارسی سازی در دوره قاجار با تلفیق نقوش و طرح های قواره بری (منحنی) رنگ و لعاب بیشتری به خود گرفت چنانچه در آن دوران در اوج شکوفایی رونق خود بوده است.
کاربرد ارسی چیست؟
کاربرد ارسی در مهرازی ایران به گونه یک بازشوی بنیادی، پیشینه ای بسیار کهن دارد. نمونه های زیبای آن در همه جای ایران دیده می شود. لت ارسی ها معمولاً فرد است. ارسی یک لتی در بالا خانه های گوشوار یا راهروهای طبقه اول ساختمان که معمولاً در نقاط سردسیر به صورت در است دیده می شوند.
بخش های تشکیل دهنده ارسی
هر ارسی از بخش های زیر ساخته شده است:
- باهو یا وادار: بخش ایستاده چهار چوب آن.
- کلاه: تیر ترازی (افقی) میان بخش پایاوجنبان آن.
- تنک: شبکه درون درک های آن.
- چفته ریزه: چفتی که درک ها را پایا نگه می دارد.
- درک یا لنگه: که مانند کشو بالا و پایین می رود بخش زیرین به بلندای ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر از کف که مانند جان پناه است و پایاست. بخش بالای آن که نیم پرهون (نیم دایره) یا سه پهلو است و پایاست.
کارکرد ارسی چیست؟
کارکرد سطح مشبک پنجره های ارسی تأمین نور فضای درونی در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی کاهش شدت تابش نور آفتاب و گرما ایجاد زیبایی در نمای ساختمان حفظ حریم و محرمیت فضای بیرون دور کردن حشرات مزاحم (شیشه های رنگی پنجره های ارسی با ایجاد نورهای رنگارنگ باعث دور شدن و خارج شدن حشرات مزاحم از فضای بیرونی اتاق های دارای پنجره های ارسی می شوند.)
اثرات و دلایل استفاده از پنجره های ارسی
ارسی، چیدمان چوب و شیشه، یادگاری از روزگاران قدیم و الهام گرفته از طرح های اصیل اسلیمی که در ساخت درها و پنجره بناها به کار می رفت اکنون دیگر متداول نیست و تنها در خانه های برجای مانده از قدیم دیده می شود، این دست ساخته های اصیل چوبی هرچند در حال حاضر به دلایل مختلف دیگر ساخته نمی شود اما در سرتاسر ایران زمین در شهرها و روستاهای قدیمی هنوز وجود دارد و زیباتر از آن است که از یادها فراموش شود.
روانشناسی رنگ ها
از نظر روان شناسی رنگ های مختلف این شیشه ها و ایجاد نورهای هم رنگشان بر روی انسان تأثیرات مختلفی می گزارد که هر رنگ کنار رنگ دیگر شدت این تأثیر را خنثی می کند و مقدار مناسب آن را تنظیم و تعدیل می کند. بیشتر رنگ های استفاده شده در شیشه های ارسی رنگ های لاجوردی قرمز سبز و زرد هستند و هر کدام به تنهایی یک تأثیر روان شناختی مجزای دارند.
زیبایی
سطح پنجره های ارسی را با استفاده از انواع نقش های گوناگون گره سازی و با شیشه های رنگین و ساده می آراستند و ترکیب های بدیعی پدید می آورند و بدین صورت هماهنگی بین این شبکه های هندسی و نورهای رنگی باعث ایجاد زیبایی دلپذیری می شود.
نقش هندسی در ارسی
ناپسند دانستن تقلید از نقش ها و صورت های انسانی و حیوانی در نقاشی و سایر هنرهای تصویری و تجسمی به تدریج موجب شد که تقلید از طبیعت در فرهنگ بسیاری از هنرهای اسلامی چندان مورد توجه قرار نگیرد و جایگاه والایی نیابد. به همین جهت هنرمندان به ترکیب های هندسی و انتزاعی توجه بسیار کردند.
خواص صوتی
اگر قطعات یک گره نسبت به هم زوایای مختلف یا متعدد پیدا کند جابجایی صوتی ایجاد می کند در این جابجایی تابع قوانین علم آکوستیک است. فرم های شش وجهی نیز دارای خواص صوتی هستند از کاربرد صوتی شش وجهی در طبیعت می توان کندوی زنبور عسل را مثال آورد که دقیقاً عمل انتقال صوت یا رزونانس را انجام می دهد.
تأمین نور فضای درونی
نور پایه و اساس زندگی ماست. نور درخشان خورشید منبع حیات و باعث تندرستی انسان می باشد.همچنین طبق تجربیات پزشکی باعث درمان افسردگی (نور درمانی) می شود.البته مصرف زیاد این نور مضراتی بر بدن و چشم دارد که در معماری اصیل و سنتی ایران کاملا به مضرات و سود آن دقت و توجه شده.با طراحی ویژه پنجره های ارسی، در فصل زمستان و تابستان نور مناسب نسبت به محیط داخلی اتاق تابیده می شود، نه کم و نه زیاد.
عبور نور از میان شیشه های رنگی پنجره و تابش آن بر روی زمین باعث می شود حتی فضاهایی از خانه که مبلمان ندارند نیز زنده و زیبنده به نظر بیاید و نمایی منحصر بفرد و بدیعی ایجاد کند.
در معرض دید قرار دادن فضای بیرونی
از دیگر کارکرد های این پنجره ها امکان بهره گیری از منظره های واقع در بیرون فضا های بسته و در اختیار قرار دادن آن به افراد داخل بنا است.
زندگی در فضای بسته ای که فاقد دید و فضای مناسب باشد ناخوشایند بوده و زندگی به مدت طولانی در آن بسیار دشوار و مشکل آفرین خواهد بود. به همین سبب همواره در بناهای درون گرا که حیاط و منظره بیرونی نما را شکل می داده است ، اصولا فضای باز منتهی به حیاط را با ساخت پنجره های ارسی آنچنان دلنشین طراحی میکردند که گویی تماشای بیرون از این پنجره ها لذت بیشتری دارد.
کاهش شدت نور آفتاب
نصب اُرسی ها در خانه ها بسته به زمستان نشین و تابستان نشین اتاق ها فرق دارند . استفاده بیش از حد از شیشه های ساده و بی رنگ برای اُرسی اتاق های زمستان نشین و و نفوذ نور خورشید به قلب اتاق در زمستان ها، و استفاده از شیشه های رنگی و شکست و تقلیل کردن شکست نور آفتاب و گرمای آن به وسیله آلات بندی های چوبی و ایجاد سایه در فصل تابستان خاصیت ویژه ای به اتاق های اُرسی داده است که بتواند در ضلع های مختلف حیاط قرار بگیرد.با توجه به اصول طراحی فوق،در ساخت نمای تالارها و بادگیرها ی ساختمان ها بیشتر از پنجره های ارسی استفاده میگردید.
حفظ حریم محرمیت فضای بیرونی
شبکه ریز این پنجره ها غالبا موجب می شود کسی به سادگی نتواند از بیرون، فضای درونی را ببیند ودید را محدود می کند . همین ویژگی سبب شده است از پنجره های ارسی در جبهه ای از خانه که به سمت گذرگاه عمومی قرار داشت استفاده شود. زیرا در این حالت ضمن برخورداری از نور و منظره فضای عمومی ، محرمیت فضای درونی خانه نیز مخدوش نمی شود.
دور کردن حشرات و خزندگان به اتاق ها
پنجره های ارسی با نمای رنگهای مختلف شیشه های خود در فضای بیرونی اتاق ها باعث ترس و دورشدن حشرات و خزندگان مزاحم مثل مارمولک و ... به اتاقها می شوند ، که در این میان رنگ زرد بیشترین تاثیر را روی آنها دارد.
بزرگتر کردن فضا ها با استفاده از ارسی
استفاده از ارسی در فضای درونی مثل بالا خانه ها و اتاق های گوشوار واقع در یک یا دو قسمت تالار های بزرگ و مرتفع جهت اضافه شدن فضای اتاق ها به تالار . همچنین در زمان برگزاری مراسمی در تالارها، زنان در اتاق گوشوار از پشت شیشه های رنگی ارسی بدون آنکه دیده شوند بر فضای تالار اشراف داشتند.
دوام و سهولت استفاده از اُرسی
از جمله هنرهای تزیینی مناسب که هم از جنبه زیبایی برخورد دار است و هم به دلیل ویژگی های کاربردی از جمله سهولت در بالا و پایین رفتن به صورت تمام تنه و نیم تنه، همچنین خاصیّت تاشو باعث می شود نسبت به درب های دیگر کمتر تاب بردارند.
تهویه هوای محیط
در اتاق های تابستان نشین، اُرسی ها که بالای درب اتاق نصب شوند نقش باد خور ایفاء می کند و کمک به تهویه هوا می کند.این پنجره های مشبک در هوای گرم، باد ملایم و مطبوع را با کوران هوا به داخل اتاق هدایت می کند،به همین دلیل در برخی مناطق آب و هوایی گرم ایران اُرسی در اتاق های تابستانی شیشه نداشته و به صورت مشبک ساخته می شدند، در حالی که در اتاق های زمستان نشین شیشه ها ساده و بی رنگ بوده اند.
نحوه اصول ساخت ارسی
در هنر ارسی سازی اصیل،هیچ میخ وچسبی به کار نرفته است و تمام نقش نگاره های آلات آن به وسیله اتصالات ظریف چوب (کام وزبانه) به هم متصل شده است. و شیشه های رنگی به صورت کنشکاف داخل شیار های آلات چوبی قرارمیگیرند.برای این کار ابتدا طرح اولیه با علم هندسه و مثلثات نسبت به ابعاد فضای مورد نظر روی کاغذ تهیه می گردد سپس با دقت و ظرافت هرچه تمام چوب و شیشه ها بریده می شوند و با مهارتی خاص کنار هم چیده و کلاف می شوند و در نهایت تمام اتصالات با فنون زیبای نجاری به هم متصل می شوند.
نقش پایه و طرح
نقش ها در یک طرح اُرسی به دو طرح کلی تقسیم می شوند:
گروه اوّل : نقش های اصلی که شکل مشخص دارند.
گروه دوم : نقش های مکمل که فاقد شکل خاص هستند.این نقش ها در زمینه طراحی به صورت مکمل نقش اصلی در فضای تعریف شده ایجاد شده اند.
ارسی ها دارای نقش های متعددی است که دو نوع از ارسی ها بیشتر از همه در استان کردستان رایج ومتداول بوده است.
پنجره های ارسی با نقش اسلیمی
همان طور از اسم آن پیداست نقشی است که در اکثر کشورهای اسلامی رایج است و خارجیان آن را به مردم مسلمان نسبت می دهند و نقش اصلی آن را از گیاهان گرفته اند و در نقش های قالی و نقاشی های مختلف نیز دیده می شود.
ارسی و گره چینی
این نقش دارای نقوش هندسی شکل است که به مرور زمان در دنیای اسلام رایج شده و در کاشی کاری ها و آجرنماها کاربرد فراوانی دارد و کل کار با هندسه و مثلثات آمیخته شده است.هریک از نقش های اصلی که شامل نقش اسلیمی و گره چینی است خود دارای نقش هایی فرعی است که در این میان، نقش جقه اهمیت ببیشتری از بقیه دارد.
ارسی با نقش جقه
جقه در معنای درخت سرو است که مظهر آزادی است و شکل تقریبی آن را به صورت درخت سرو فرض می کنند و سر نقش به صورت خمیده است و بدین معناست که مرد آزاده و آزاد فقط در مقابل معبود سر تسلیم فرود می آورد.
هنر منبت کاری بر روی چوب و پیشینه آن
