نقاشی لاکی
هنر پاپیه ماشه که به آن را نقاشی روغنی یا نقاشی لاکی نیز می نامند، پیشینه ای طولانی دارد و در ایران، رشد و تکامل و رواج یافته است؛ ولی برخی از پژوهشگران سابقه ی آن را به کشور چین نسبت داده اند. به هرحال، آثار قدیمی به جا مانده در امام زاده ها، زیارتگاه ها و سایر مراکز عمومی و اختصاصی مرتبط با کتابت و نگارگری، محل بروز و ظهور پاپیه ماشه بوده اند.
اوج خودنمایی این هنر، در عرصه هایی مشاهده می شود که با دین و مفاهیم دینی مرتبط شده است. در دوران قاجار با ساخت جعبه هایی کوچک برای نگهداری مُهر، نامه ها، عینک و مانند آن، پاپیه ماشه گسترش بیشتری یافت و شهرهایی مانند اصفهان، شیراز، تبریز و تهران کارگاه هایی برای ساخت این هنر پدید آوردند. جلدهای روغنی، قلمدان، صندوقچه ی جواهرات، قاب آیینه و رحل قرآن هرکدام جایگاهی برای ظهور یافتن پاپیه ماشه بود.
ترکیب چنین هنری با نگارگری خوشنویسی، از جمله دست مایه هایی است که به خلق آثار هنری منتهی شده است. انواع گل و مرغ، شکارگاه، ابنیه، رزم و بزم و سایر مضامین ادبی و تاریخی و شخصیت پردازی و انواع و اقسام نقوش هندسی شمایل نگاری، موضوعاتی است که در نقاشی های مرتبط با پاپیه ماشه به کار رفته است.
هنرمندان سنتی ایرانی در انتخاب ابزار موردنیاز برای آفرینش آثار بی بدیل خود، حساسیت بسیاری نشان می دهند زیرا انتخاب ابزار و مواد موجب و طرح و نقش مناسب تاثیر به سزایی در خلق جاودانه های هنری دارد. بدون شک، از منظر همین بینش های عمیق و اساسی است که پاپیه ماشه و ساخت آن، مستلزم آگاهی از حوزه های هنری (نگارگری، تذهیب، بوم سازی) و فنی و علمی فراوانی است.
تاریخچه هنر نقاشی لاکی
به طور دقیق از هنر نقاشی لاکی تاریخچه ای در دسترس نیست اما در ایران سلسله صفویه دورانی بوده است که به این هنر ارزش بالایی قائل می شدند و با ورود به سلسله قاجاریه این هنر به اوج خود رسید. به گونه ای که اشیا لاکی شده بسیاری ساخته شدند که حجم عظیمی از طرح های آن را زنان جوان که در لباس های اروپایی بودند، تشکیل می دادند.
برخی از آثاری که مربوط به این هنر نقاشی هستند در موزه های جهانی نگهداری می شوند که از آن ها می توان به جعبه جواهرات که از دوره ناصرالدین شاه بر جای مانده است و هم اکنون در موزه تاریخی برن نگهداری می شود، اشاره کرد.
اشیا و اسلوب های مورد استفاده در نقاشی زیر لاکی
اشیای مورد استفاده این هنر عبارت بودند از قلمدان ها، قاب آیینه ها و جعبه های جواهر. هنرمندان این رشته پس از طی مراحل مختلف از خمیر کاغذ یا ورقه های فشرده کاغذ، مردم پسند ترین اشیای طلاکوب و لاک خورده زمان خود را می ساختند.
در اصل، سه اسلوب متفاوت در نقاشی زیر لاکی بر روی قلمدان ها به کار گرفته می شدند:
- مناظر تصویری متاثر از هنر غربی،
- طرح گل و مرغ در طبیعت، و
- ترکیبی که منحصرا از طوماری های گل و گیاهی و مارپیچی توام با شاخه های پرشکوفه استفاده می کرد.
قلمدان
در روزگاران گذشته از قلمدان برای نگهداری قلم های نی تراشیده شده استفاده می کردند تا مانع شکستن آن ها شوند. داخل قلمدان، دوات فلزی از جنس برنج، نقره یا طلا، چند قلم، چاقوی قلم تراش، قاشق کوچک آب دوات، قط زن و قیچی باریک نیز قرار می دادند. پیش از دوران صفوی، ایرانیان از قلمدان های برنجی و فولادی با تزئینات دلنشینی استفاده می کردند که طی قرن های متمادی از لحاظ طلاکوبی و نقره کوبی به کمال رسیده بود.
قلمدان های لاکی در مقایسه با قلمدان های فلزی و هنرهای زیبایی که بر روی آن ها به کار رفته بود به علت سبک بودن نزد هنردوستان و طالبان علم و ادب، اعتبار و رونق تازه ای یافت. از اوایل قرن هجدهم تا اواسط قرن بیستم میلادی، هنر قلمدان سازی روغنی یا لاکی با نقوش الوان به دست صورتگران زند و قاجار رو به پیشرفت نهاد.
جلدهای لاکی
این نوع جلد از قرن نهم قمری در ایران متداول شد؛ ولی در قرن دوازدهم و سیزدهم به اوج رسید. ماده ی اصلی جلد، مقوای صاف و مقاوم است که به قطع کتاب بریده می شد. آنگاه تذهیب کار یا نقاش، سطح مقوا را با لایه ی نازکی از خمیر گچ می پوشاند و برای سخت شدن گچ، لایه ی بسیار رقیقی از روغن کمان روی آن می زد. سپس سطح گچ را با مداد، طرح گل و برگ و تصویر انسان و جانوران ترسیم می کرد و پس از تکمیل صورتگری، چند لایه ی بسیار نازک از روغن کمان روی آن می کشید و در محفظه ای شیشه ای دور از گرد و غبار در مقابل آفتاب قرار می داد تا کاملا خشک شود.
بدین ترتیب، لایه های روغن کمان به دلیل ویژگی های صمغی، پوشش بسیار محکمی همچون شیشه ی شفاف بر سطح جلد ایجاد می کرد و تمام سطح آن را می پوشاند. آنگاه صحافان انتهای طولی جلدها را که به صورت زوج ساخته شده بود با کاردک صحافی باز می کردند و به اندازه ضخامت کتاب، دو ورقه از تیماج (پوست دباغی شده بز) را که عطف نامیده می شد، به اندازه نیم سانتی متر درون شکاف هر جلد با سریشم کار می گذاشتند سپس تیماج را با ورقه سمباده می ساییدند تا صاف و نازک شود. در پایان کتاب شیرازه بندی شده را میان دو جلد قرار داده و عطف ها را با سریشم به کتاب می چسباندند تا در میان قید صحافی خشک شود.
در اواخر قرن نهم هجری برای زمینه ی جلدهای لاکی عموما از نقش ها طبیعی مانند گل وبوته استفاده می شد که در عصر صفوی نیز این زمینه پسندیده بود. گاهی جلد لاکی شامل متن و حاشیه بود به طوری که متن دارای گل وبوته و حاشیه دارای کتیبه های متناظر مخلوط بود. در همین دوره، نقاشان بر زمینه ی جلدهای روغنی از صورت سازی بهره می بردند.
نمونه ی این نوع جلد لاکی در عصر صفوی اندک است؛ اما در دوران قاجار، جلدهای روغنی رایج شد و بر جلدهای چرمی و سوخت برتری یافت. در عصر ناصری که رجال و صاحبان ذوق به فن جلدسازی روغنی توجه خاصی کردند، این هنر به اوج کمال و عظمت خود رسید.
به طورکلی، جلدهای لاکی و گونه های مختلف آن از لحاظ اهمیت با هنر قلمدان سازی برابر بوده است. بعضی از موضوعات به کار رفته بر روی جلدهای لاکی عبارتند از:
- گل ومرغ
- پرندگان
- شکارگاه
- زرکی
- بزم ها
- رزم ها
- نقوش هندسی
- شخصیت پردازی
- رویدادهای تاریخی
قاب آیینه ها
قاب آیینه لاکی در اواخر دوره صفوی در ایران باب شد که بانوان برای آرایش از آن استفاده می کردند و طبقه ی اعیان برای هدیه دادن به یکدیگر، قاب آیینه را از مقوا یا کاغذهای فرسوده به هم چسبیده و فشرده به صورت مقوا در شکل ها و اندازه های مختلف می ساختند. این قاب معمولا درب لولاداری داشت که آیینه درون قاب یا محفظه آن قرار داشت. این درب از درون و بیرون، همچنین نمای بیرونی قالب به نقوش لاکی یا روغنی مزین بود.
نقش بیشتر قاب آیینه ها گل و مرغی بود و در داخل قاب آیینه، شمایل حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) با ادعیه و آیاتی از کلام الله نقش می شد.
جعبه های لاکی
در دوره ی صفوی برای نگهداری جواهرات و زیورآلات، وسایل آرایش بانوان و اسناد گران بها از جمله قرآن ها و مرقعات و کتاب های خطی از جعبه های بزرگی شبیه صندوق و مزین به هنرهای روغنی استفاده می کردند که به دست صورتگران ساخته و پرداخته می شد.
زیرساخت جعبه های لاکی عموما مقوایی و گاهی چوبی بود و ابعاد و شکل های مختلفی داشت که هنرمندان دوره قاجار آن را زیباتر و با ایجاد تغییراتی در ابعاد کوچک تر می ساختند. جعبه های لاکی بعد از قاب آیینه ها، متداول ترین وسیله ای بود که به شیوه لاکی ساخته می شد.
در دوره قاجار جعبه ها دارای درهایی با سطح صاف بود که اضلاع آن را قوس مانند می ساختند. جعبه ها نیز همچون قلمدان ها، قالب های چوبی داشت و به همان شیوه ی قلمدان سازی، قالب گیری می شد. سپس مقوا یا لایه های کاغذی را روی قالب می چسباندند و پس از این که ضخامت لازم به دست می آمد، دور تا دور آن را برش می دادند تا درب رویی از روی قالب بیرون بیاید.
سرچسب
سرچسب که ظاهرا مانند قلمدان کوچک و ظریفی است، در گرامیداشت مخاطب برای ارسال بسته های تشریفاتی به جای پاکت نامه استفاده می شد. سرچسب که مانند قلمدان از مقوا ساخته می شد، به شکل مکعب مستطیل کوچک با طول تقریبی 12 و عرض 2 و قطر 2/1 سانتی متر بود که نامه را درون محفظه ی ظریف و زیبای آن قرار می دادند. در آن صورت کشو به بدنه ی سرچسب متصل می شد یا درون بدنه جای می گرفت.
سرچسب را در موارد خاص به مناسبت تنهیت عید، تبریک نیل به مقامی تازه یا درخواست شغل و غیره، به جای پاکت برای رجال و بزرگان می فرستادند. رویه ی سرچسب ها را مانند قلمدان، متناسب با موضوع نامه و مقام مخاطب با نقوش گل ومرغ یا تصاویر انسان و پرندگان بر زمینه های الوان یا زمینه ی مرغش و طلا می آراستند اما در مواقع بسیار خاصی که نوشته ها مختصر یا نامه ها عاشقانه بوده، مطالب را در تکه کاغذ کوچکی می نوشتند و با خود سرچسب دان به معشوق هدیه می کردند. این کار تا پیش از پیدایش مشروطیت در ایران مرسوم بود.
آس
آس به عنوان وسیله بازی و سرگرمی بین مردم رایج بود که بر روی آن ها تصاویر مختلفی از شاه، ملکه، افسر، سرباز، عروس و داماد، رقصنده ها و نقوش دیگر تصویر می کردند و در دسترس علاقه مندان قرار می دادند.
چون آس ها دست به دست می گشت و تحت فشار قرار می گرفت، بوم آن ها را از پارچه و چلوار درست می کردند؛ یعنی آن ها را با لایه ای از سریشم و آهار کتیرا یا سریش معمولی آغشته کرده و لایه لایه روی هم می چسباندند و تحت فشار قرار می دادند. بعد از خشک شدن و هموار شدن به شکل مقوای محکمی درمی آمد و نقاش بر روی آن نقش می کرد و روغن می زد.
تعداد ورق آس ها، 25 یا 50 عدد و اندازه معمول آن ها، 6*4 سانتی متر بود. پشت تمام آس ها سیاه یکدست و روی آن ها رنگ های مختلف بود. پنج ورق آس عبارتند از:
- بی بی با زمینه سفید رنگ
- آس با تصویر گرفت وگیر شیر و آهو با زمینه مشکی رنگ
- شاه با زمینه ی سبز رنگ
- سرباز با زمینه زرد رنگ
- لکات با زمینه سرخ رنگ
جعبه ابزار و هزار پیشه
این جعبه ها را از چوب و عموما به شکل مکعب مستطیل می ساختند که داخل آن، قسمت هایی را به اندازه وسایل لازم در بر می گرفتند. بیشترین طرفداران این جعبه ها؛ عطاران، حکیم باشی ها، جراحان، زرگرها، دندان سازها و حرفه های دیگر بودند و آن ها را بنا به سلیقه ی سفارش دهندگان می ساختند و در اختیارشان قرار می دادند تا بازار و لوازم خود را داخل آن نهاده و به راحتی با خود حمل کنند.
صفحات تابلویی
صفحات بزرگی است که به شیوه ی جلدسازی تهیه می شد و انواع و اقسام تصاویر بر روی آن ها نقش می بست. این صفحات در اندازه ی بزرگتری بود که به عنوان تابلوی نقاشی به کار می رفت. دیگر آثار پاپیه ماشه که هنرمندان و استادان تصویر می کردند، عبارتند از:
- جاعینکی
- جعبه سیگار
- حفاظ و پاراوان
- صندوقچه
- جای کارت های ورق بازی یا جعبه پاسور
- کاسه و بشقاب
- صندوقچه
طرح های هنر نقاشی لاکی
هنر نقاشی لاکی طرح های مختلفی را به خود اختصاص داده است اما بیشتر نقش هایی که برای آن به کار می روند شامل مواردی همچون شاهزادگان و درباریان، پیکار جانوران، گل و مرغ، نقوشی هندسی و در نهایت انواع اسلیمی ها بوده است. هر کدام از نقوش ذکرشده در در دوره ای از ایران رواج بسیار داشته است اما بیشترین سلسله هایی که از آن ها بهره می برند، همانطور که اشاره شد صفویه و قاجاریه بوده اند.
شیوه ساخت پاپیه ماشه
ساخت اشیا به وسیله پاپیه ماشه به دو صورت انجام می گیرد:
پاپیه ماشه با استفاده از ورقه های کاغذ
برای ساختن جلدهای پاپیه ماشه ابتدا احتیاج به یک لوح سنگی است که کاملا صاف و صیقلی باشد. در مرحله اول یک ورق کاغذ را که از هر طرف تقریبا دو سانتی متر بزرگتر از جلد نهایی است خوب در آب خیس می نمایند (تا بعدا بتوانند به آسانی آن را از لوح جدا کنند) سپس آن را روی لوح پهن کرده و صاف می کنند تا حباب هوا در آن به جا نماند. بعد ورقه های کاغذ را یک به یک در ظرف بزرگی حاوی آب و چسب خیس کرده و به دقت روی کاغذ اصلی قرار می دهند. وقتی به ضخامت دلخواه رسید تخته صافی روی آن می گذارند و به مدت ۲۴ ساعت آن را در معرض فشار قرار می دهند و پس از خشک شدن دور ورقه ها را به اندازه دلخواه می برند. برای ساختن اشیایی مانند قلمدان و امثال آن قالب های توپر چوبی لازم است. ابتدا دور قالب را با صابون خشک می مالند. سپس ورقه های کاغذ را به شرحی که گذشت به دور آن می چسبانند و گاه به گاه می کوبند و پرداخت می کنند و پس از پایان کار و خشک شدن مقوا آن را از نقاط مورد نظر بریده قالب را از درون آن در می آورند و با سوهان و سمباده آن را می سایند تا کاملا صیقلی شده؛ برای نقاشی آماده شود.
پاپیه ماشه با استفاده از خمیر کاغذ
برای ساختن خمیر کاغذ ابتدا کاغذهای باطله را در ظرف بزرگی خیس می کنند تا به صورت خمیر در آید. سپس آن را با مختصر کتیرا و سریش و شیره می آمیزند و هر از چند گاهی آن را با پارو به هم می زنند تا خمیر کاملا صاف و یکنواخت شود. سپس خمیر را در کیسه های پارچه ای ریخته و آویزان می کنند تا آب اضافی آن گرفته شود.
در مرحله بعد قالب چوبی اشیا را با کاغذی بدون چسب دورا دور جدار می پوشانند به گونه ای که قالب چوبی در میان کاغذهای پیچیده به آن به دور خود آزاد باشد. بعد خمیر تهیه شده را با قطر لازم و مساوی به روی کاغذ فوق می مالند و بعد از آن که به صورت نیمه خشک در آمد به اطراف قالب ضربه می زنند تا خمیر کاملا فشرده می گردد و پس از خشک شدن با سوهان یا چوب سای نیمه زبر و سپس چوب سای نرم به صاف کاری آن می پردازند. بعد از این مرحله شی را از نقاط مورد نظر بریده قالب را از درون آن خارج می نمایند.
نحوه نقاشی کردن روی آثار پاپیه ماشه
برای نقاشی فرآورده های پاپیه ماشه ؛ ابتدا سطوح داخل و خارجی آن را با یک رنگ آستری از جنس رنگ روغن می پوشانند و بعد از خشک شدن؛ سطوح داخلی را با همان رنگ آستری که معمولا هم سیاه است باقی گذاشته و شروع به نقاشی قسمت های خارجی و قابل رویت محصول می کنند. در این مرحله چنانچه برای پوشش زمینه از رنگ روشن استفاده کرده باشند ابتدا یک لایه لعاب کتیرا را با قلم مو به روی سطح کار می کشند و پس از آن به طراحی و رنگ آمیزی نقوش می پردازند؛ ولی چنانچه برای پوشش زمینه از رنگ سیاه و سایر رنگ های سیر و تیره استفاده کرده باشند؛ بعد از آغشتن سطح کار به لعاب کتیرا به نسبت نوع نقشی که تصمیم به ترسیم آن دارند؛ به رنگ آمیزی زمینه و پس از آن به ترسیم نقوش می پردازند و بعد از اتمام این عملیات نوبت به روغن کاری محصول می رسد: به منظور شفافیت بخشیدن به سطح پاپیه ماشه و ثبوت رنگ ها؛ روی آن را با روغن کمان جلا می دهند. در گذشته این روغن را خود پاپیه ماشه سازان یا نقاشان با فرمولی که در اختیار داشتند؛ می ساختند. ولی در حال حاضر معمولا از روغن هایی که توسط کارخانجات رنگسازی تولید می شود استفاده می کنند. مثل: کیلر؛ روغن جلا و انواع براق کننده ها. روغن کاری سه بار انجام می شود و هربار با قلم موی نرم؛ قشری نازک از روغن کمان را در فضایی خالی از گرد و غبار به تمام سطوح داخل و خارج محصول می کشند.
هر آنچه باید در مورد هنر سوخته کاری بر روی چوب دانست
