با صنایع دستی استان سمنان آشنا شوید

سمنان یکی از پهناورترین استان های ایران به حساب می آید و جمعیت زیادی را در شهر سمنان دارد. اگر تا به حال به سمنان سفر کرده باشید، با جاذبه های تاریخی، فرهنگی و هنری آن آشنا هستید.

در میان همه جاذبه هایی که این استان را از سایر استان های ایران متمایز می کند، صنایع دستی و سوغاتی های متنوع آن جایگاه ویژه ای دارد.

صنایع دستی هر استان شناسنامه آن استان محسوب می شود و اطلاعات زیادی را درباره تاریخچه و گذشته آن به جهانیان نشان می دهد.

اگرچه استان های مختلف ایران صنایع دستی متنوعی دارند و فرهنگ غنی را از خود به نمایش می گذارند، اما سمنان یکی از معدود استان هایی است که طیف صنایع دستی در آن بسیار گسترده است.

پس اگر تصمیم گرفته اید به این استان زیبا سفر کنید و از صنایع دستی اش بهره ببرید در این مقاله همراه ما باشید تا به معرفی این صنایع دستی بپردازیم.

هنر سفال و سرامیک

همه ما خیلی خوب می دانیم که سفال یکی از قدیمی ترین دست سازه های انسان است و اطلاعات زیادی را درباره گذشتگان برایمان فراهم می کند.

سفالگری و سرامیک سازی در این استان قدمتی طولانی دارد و قدمت برخی از اشیای کشف شده توسط باستان شناسان در دامغان به چندین هزار سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد.

سمنان خاک مرغوب و کویری دارد و به همین دلیل توانسته است محصولات جذاب و شگفت انگیزی را در حوزه سفال و سرامیک به جهانیان عرضه کند.

به طوری که دکتر اریک اشمید هنگام حفاری در اطراف دامغان امیدوار به کشف شهر افسانه ای هکاتوم پلیس یا شهر صد دروازه بود، اگرچه موفق به کشف بقایای شهر مورد نظرش نشد، ولی به مجموعه ای از بهترین فراورده های صنعتگران دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح دست یافت. این فراورده ها شامل کوزه های بزرگ به اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه ای روشن و کرم بودند.

از آنجا که زمینه های لازم برای صنعت سفالگری در اکثر نقاط استان فراهم بوده، این صنعت با وجود فراز و نشیبهای تاریخی، به حیات خویش ادامه داده است. در سالهای اخیر، راه اندازی واحدهای آموزش سفالگری و سرامیک در شهر های سمنان و شاهرود موجب احیا و رشد بیشتر این صنعت در استان شد و هم اکنون ضمن تولید و ارسال مقادیر بسیاری از تولیدات این رشته به استانهای دیگر، زمینه های تولید کالاهایی برای بخش صادرات خارجی نیز فراهم شده است.

در حال حاضر سفالگران استان سمنان در کارگاههای سفالگری و سفال سازی در سطح استان به ساختن گونه هایی ارزشمند سفال مشغولند. در این میان، کارگاه سفال گری و سفال سازی قان بیگی در شاهرود از اهمیتی ویژه برخوردار است.

هنر چاپ قلمکار

چاپ قلمکار، گونه ای از چاپ سنتی روی پارچه بافته شده است. برای نخستین بار، قلم کار سازان ایرانی برای دسترسی به تولید بیشتر و ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقش ها، استفاده از مهره های چوبی را جایگزین استفاده از قلمو ساخته اند. برای فراهم آوردن امکاناتی به منظور استفاده مردم، قلم کار را که در گذشته فقط برای روی پارچه های پشمی و ابریشمی انجام پذیر بود بر انواع پارچه از قبیل متقال، کتان، چلوار و کرباس و... انجام دادند.
در حال حاضر چاپ قلم کار به وسیله قالب های چوبینی که دارای نقوش برجسته است انجام می شود.
در حقیقت رکن اصلی قلمکار سازی را قالب سازی تشکیل می دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصصشان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهاررنگ روی چوب های گلابی و زالزالک تراشیده می شود گروهی از هنرمندان در رشته هایی چون ریشه تابی که پارچه زیر ساخت قلمکار را آماده می سازد یا صحرا کاری که کارهای رنگ رزی، سفید گری، بخار و شستشوی پارچه های قلمکار را به عهده دارد به فعالیت مشغولند مهم ترین مرکز این صنعت در استان در شهرستان دامغان قرار دارد که ماهانه مقادیر هنگفتی انواع رومیزی پرده و سفره و سایر محصولات قلمکار تولید و برای صدور به خارج از کشور آماده می کند.

هنر نمد بافی

کی دیگر از صنایع دستی که قدمتی دیرینه در استان سمنان دارد، نمد مالی است. وضعیت فعلی تولید نمد در استان سمنان از نظر کمی و کیفی بسیار مطلوب است و مراکز تولید نمد در استان، شهرستان سمنان، دامغان و روستای ابرسیج شاهرود است. مواد اولیه مصرف شده در نمد مالی پشم است که در اندازه های مختلف تهیه می شود. آنچه در نمد مالی می توان مشاهده کرد، ذوق و هنر، به همراه تحرک تولید کننده است. تولیدات این زحمات کشان علاوه بر استفاده شخصی به روستاهای شمالی استان و شهرستان مازندران ارسال می شود.

برای تهیه نمد نیازی به بافتن نیست بلکه ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی و در نهایت تولید نمد می شوند. این هنر به صورت کلاه، زیراندازه و … در شهرهای سمنان، شاهرود و دامغان به وفور دیده می شود.

هنر قالیبافی

قالیبافی یکی از مهم ترین هنرهای دستی استان سمنان می باشد و قالی های تولید شده توسط این استان غالبا دارای طرح های خشتی، شکارگاه، لچک ترنج، گلدانی و گل و مرغ هستند. زمینه قالی های سمنان نیز اغلب به رنگ لاکی و سرمه ای بافته می شود و شهرستان های میامی، مهدیشهر، سرخه و شاهرود به عنوان مراکز مهم تولید قالی و قالیچه در استان سمنان شناخته می شوند.

هنر گلیم بافی

تولید گلیم دارای سابقه ای بسیار طولانی است به گونه ای که این دستبافته به عنوان نخستین زیرانداز بشر شناخته می شود. بافت این زیرانداز در ابتدا بسیار ساده انجام می شده اما با گذر زمان و در طول تاریخ با تغییراتی همراه شده و به شکل امروزی خود درآمده است. گلیم به شیوه ای آسان تر نسبت به قالی بافته می شود و به همین دلیل قیمت ارزانتری نیز دارد. روستا نشینان و عشایر در شهرستان های گرمسار، سمنان و روستاهای کندو، خیج و رضا آباد شاهرود بیشترین تولید گلیم را در سطح استان سمنان دارند.

هنر جاجیم بافی

جاجیم یک نوع زیرانداز است که به دلیل نداشتن پرز از هر دو روی آن می توان استفاده نمود. این دستبافته ی زیبا، از نخ های رنگارنگ و ظریف پشمی یا پنبه ای یا ترکیبی از این دو بافته می شود و بافت آن در میان روستاییان و عشایرِ چهار گوشه ی کشور رواج دارد. جاجیم به غیر از زیرانداز به هنگام کوچ عشایر برای بسته بندی و جابه جایی اسباب و لوازم و یا همچون یک بالاپوش گرم نیز کاربرد دارد. ارزش این دستبافته به حدی است که در برخی نقاط کشور به عنوان چشم روشنی و جهیزیه به نوعروسان هدیه می شود تا به عنوان یادگاری ارزشمندی تا سال ها در خانواده ها باقی بماند.

نوعی جاجیم نیز در استان سمنان بافته می شود که به عنوان بقچه یا سوزنی مورد استفاده قرار می گیرد و حمام سری نام دارد.

در استان سمنان، شهرستان های سرخه، مهدی شهر، فولاد محله و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از جمله تولیدکنندگان جاجیم به شمار می روند.

هنر گلیج بافی

گلیج یکی از دستبافته های سنتی و کمتر شناخته شده ی ایران است که شباهت زیادی به گلیم دارد و با دستگاهی شبیه به دستگاه پارچه بافی، تولید می شود. این دستبافته که جنس تار آن از پنبه و پود آن از پشم است برای تولید پوشاک مردانه و زیرانداز به کار می رود.بافت گلیج بیشتر در قسمت شمالی استان سمنان به ویژه در روستاهای اروست، فولادمحله، رضاآباد و چاشم و در میان زنان رواج دارد و متاسفانه خطر منسوخ شدن آن را تهدید می کند.

هرن پلاس

پلاس نوعی گلیم پشمی است که بیشتر به عنوان زیرانداز استفاده می شود و برای محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین بسیار مناسب است. این دستبافته از الیاف رنگارنگ پشم تابیده که به شکل خطوط افقی از تار عبور داده و سپس شانه می شوند، شکل می گیرد.

درست است که پلاس و جاجیم نقش دوزی شده بسیار شبیه به هم هستند اما زمینه ی کار در پلاس از خطوط افقی و رنگارنگ تشکیل می شود در حالیکه این خطوط در جاجیم عمودی هستند. در برخی نقاط ایران از پلاس به عنوان سجاده ی نماز و سفره پیش پای عروس نیز استفاده می گردد.

هنر چوقا

چوقا یا چوخا یا چوغا، بالاپوشی با آستین کوتاه به رنگ سیاه و سفید است که نقش و نگاری ثابت دارد و در آن خطوط سیاه به صورت عمودی در خطوط سفید بافته می شوند. این بالاپوش توسط مردان روستایی و عشایر بختیاری در غرب ایران مورد استفاده قرار می گیرد و در میان شهرنشینان، استفاده از آن در مراسم خاص رواج دارد.

تکنیک بافت چوقا مانند گلیم است و تنها تفاوت آن در ریزبافت بودن و نازکی ِ تار پود آن می باشد. طول پارچه مخصوص چوقا باید بین ۲٫۵ الی ۳٫۵ متر و عرض آن ۵۰ الی ۷۰ سانتیمتر باشد و از پشمی مرغوب در بافت آن استفاده شود. تار این دستبافته از جنس پنبه و گاها پشم و پود آن از جس پشم است

هنر کرباس

کرباس نوعی پارچه ی بافته شده از الیاف پنبه که در برخی نقاط ایران تولید می گردد. قدمت بافت این پارچه به حدود صد سال پیش باز می گردد و پنبه ماده اولیه تهیه ی آن می باشد که به دلیل نرمی و مقاومت از آن استفاده می شود. کرباس در انواع مختلفی تولید می گردد که از جمله ی آنها می توان به کرباس سفید ساده، کرباس کبود رنگ با راه راه پررنگ تر و کرباس سفید حاشیه دار اشاره نمود که هر یک می توانند در تهیه قبا و لباس ها، حوله کوچک دستی و حوله بزرگ حمام، سفره غذا خوری در اندازه های مختلف و با نقش های متفاوت به کار گرفته شوند.

هنر چادرشب بافی

چادرشب بافی به عنوان یک صنعت اصیل و سنتی است که سابقه ای بس طولانی دارد و چون در قدیم از آن در شب برای روانداز استفاده می شد آن را چادرشب نامیده اند. چادر شب در واقع نوعی پارچه است که برای اهداف گوناگون مورد استفاده قرار می گیرد.در ایران حدود ۱۵ قرن است که چادر شب بافته می شود. این فکر از ابتدا به صورتی بسیار ساده و با تهیه دستگاههای خیلی مختصر انجام پذیرفت دستگاههای بافندگی اولیه را اکثرا زنها به عنوان تنوع شغلی خانه داری اعمال می نمودند. بر اثر رونق روزافزون، به تدریج بعد اقتصادی آن مورد توجه نه تنها زنان خانواده، بلکه مردان نیز واقع شد. امروزه سمنان یکی از تولیدکنندگان این پارچه به شمار می رود و هنرمندانی در آن به چادرشب بافی اشتغال دارند.

هنر چهل تکه دوزی

در میان همه هنرهای رنگارنگی که استان سمنان را به یک استان منحصر به فرد تبدیل می کنند، چهل تکه دوزی طرفداران ویژه ای دارد.

اگرچه در جای جای ایران این هنر رواج دارد، اما نام آن از شهری به شهر دیگر متفاوت است. هنر چهل تکه دوزی قدمت زیادی دارد و برخی ها آن را به دوران سلجوقیان نسبت می دهند.

دستباف ها

در زمانی نه چندان دور، مردمان همین سرزمین پارچه های مورد نیاز خویش را با دست های هنر آفرین خود تهیه می کردند که از نظر تنوع رنگ، نقش، طرح و شیوه های بافت شگفت انگیز بود. هر چند زندگی ماشینی و گرایش به سوی تجدد باعث شد لطمه هایی جبران ناپذیر بر این صنعت وارد آید، هم اکنون نیز در گوشه و کنار استان سمنان، صنایع دستباف رایجند.
دستبافی شامل تولید پرده های سنتی و هنری و حوله و شال گردن و پارچه های متقال زیر ساخت قلمکار است که در استان رایج است. علاوه برآن جاجیم، چادر شب، پلاس و چوقا (چوخا) که عمدتاً توسط روستائیان و عشایر تولید می شود، از دیگر صنایع دست باف مردم استان است. ماهانه مقادیر قابل توجه ای از این تولیدات به استان های دیگر و مراکز ارسال می شود. شهرستان سمنان به ویژه سرخه، مهدی شهر، فولاد محله و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از مراکز تولیدات جاجیمچه و دستباف استان به شمار می روند.

هنر چلنگری

چلنگری در واقع همان آهنگری در مقیاس سبک و محلی است که به وسیله آن اشیاء سبک وزنی همچون میخ طویله، میخ سرکج، نیم ذرع بزازی، انبر و سیخ و سه پایه ی آهنی، زنجیر و سیخانک، قلم، سنبه، منقل آهنی، چفت و ریزه، تملیک، اسکنه، مقار، درفش، جوالدوز و امثال این ها ساخته و تولید می شود. این حرفه از دیرباز در سمنان رواج داشته و امروزه با منسوخ شدن دست و پنجه نرم می کند.

هنر حجم سازی

حجم سازی در واقع نوعی مجسمه سازی است که هنرمند در طی آن به خلق آثاری چشم نواز می پردازد. استان سمنان به عنوان یکی از مراکز حجم سازی با گچ در ایران شناخته می شود و افرادی به آن مشغول هستند.

هنر چاقو

زمانی که صحبت از چاقو و چاقوسازی به میان می آید، خیلی ها زنجان را به خاطر می آورند. اگرچه چاقوهای زنجان از کیفیت بسیار بالایی برخوردارند، اما چاقوهایی که در استان سمنان ساخته می شوند نیز با کیفیت اند.

سری بعد که خواستید به سمنان سفر کنید، در فهرست سوغاتی هایی که قرار است بخرید چاقو را هم بگنجانید. بی شک از خرید خود پشیمان نخواهید شد.

هنر ساز سازی

در سمنان کارگاه هایی وجود دارند که هنرمندانی در آنها به ساختن سازهای سنتی مشغول هستند تا نوازندگان بتوانند به وسیله ی آنها صوت هایی شنیدنی را خلق کنند و با نوای آنها جانی تازه را به روح شنوندگان ببخشند. این سازها با چوب، پوست حیوانات، شاخ قوچ و …. ساخته می شوند و از کیفیت بالایی برخوردار می باشند.

هنر لاک تراشی

لاک تراشی یا هنر چوب تراشی مهارتی ست که استادکاران از طریق ابزارهای مختلف، چوب ها را به اشکال مختلف کابردی مانند قاشق، چنگال، پارچ و ... در می آوردند و روی آنها را با ابزارهای مختلف تزیین می کنند. جالب که بدانید در مازندران به این هنر چوتراشی می گویند.

هنر خرمهره

خرمهره یا همان مهرهای کبود، به زبان سمنانی (کَئوکه) از صنایع دستی استان سمنان است که از پنج هزارسال پیش یعنی از زمان سومریان وجود داشته و تا زمان ساسانیان نیز دیده می شود که بیشتر برای نظر قربانی و دفع چشم بد (چشم زخم) آن را به کودکان و چارپایان گران قیمت می آویختند.
برای تهیه بدنه مهره از گرد ریگ رودخانه (گردسنگ) استفاده می شود که نوع مرغوبی از کوارتز با ترکیبی از کلرید است. کلرید سنگی است که برای افزارهای سنگی کنده شده به کار می رود و نخستین نمونه های شناخته شده مهره آبی از جنس آن ساخته شده است.
برای ساخت خرمهره گردسنگ را با کتیرا و آب آمیخته و خمیری غلیظ از آن ها درست می کنند. این خمیر را با کف دو دست به صورت گلوله های کوچکی در می آورند. گاهی برای این منظور از قالب های کوچکی استفاده می کنند که با آن ها می توان در آن واحد تعداد زیادی گلوله درست کرد.
صنعتگران برای تهیه گرد لعاب آبی رنگ ایرانی از ترکیب اشنان و آهک و گرد کوارتز به نسبت 6 و 4 به اضافه یک قسمت ذغال و یک درصد اکسید مس استفاده می کنند.
عنصر اصلی در این میان اشنان است که خاکستر علف خار روسی (چوبک) است. اشنان را در کاسه ای سربسته می ریزند و مهره ها را در آن جای می دهند که با هم تماسی نداشته باشند و آن ها را از خاکستر می پوشانند و این کار را روی مهره های دیگر تکرار می کنند.
سپس کاسه سفالی را می پوشانند و تمام کاسه ها را یک جا در کوره می پزند و خاکسترها سبب می شود تا در درجه حرارت 900 الی 1000 درجه لعاب شیره پس بدهد و این شیره سطح مهره ها را فرا می گیرد، بی آن که به خاکستر بچسبد پوشش شیشه مانند با رنگ آبی آسمانی روی مهره ها را می پوشاند.

هنر معرق چوب

واژه معرق در حقیقت مرقع است که از ریشه ی رقع یعنی تکه تکه است. معرق چوب به معنی گردآوردن تکه های کوچک رنگین با داشتن طرح از پیش تعیین شده به منظور ایجاد یک نقش واحد زیبا و با استفاده از رنگ های طبیعی چوب می باشد.
سرآغاز پیدایش هنر معرق چوب در ایران به طور کامل مشخص نیست و تاریخچه ی مستندی در دست نمی باشد برخی بر این عقیده اند که خاستگاه این هنر در هند بوده که به ایران را یافته ولی اکنون از صنایع دستی استان سمنان است.
ولیکن در ایران این هنر، ابتدا به صورت کاشی معرق در دوران حکومت ایلخانان مغول وجود داشته و به صورت نقش های هندسی و اسلیمی بوده که بعدها در دوران حکومت ایلخانان مغول وجود داشته و به صورت نقش های هندسی و اسلیمی بوده که بعدها در دوران حکومت قاجاریه با تاثیر از هنر اروپا این نقوش متحول گردیده و طرح های انسان و اشیا دیده می شود.
صنعت معرق کاری در قرن های 9- 10 ه.ق به منتهای پیشرفت خود رسید. در این دوره مراکز مهم معرق کاری شهرهای اصفهان، یزد، کاشان، هرات، سمرقند و تبریز بودند. قرن ها بعد این هنر توسط استادانی همچون استاد حسین طاهر زاده، پرویز زابلی، احد رعنا، خلیل امامی و عباس شهمیرزادی در چوب نمایان شد.
شکل اولیه معرق بر روی چوب با آنچه که امروز انجام میگرد، تفاوت داشته است. هنر معرق بر چوب با آن چه که امروز انجام می گیرد، تفاوت داشته است. هنر معرق بر چوب به این نحو انجام می شده که ابتدا محل نقوش و طرح مورد نظر بر روی وسیله چوبی که می توانست یک در، یا سطح یک میز و یا تکیه گاه صندلی و... باشد با کارد کنده می شد، سپس چوب های اصلی را که قرار بود در طرح جایگزین گردد، در محل های کنده شده جای گذاری کرده و می کوبیدند، به طوریکه سطحی کاملا یکدست ایجاد گردد. بعدها استاد شهمیرزادی روش ساختن زمینه ای غیر از اشیا را ابداع کرد، یعنی کار معرق را بر روی زمینه چوب به صورت تابلوی امروزی انجام داد و پس از آن توسط استاد عزیزاویزانی، سبک زمینه مشکی با استفاده از مواد شیمیایی در معرق شکل گرفت. صدف و خاتم نیز توسط دو هنرمند دیگر به نام های محمد طاهر امامی و اکبر سرسری وارد کار معرق روی چوب گردید.
معرق چوب از صنایع دستی استان سمنان است که سابقه زیادی در این استان ندارد و در دوره معاصر رونق فراوانی پیدا کرده و مورد توجه و علاقه ی جوانان استان قرار گرفته، تنوع در طراحی و رنگ در این هنر از دلایل توجه جوانان به این هنر می باشد.

هنر منبت کاری

تا به اینجای کار سعی کردیم آثار و صنایع دستی مختلفی که در سمنان رواج دارد را با هم بررسی کنیم. در میان همه محصولات رنگارنگی که در این استان به چشم می خورد، محصولات منبت کاری شده جایگاه ویژه ای دارند.

بهتر است بدانید که منبت به معنای کنده کاری روی چوب است که در این روش نقش های برجسته ای بر روی چوب های مختلف ایجاد می شود. از این روش برای تولید محصولات مختلفی استفاده می شود و هر کدام از آن ها مشتریان خاص خود را دارد.

درباره صنایع دستی استان چهار محال و بختیاری چه می دانید؟