باغ فین کاشان، عروس باغ‌های ایرانی

وقایع تاریخی باغ فین

باغ فین کاشان در طول تاریخ شاهد رویدادها و اتفاق های مهمی بوده است که در ادامه به اختصار به برخی از آن ها می پردازیم.

جشن شاه اسماعیل صفوی

شاه اسماعیل صفوی در آغاز حکومت خود به کاشان می رود و در باغ فین جشنی برای عموم مردم برگزار می کند. مردم نیز به افتخار حضور او شهر را آذین می بندند. شاه اسماعیل در طی دو بار حضور خود در باغ فین، با برپایی جشن و پایکوبی در این محل باعث شادی مردم شد.

قتل خضر نهاوندی، حاکم کاشان

خضر نهاوندی، برای سال ها حاکم كاشان بود و قدرت زیادی داشت تا حدی که این اقتدار موجب نگرانی شاه عباس شد. حوالی سال ۹۸۶ هجری شمسی، او در باغ فین مورد حمله فردی چاقو به دست قرار می گیرد و کشته می شود. بعدها گفته شد که این اتفاق، یک قتل سیاسی بود که به دستور شاه انجام شده بود.

مرگ شاه صفی

شاه صفی بارها به باغ فین در کاشان رفته بود؛ هرچند در آخرین سفرش که در عمارت دولتخانه اقامت داشت، بنا به روایتی، در اثر مصرف بیش از اندازه مشروب، جان خود را از دست داد. پس از این واقعه، فرزند ۱۰ ساله او در همین باغ تاج گذاری کرد.

قتل امیر کبیر

محمد تقی فراهانی معروف به امیر کبیر که صدراعظم ناصرالدین شاه بود، تاثیر بسزایی در آبادانی ایران داشت و با اقداماتی همچون تاسیس دارالفنون، ساماندهی ارتش، تقسیم آب کرج، تعیین حقوق برای درباریان و... خدمات بسیاری برای این کشور انجام داد. با اینکه او از چهره های محبوب نزد شاه بود؛ وجود دشمنانی نظیر مادر شاه و حاج علی خان مراغه ای باعث شد در نهایت امیر کبیر از مقام صدارت عزل و به کاشان تبعید شود. پس از ۴۰ روز از این ماجرا، ناصرالدین شاه پشیمان می شود و خلعتی برای او می فرستد؛ هرچند دشمنان امیرکبیر با علم به این موضوع از مستی شاه سوء استفاده می کنند و برای قتل این صدراعظم خوشنام از شاه امضا می گیرند.قاتلان راهی کاشان می شوند و زمانی به باغ فین می رسند که امیر کبیر مشغول حمام بود. آن ها از راه کوچه وارد حمام می شوند و حکم شاه را برای امیر بازگو می کنند و وی درخواست می کند برای آخرین بار همسر و فرزندانش را ببیند، چند خط وصیت نامه بنویسند و دو رکعت نماز بخواند. درخواست هایی که پذیرفته نمی شود و فقط به او اجازه می دهند که روش کشته شدن خود را انتخاب کند و او نیز از دلاک حمام می خواهد که رگ دستش را بزند.قاتلان برای سرعت بیشتر در کار خود، منتظر مرگ امیر نمی شوند و او را با یک پارچه خفه می کنند. این اتفاق شوم در ۲۰ دی ۱۲۳۰ رخ داد که منجر به هفت روز عزای عمومی در شهر کاشان شد. جسد وی در امام زاده حبیب بن موسی کاشان دفن شد و دو سال بعد همسر امیر آن را به کربلا منتقل کرد تا در حرم امام حسین (ع) به خاک سپرده شود.

پناهگاه نایب حسین کاشی

نایب حسین كاشی و یارانش از یاغیان دوران محمدعلی شاه بودند که به باغ فین رفتند و برای حدود ۱۴ سال در این محل حضور داشتند که به تخریب بخش هایی از باغ منتهی شد. سرانجام دولت مركزی آن ها را دستگیر کرد و در سال ۱۲۹۸ شمسی، حكم اعدام شان صادر شد.

سازنده باغ فین کاشان

در زمان شاه عباس یکم بود که توسعه و آبادانی شهر کاشان در دستور کار قرار گرفت و بنیان بنای باغ فین امروزی نهاده شد. میراث فرهنگی، از غیاث الدین جمشید کاشانی به عنوان طراح باغ فین یاد می کند؛ ریاضی دان معروف عصر صفوی که ۲۰۰ سال قبل از پاسکال، به قانون اختلاف سطح پی برده بود و از شیب طبیعی زمین در باغ فین نهایت استفاده را برد. با این حال، برخی کارشناسان شیخ بهایی را طراح باغ می دانند.

معماری باغ فین کاشان

در معماری باغ فین کاشان علاوه بر عناصر پویای آب و درخت، عناصر ثابت معماری، یعنی بناها، به چشم می خورند که در کنار هم فضایی رویایی را به وجود آورده اند. با اینکه حفظ تقارن اهمیت ویژه ای در طراحی اولیه باغ داشته ، به مرور زمان این موضوع به حاشیه رفته که در محورهای باغ و سازه های الحاقی پس از دوره صفویه مشهود است.آب از عناصر اصلی در باغ فین است که به شکل های مختلفی به کار برده شده است؛ به عبارتی، از آب راکد که در استخر جلوی کوشک به چشم می خورد، تا آب های روان جوی ها، آب جوششی در حوض جوشان و شترگلوی فتحعلی شاه و حوض خانه صفوی و همچنین نوع فورانی آن در باغ فین دیده می شود.آب از عناصر اصلی در باغ فین است که به شکل های مختلفی به کار برده شده استاین میزان زیاد آب در کنار درختان سربه فلک کشیده، آن هم در این منطقه کویری و کم آب، هر بیننده ای را مجذوب خود می کند؛ به خصوص رنگ فیروزه ای که در تضاد با رنگ خاکی بیابان های اطراف باغ است.ابتدا این آب به استخری در پشت باغ می ریزید که به دلیل اختلاف ارتفاع با سطح جوی ها و شیب طبیعی زمین، به شکل فواره به بالا پرتاب می شود. لوله هایی سفالی (تنبوشه) در دورتادور حوض ها و زیر جوی ها در عمق یک متری زمین تعبیه شده است که آب وارد آن ها می شود و از آنجا که انتهای لوله بسته است، آب از فواره ها بیرون می زند. با توجه به شیب زمین، قطر لوله ها متفاوت در نظر گرفته شده است؛ به نحوی که ابتدای لوله نسبت به انتهای آن قطر بیشتری دارد و در نتیجه به واسطه تقسیم شدن فشار، آبی که از فواره ها خارج می شود، به یک اندازه است.آب پس از گردش در باغ به خارج از این مجموعه می رود و در طول مسیرش، سنگ آسیاب معروفی را به گردش درمی آورد و در ادامه با آب چشمه مردانه ادغام می شود و به طرف سایر باغ ها جریان می یابد.

محور طولی باغ درست در وسط باغ و در راستای شمال شرقی-جنوب غربی قرار دارد؛ جایی که به ورودی اصلی باغ در جبهه شمالی منتهی می شود. گذر شرقی-غربی، یکی از گذرهای اصلی باغ است که در دو سوی آن موزه ملی کاشان و کتابخانه امیر کبیر جای گرفته اند؛ گذر شمالی-جنوبی نیز از عمارت سردر شروع می شود.گذرگاه فرعی باغ نیز از جنوب به شمال کشیده شده است که از عمارت شترگلو در ضلع جنوبی آغاز و به یکی از ورودی های فرعی باغ در ضلع شمالی ختم می شود.

درختان نیز از عناصر اصلی باغ فین هستند که زیبایی آن را دوچندان کرده اند. علاوه بر ۵۷۹ اصله درخت سرو، ۱۱ درخت چنار در باغ خودنمایی می کنند که چندین قرن قدمت دارند. قدیمی ترین درختان باغ که به سرو لیلی و مجنون شهرت دارند، با عمری حدود ۵۰۰ سال در کنار کوشک قاجار قرار گرفته اند. همین موضوع نشان می دهد که درخت همیشه سبز سرو چه نقش مهمی در طراحی باغ داشته است. بی شک کاشت چند درخت چنار در کنار درختان سرو، برای افزایش زیبایی بصری باغ بوده است. درختان دیگری همچون توت، به، انجیر و... نیز در این باغ به چشم می خورند.با وجود اهمیت این درختان، در سال های گذشته عوامل متعددی همچون دخالت غیرکارشناسی، عبور سیم و کابل برق، آبیاری غیراصولی، لوله گذاری تاسیسات، سرمازدگی شدید، مشکلات مدیریتی و... موجب خشکی و بیماری درختان شده اند.

حوض جوشان باغ فین

حوض جوشان یکی از بخش های شگفت انگیز باغ فین است که برای هر گردشگری جذابیت دارد. کف این حوض تماما کاشی کاری و دارای نقوشی مشابه قالی های کاشان است. این کاشی ها در اوایل دوره رضا شاه توسط غارتگرانی به سرکردگی نایب حسین کاشی، به باغی خصوصی برده شدند؛ هرچند به دلیل نداشتن مهارت در تعبیه سیستم پیچیده کاشی ها، آن ها هیچ کارایی نداشتند و به غیر از تعدادی که از بین رفتند، بخشی از این کاشی ها به موزه لوور پاریس فروخته شدند.حوض جوشان ۱۶۰ حفره دارد که هر یک نماد گل های قالی بوده اند. عملکرد جالب این حفره ها به این شکل بوده است که وقتی آب از اولین حفره به صورت فواره بیرون می زد، دومین حفره به عنوان مکش آب عمل می کرد. در نتیجه نیمی از حفره ها برای فواره و نیمی دیگر برای مکش آب بودند و از آنجا که ورود و خروج آب به طور یکسان انجام می شد، آبی از حوض سرریز نمی شد. همین ویژگی ها آن را به شاهکار هنر آب رسانی تبدیل کرده است و این طور به نظر می رسد که از طرح های غیاث الدین جمشید کاشانی است و ابعاد آن از نسبت طلایی پیروی می کند.

حوض دوازده فواره

حوض دوازده فواره در زمان محمد شاه قاجار ساخته شد و حوضی شبیه به جوی آب پر از فواره است که يكی ديگر از شگفتی های باغ فین به شمار می رود. اين بخش بعد از حوض جوشان قرار دارد که وقتی آب به داخل حوض فرو می رود، به وسیله تنبوشه های سفالی به حوض دوازده فواره سرازير می شود و به همین ترتیب فواره های این حوض به کار می افتند. شاید جالب باشد بدانید فلسفه استفاده از حوض خانه و آب نما در باغ های ايرانی، ايجاد حس آرامش در اثر دیدن آب و شنیدن صدای آن و همین طور خنک كردن هوای محیط بوده است.

بناهای موجود در باغ فین

این باغ دارای تعداد متعدد بناهایی است که سالانه تعداد زیادی از گردشگران را مجذوب خود میکند.

كوشک صفوی

کوشک صفوی (صوفه عباسی) در زمان شاه عباس اول در دو طبقه ساخته شد تا محلی برای مراسم جشن و بارعام و همین طور تفریح و تفرج باشد. عمارت كلاه فرنگی در دوره شاه صفی به آن اضافه شد كه اثری از آن باقی نمانده است. كوشک در واقع قصر کوچکی است كه در محل تلاقی محورهای اصلی باغ و در مركز باغ ايرانی ساخته می شد.كوشک صفوی به شکل چهارضلعی است که حوض فوق العاده زیبایی در مركز آن وجود دارد. نقاشی های کم رنگی از رضا مصور کاشی در ورودی عمارت به چشم می خورد که برای هر بیننده ای جذاب است. این نقاشی ها در اثر حمله افغان ها و زلزله دچار آسیب شدند و در زمان قاجار هم روی آن ها گچ اندود شد؛ هرچند در حال حاضر بخشی از آن ها را از زیر گچ بیرون آورده اند.شاخصه دیگر این بنا را می توان جریان آب در دو طرف عمارت دانست که بخش اصلی آن شامل استخر بزرگی در پایین دست کوشک و حوض دوازده فواره در بالادست آن می شود. در بازدید از این کوشک با حوض سکه مواجه خواهید شد که با نام «شتر گلو» نیز شناخته می شود. در واقع، حفره ای وسط حوض وجود دارد که در عمق دومتری زمین دارای لوله ای سفالی شبیه به گردن شتر یا «S» انگلیسی است؛ همین حالت لوله باعث خروج با فشار آب از دهانه وسط حوض می شود و بازدیدکنندگان تصور می کنند که چشمه ای در وسط حوض وجود دارد. گردشگران سکه هایی را درون حوض می اندازند و معتقدند اگر سکه داخل حفره بیفتد، آرزویشان برآورده خواهد شد.

عمارت سردر

عمارت سردر، ساختمانی دو طبقه است که در همان بدو ورود به باغ فین قرار دارد. این سازه در دوره صفوی ساخته شد و دارای تالاری است که نقش اتصال بیرون و درون باغ به یکدیگر را بر عهده دارد. در طبقه پایین بنا یک هشتی به چشم می خورد که مراجعه کنندگان در این محل منتظر می ماندند. پس از این هشتی، دالان ورودی و اتاق های جانبی قرار گرفته اند. عمارت سردر علاوه بر تالاری وسيع، ايوان هايی دارد که آن را به چهار طرف باغ مشرف می کنند.

اتاق شاه نشین

محمد شاه قاجار دستور داد بنایی در باغ فین ساخته شود که به اتاق شاه نشین معروف شد. اين اتاق به عنوان اتاق پنج دری و اتاق ارسی نیز شناخته می شد که علت آن به وجود پنج در (پنجره) مشرف به حياط و همین طور بازشوهای كشويی عمودی مربوط می شود. اتاق هایی موسوم به اتاق های گوشواره برای خدمه در طرفین این بنا وجود دارد و خدمه برای انجام تشریفات، به جای در اصلی از در های جانبی استفاده می کردند.اتاق تشریفات دارای پنج دری با پنجره های اُرسی است و گل میخ هایی روی آن وجود دارد که علاوه بر جنبه زیبایی، برای محافظت از چوب در برابر موریانه بوده اند. شیشه های رنگی این اتاق نیز بسیار دیدنی هستند. یکی از دلایل به کارگیری این نوع شیشه، دفع حشرات بوده است. برای اینکه نم حوض وسط اتاق به این بنا آسیب وارد نکند، کانال هایی در ازاره ها تعبیه شده بود که باعث جریان هوا در پشت دیوار اصلی می شد.

کوشک قاجار

کوشک قاجار با دستور فتحعلی شاه در سال ۱۱۸۹ شمسی ساخته شد و به همین جهت با نام های صوفه فتحعلی شاهی و شترگلوی فتحعلی شاهی نیز شناخته می شود. از بخش های مختلف این بنا می توان به چهار طاقی با حوض جوشان، حوضخانه و صفه چهار ایوانی سرپوشیده و شاه نشین اشاره کرد. دو حیاط خلوت در ضلع جنوبی و شمالی کوشک وجود دارد که مجهز به چندین اتاق و لوازم سکونت زندگی هستند.در سقف ساختمان کوشک می توان شاهد نقاشی هایی از صنیع الملک غفاری بود که بخش های زیادی از آن به خاطر بی توجهی و در اثر عوامل انسانی، رطوبت و نم از بین رفته اند. جالب است بدانید که سال ها بعد عکسی از این نقاشی های زیبا در آلبوم یک گردشگر فرانسوی پیدا شد و به این ترتیب توسط استاد مطیفی فر بازسازی شدند و از روی تفاوت رنگی آن ها می توان این موضوع را متوجه شد؛ در واقع بخش های کم رنگ مربوط به نقاشی اصلی هستند و بقیه کار بازسازی شده است. نقاشی های بالای حوض به بزم های شاهانه، شکارگاه، قصه های قرآنی و وقایع خود باغ مربوط می شوند؛ ضمن اینکه تصویر ۱۸ پسر فتحعلی شاه نیز دورتادور ایوان کوشک نقاشی شده است.

چشمه زنانه (تقسیم گاه آب)

چای خانه که قبلا چشمه زنانه نامیده می شد، در کنار کوشک قاجار قرار دارد و آب ورودی به باغ در این نقطه به سه بخش تقسیم می شود و در زیر حوض جوشان، حوض کوشک قاجار و حوض کوشک صفوی (شتر گلوی صفوی) جریان می یابد و آب فواره ها و جوی ها را تامین می کند.تکنیک این جریان آب رسانی با استفاده از تنبوشه های سفالی انجام می شود که آب چشمه سلیمانیه را به شتر گلوی صفوی هدایت می کند؛ در ادامه به دلیل انحنایی که در انتهای لوله یا همان شتر گلو وجود دارد، از سرعت و شدت آب کاسته شده و آب به صورت یکنواخت از لوله خارج می شود.

حمام های باغ فین

دو حمام در باغ فین وجود دارد که صرفا به دلیل قرارگیری در باغ فین، به عنوان حمام فین شناخته می شوند. در واقع این حمام ها از مهم ترین و معروف ترین سازه های باغ به حساب می آیند و علت این امر هم به واقعه قتل امیر کبیر برمی گردد.

حمام سلطنتی

حمام سلطنتی در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی به دستور فتحعلی شاه ساخته شد تا شاهان قاجار هنگام تفرج در باغ از این حمام استفاده کنند. ضمن اینکه حمام کوچکی برای خدمه در نظر گرفته شد که در برخی از روزهای هفته امکان استفاده از آن برای مردم عادی وجود داشت. حمام سلطنتی از بخش های مختلفی همچون رختکن، سربینه، دالانی فرعی برای رساندن وسایل به داخل حمام و صحن اصلی حمام تشکیل شده است. صحن اصلی حمام نیز اجزای خاص خود را دارد و شامل شاه نشین، اتاق های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه گرم می شود.آب حمام از طریق «تون» و فضای حمام به وسیله کانال های گربه رو در زیر کف حمام گرم می شد. این کانال ها برای انتقال گرما و دوده های تون به دودکش ها بودند که هم دوده ها را بیرون می بردند و هم کف حمام را گرم می کردند. دیوارهای حمام با ساروج ساخته شده که محافظ خوبی در برابر رطوبت است و به این ترتیب مانع از آسیب دیدن پایه ها و دیوار بنا می شد. حفره هایی در سقف حمام وجود دارد که روشنایی حمام را تامین می کردند.

حمام صفوی

حمام صفوی (حمام کوچک) همان جایی است که صدر اعظم ایران زمین در ۲۰ دی ۱۲۳۰ هجری شمسی به قتل رسید و به همین دلیل با نام حمام امیر کبیر شناخته می شود. این حمام حدودا سال ۸۸۲ هجری شمسی ساخته شد و اکثر بخش های آن مشابه حمام سلطنتی است. از بخش های جذاب حمام می توان به هفت کاشی در خزانه آن اشاره کرد که قدمت شان به حدود ۵۰۰ سال می رسد.

حیاط خلوت کریم خانی

حیاط خلوت کریم خانی که به دستور کریم خان زند در جبهه جنوب غربی باغ ساخته شد، از اتاق های پنج دری، اتاق های ساده و یک حیاط کوچک تشکیل شده است. در واقع در دو طرف این حياط كوچک، اتاق های تودرتو قرار دارند.

برج و باروی باغ

برج و باروی مستحكم از خصوصيات اصلی باغ فين است كه آن را به یک باغ قلعه تبدیل کرده اند و علاوه بر ایجاد ایمنی برای باغ، شكوهی شاهانه به آن داده اند که همین موضوع وجه تمایز آن با باغ های معمولی است. در زمان صفوی حصار اصلی باغ با چهار برج ساخته و در دوره های بعد دستخوش تغييرات و تخریب هایی شد. با این حال، در دوران قاجار سه برج به حصار محيطی باغ الحاق شد.

چشمه سلیمانیه

چشمه فین یا سلیمانیه منبع تامین آب جاری در بخش های مختلف باغ فین نظیر جوی ها، استخرها و حوض ها است که از صخره ای به نام کوه دندانه در غرب کاشان از زمین می جوشد. قدمت این چشمه به هفت هزار سال می رسد و ویژگی های آن باعث شده است که آن را معجزه ای از جانب حضرت سلیمان بدانند؛ هرچند سندی برای اثبات این موضوع وجود ندارد.چشمه سلیمانیه منبع تامین آب جاری در بخش های مختلف باغ فین استآب این چشمه حیرت انگیز همیشه ثابت و در هر شرایطی حدود ۳۶۰ لیتر در ثانیه است؛ در اصل میزان آب آن به بارندگی سالانه وابسته نیست. جالب تر اینکه دمای آب نیز در طول کل سال ۲۵ درجه سانتی گراد است؛ با این وجود آب آن در فصول سرد، گرم به نظر می رسد و در فصول گرم، خنک است. چشمه سلیمانیه آب فوق العاده صافی دارد؛ هرچند برای آشامیدن مناسب نیست.

موزه ملی کاشان

موزه ملی کاشان در ضلع شمال غربی باغ فین قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ شمسی روی خرابه های بنای خلوت نظام الدوله ساخته شد. در واقع نظام الدوله (داماد فتحعلی شاه) از باغ فين به عنوان محل سكونت و ديوانخانه خود استفاده می کرد و از اين رو اندرونی و حرم سرای خويش را در خارج از محدوده اصلی باغ احداث کرد كه به خلوت نظام الدوله مشهور شد.موزه ملی کاشان با مساحتی بالغ بر ۳۰۰ مترمربع، یک طبقه دارد که شامل تعدادی تالار بزرگ و کوچک و یک زیرزمین می شود. این موزه از سه بخش مردم شناسی، باستان شناسی و صنایع دستی تشکیل شده که علاوه بر ظروف سفالی پیش از اسلام و پس از آن، اشیای سرامیکی و پوشاک و کتابت و... در آن به نمایش در آمده است. اشیای به دست آمده از حفاری های تپه سیلک و اشيای تاريخی شهرهای شوش، لرستان، اسماعيل آباد و... نیز جذابیتی دوچندان به بخش باستان شناسی آن بخشیده اند.

اصطبل

در مجاورت موزه، آثاری از یک اصطبل وجود دارد که با اینکه در متون تاریخی هیچ اشاره ای به آن نشده است و اين موضوع نیازمند كاوش های باستان شناسی است؛ مستندات معدودی در این رابطه وجود دارد، نظیر طرح ماكسيم سيرو که در كتاب کاروان سراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راه ها آمده است. این طور به نظر می رسد که قدمت این اصطبل با خلوت نظام الدوله یکسان باشد.

كتابخانه

در متون تاریخی از ساختمان كتابخانه (عمارت بادگير) واقع در ضلع شرقی باغ، حرفی به ميان نیامده؛ اما مسلما این ساختمان در دوران قاجار به محور عرضی باغ اضافه شده است. اين بنا از سال ۱۳۳۴ شمسی به عنوان كتابخانه عمومی اميركبير استفاده می شود.

بهترین زمان بازدید از باغ فین کاشان

باغ فین نیز مشابه هر باغ دیگری، در بهار و تابستان بسیار دیدنی و زیبا است؛ هرچند دیدن این باغ در فصل پاییز و زمستان نیز خالی از لطف نخواهد بود.

و در پایان...

باغ فین از معروف ترین و مهم ترین جاذبه های گردشگری کاشان است که نه تنها به عنوان آثار ملی به ثبت رسیده است؛ بلکه جزو ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی به حساب می آید. این باغ به حدی زيبا است که از آن به عنوان نمونه كامل باغ سازی ايرانی ياد می کنند. باغ فین به لطف وجود فواره های متعدد، صدای دلنشین آب و درختان سربه فلک کشیده، مکانی رویایی برای گشت وگذار به شمار می رود؛ به خصوص که چای خانه آن نیز این فرصت را برای شما فراهم می کند تا نهایت لذت را از این لحظه های ناب ببرید.علاوه بر این، بناهای تاریخی متعددی نظیر خلوت کریمخانی، حوض جوشان، شترگلوی قاجاری، تقسیم گاه آب و موزه ملی کاشان در این باغ وجود دارد که بازدید از آن ها خالی از لطف نیست. با این همه، شاید بتوان یکی از دلایل اصلی شهرت باغ فین را قتل امیر کبیر، صدر اعظم مشهور ایران دانست که از مهم ترین وقایع تاریخی در این باغ به شمار می رود.امیدواریم از خواندن این مطالب لذت ببرید با ساعد نیوز همراه باشید.

حمام فین کاشان؛ شاهد تاریخی یک قتل