بررسی ارزهای دیجیتال از نظر شرعی

این روز ها که نام ارز دیجیتال یا رمز ارز را می شنویم، پرسش های متعددی درباره این وجه دیجیتال به ذهنمان می رسد. یکی از مهمترین پرسش ها، حکم شرعی در خصوص ارز دیجیتال مانند بیت کویت و اتریوم است، با این وجود پرسش اولیه این است که اساسا ارز دیجیتال چیست؟ ارزهای دیجیتال ارز هایی هستند که به صورت الکترونیکی ذخیره و منتقل می شوند و مبنای آن ها صفر و یک است.

پول ملی توسط بانک مرکزیِ هر کشور یا منطقه منتشر می شود و دارای اعتبار است، اما «بیت کوین» و امثال آن توسط ماینرها(معدنچیان اینترنتی) و بر اساس مکانیسم ریاضی خاص و توافق عمومی تهیه می شود و اعتبار می یابد . مقامات اقتصادی کشور نسبت به این ارز دیجیتال هشدار داده اند. از جهت فقهی بیت کوین یک موضوع است و فقها موضوعات را از کارشناسان هر رشته ای دریافت و حکم (استخراج شده در روایات) را بر موضوع تطبیق و بیان می کنند.

تا زمانی که این ارز پشتوانه دقیق و روشن مثل حمایت بانک مرکزی کشور را نداشته باشد بدون پشتوانه و ارزش است و اگر اقتصاد کشور را بر اساس آنچه کارشناسان اقتصادی می گویند با پولشویی ها و دور زدن حق حاکمیت به خطر بیندازد از نظر شرع بدیهی است که دارای اشکال است.

ریشه های ارز دیجیتال

پول های دیجیتال مانند بیت کوین و اتریوم به عنوان «پول های غیرمتمرکز دیجیتال» شناخته می شوند؛ به این معنی که مرکزی برای تولیداین پول وجود ندارد. بیت کوین اولین پول دیجیتال، یک سیستم پرداخت جدید و یک نوع پول کاملاً دیجیتال را به وجود آورده است. این اولین شبکه پرداخت نقطه به نقطه غیر متمرکزی هست که توسط کاربرانش بدون هیچگونه واسطه ای، قدرت یافته است.

ریشه های ارز دیجیتال به ایجاد شرکت دیجی کش در اواخر دهه ۹۰ توسط دیوید چاوم برمی گردد. دیجی کش که در آن از علم رمزنگاری استفاده شده بود، بستری برای بانک ها فراهم می کرد تا به وسیله آن قابلیت انتقال ارزش به صورت الکترونیکی فراهم شود.

بررسی حکم شرعی ارزهای دیجیتال

موسوعه های فقهی همچون کتاب های مکاسب، متاجر، بیع و … بسیاری از عناوینی را که در تبیین حکم شرعی ارزهای دیجیتال مدخلیت دارند، پیش روی ما قرار می دهند. اگر بخواهیم به شکل مختصر و مفید استانداردهای یک معامله صحیح را از دیدگاه شرع مقدّس بیان کنیم، می توانیم به عناوینی که در ادامه می آیند، اشاره نماییم:

• معامله ای شرعی است که ربوی نباشد؛ پس معاملات ربوی حرام است. (چون ربا در اسلام حرام است.)
• معامله ای شرعی است که غرری نباشد؛ پس معاملات غرری حرام است. (چون طرفین معامله نباید ضرر کنند.)
• مورد معامله باید موجود و معلوم باشد؛ پس معامله بر چیزی که موجود و معلوم نیست، باطل است.
• مورد معامله باید مالیت داشته باشد؛ پس معامله ای که بر اشیای فاقد مالیت واقع می گردد، باطل است.
• مورد معامله باید مشروع باشد؛ پس معامله ای که بر اشیای غیرمشروع واقع گردد، باطل است.

وقتی می گوییم معامله باطل است، مراد ما آن است که نه خریدار مالک مبیع (کالای فروخته شده) می شود و نه فروشنده مالک ثمن بیع (پول پرداخت شده).

سنگ محک ما برای تشخیص حرمت و حلیت یک معامله، 5 عنوان مذکور است که محل وفاق فقهای شیعه، از قدما تا معاصرین، بوده است.

در ادامه به بررسی مختصر هر یک از موارد و تطبیق موضوع بر عناوین می پردازیم.

آیا معامله رمزارزها ربوی است؟

منظور از معامله ربوی معامله ای است که در آن ربا جریان دارد.

ربا به معنای معامله دو کالای همجنس با زیادی در یک طرف، قرض دادن به شرط زیادی، یا سود ظالمانه است.

ربا چند حالت دارد:

• دو کالای هم جنس را معامله کنیم در حالی که یک طرف زیادتر یا سنگین تر است. مثلاً دو کیلو برنج طارم را با سه کیلو برنج طارم از نوعی دیگر معامله کنیم.
• به کسی پولی را قرض بدهیم و شرط کنیم که آن را با کمی زیاده به ما پس بدهد. مثلاً یک میلیون تومان قرض بدهیم و شرط کنیم که یک میلیون و صد هزار توان پس بدهد.

واضح است که ربوی بودن جزو مشخصه های معاملات مربوط به رمزارزها نیست. بله این امکان وجود دارد که یک نفر به عنوان مثال یک واحد بیت کوین را در فلان تاریخ به دیگری قرض بدهد، مشروط به بازپرداخت آن به یک و یک دهم واحد بیت کوین در تاریخ بعدی. ربوی بودن این قرض روشن است، اما این جزو شاخصه های معاملات این بازار نیست. به بیان دیگر، حرمت ربا، حکم معامله ارزهای دیجیتال را زیر سؤال نمی برد.

آیا معامله رمزارزها غرری است؟

«غرر» یعنی ضرر و هلاکت و منظور از آن، چیزی است که احتمال سود و منفعت آن معلوم نیست. در تعریف خرید و فروش یا بیع غرری آمده:

بیع چیزی که ظاهرش مشتری را گول می زند و باطن آن مجهول است.

پس چنانچه کسی رمزارزها را نشناسد و نداند که موضوع معامله چیست، این معامله «برای وی» می تواند جنبه غرری داشته باشد. (البته نمی توان گفت خود معامله و مورد معامله غرری است.) در معاملات غرری اصولاً فردی که اقدام به خرید مال مجهول می کند، در خطر متضرر شدن واقع می گردد و علت اصلی حرمت معاملات غرری ممانعت از متضرر شدن افراد است.

آیا رمزارزها موجود و معلوم هستند؟

آیا زمانی که در این بازار معامله می کنید، در حقیقت در حال معامله یک چیز موجود و معلوم هستید؟ پاسخ به این سؤال را می بایست در مجموعه ای از بحث های تکنیکی و فنی جست وجو کرد. رمزارزها از جنبه های مختلف به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. از جمله: کوین ها و توکن ها، آلت کوین ها، استیبل کوین ها و … . تشخیص موجود و معلوم بودن رمزارزها با توجه به بحث های تکنیکی با خود مکلّف است.

از نظر اهل فن و متخصصان حوزه ارزهای دیجیتال، رمزارزها کاملاً موجود و معلوم هستند.

آیا رمزارزها مالیت دارند؟

تشخیص مالیت یا عدم مالیت اشیا با عُرف است. چنانچه عرف مردم قائل به مالیت برای رمزارزها باشد، یعنی به زبان خودمانی «پای رمزارزها پول بدهد!»، نمی توان در مالیت آنها اشکالی وارد کرد. یکی از جذابیت های این بازار اتفاقاً نقدشوندگی بالای آن است.

ممکن است در تعریف عرف بعضی از علما قائل باشند که مراد از عرف، عرف عُقلا است و نه عرف عامه (یعنی عموم مردم که شامل بی سوادان هم می شود). حتی اگر مراد از عرف را عرف عقلا بدانیم، فقط کافی است به سیاهه ای از بانک ها، مؤسسات، بنگاه های مالی بزرگ و کمپانی هایی که در این حوزه وارد شده اند، نگاهی بیندازیم تا بپذیریم که عقلا هم برای رمزارزها مالیت قائل هستند.

آیا رمزارزها مشروع هستند؟

طبیعتاً مراد از گزاره «مورد معامله باید مشروع باشد» این است که معامله بر اشیایی واقع نشود که صرفاً برای امور نامشروع و حرام استفاده می شوند. برای فهم موضوع می توان به عنوان مثال به خرید و فروش مشروب اشاره کرد.

البته که از رمزارزها در اقدامات غیرقانونی، پولشویی و امثال آن نیز استفاده می شود، اما نمی توان گفت که این رمزارزها صرفاً برای امور غیرقانونی خلق شده اند یا غالباً در این امور استفاده می شوند، بلکه حجم قابل توجهی از معاملات واقع شده بر رمزارزها کاملاً قانونی و مشروع هستند.

شاید به نحوی بتوان رمزارزها را از این حیث با آلات موسیقی مقایسه کرد. آلات موسیقی طبق مبنای عده کثیری از علما آلات مشترک هستند؛ یعنی هم می توان از آنها استفاده مشروع و حلال کرد، هم استفاده نامشروع و حرام. بالطبع، آنچه که برای استفاده غیرشرعی مورد معامله واقع می گردد، حرام است.

چرا بیت کوین مورد انتقاد است؟

_نامشخص بودن طرفین پرداخت
_عدم تایید ارز های دیجیتل توسط اغلب نهاد های دولتی و قانونی
_غیرقابل ردیابی بودن یا دشوار بودن ردیابی گیرنده و فرستنده
_استفاده در برخی وبسایت های سیاه یا استفاده برای پولشویی
بیت کوین ها عموماً از راه فعالیت های استخراج (ماینینگ) که همان فرایند پردازش تراکنش های بیت کوین است، بدست می آیند. این روش مستلزم در اختیار داشتن کامپیوتر ها و سخت افزار های قدرتمندی است. رهمچنین برخی از وب سایت های بخت آزمایی، به کاربران خود بیت کوین می دهند؛ بنابراین دو عنصرِ «غیر متمرکز بودنِ حسابرسی» و «نقل و انتقالات بدون حضور یک نهاد واسطه ای» دو ویژگی مهم رمزارزهاست که آن ها را از سیستم های مرسوم در نظام بانکی متمایز می کند.

بررسی روند تکنولوژی بلاک چین در سال ۲۰۲۱