بهزاد فراهانی: به گلشیفته گفتند باید از ایران بروی!

به گزارش سایت خبری ساعد نیوز به نقل از فرارو، فراهانی فراز و فرود های بی شماری در زندگی اش تجربه کرده، اما به گفته خودش و البته مشاهدات ما مخاطبانش، هیچ گاه از اصول ذهنی خود عدول نکرده است. او هنوز خود را یک سوسیالیست می داند و می گوید تا زمانی که خلق های محروم از فلاکت بیرون نیامده اند و عدالت طبقاتی حکمفرما نشده است، از هیچ چیز جز سوسیالیسم نمی شود سخن گفت. فارغ از قضاوت سیاسی و تاریخی این سخن، به جرئت می توان گفت او پایمردانه پای باورش ایستاده است.

چندی پیش با بهزاد فراهانی گفت وگویی کوتاه درباره مقوله هنر سیاسی انجام دادیم که البته کوتاه بود و موجز و جان مطلب را ادا نکرد. پس از انتشار آن مصاحبه، مخاطبان روزنامه در پیام ها و تماس های تلفنی متعدد درخواست کردند دایره گفتگو با فراهانی گسترده تر باشد؛ به همین دلیل ما هم بر خود لازم دانستیم فرصتی بیشتر از او بگیریم تا جزئی تر درباره تاریخ سیاسی معاصر پرسش کنیم که البته این بحث ها فقط به تاریخ هم منحصر نشد و بحث به مشکلاتی که امروز بر او و خانواده اش رفته نیز رسید.

پنجشنبه روزی بهزاد فراهانی ما را به یکی از محله های میدان شهدا یا همان ژاله سابق برد و مصاحبه در خانه ای قدیمی که لوکیشن فیلم سینمایی اش بود، انجام شد.

در ابتدا می خواهیم قدری از شروع کارتان بگویید. اینکه با چه کسانی کار می کردید و چگونه به سمت سیاست رفتید؟

ناگواری هایی که در آن زمان پیش آمد، ناشی از نادانی نسل ما نبود و ما اگر چوب هم خوردیم، چوب شرایط بود. ما شاگردی کسانی را کردیم که خیلی شریف بودند. ما شاگردی خانواده غلامحسین خان مفید، سرکیسیان و... را کردیم. با بیضایی هم کار کردیم و نسبتی هم با هم داریم. بعد به انجمن تئاتر ایران رفتیم که بچه های چریک آنجا بودند؛ از جمله یلفانی و سلطان پور و دیگران که در آنجا هم یاد گرفتیم. صمد بهرنگی و بهروز دهقانی هم هر زمان به تهران می آمدند، به انجمن سر می زدند.

ارتباط شما با امیرپرویز پویان به چه شکل بود؟

در انجمن تئاتر ایران او به عنوان یک تئوریسین فهیم که تاریخ جهانی را می دانست، حاضر می شد و ما، چون در آغاز نمایش نامه حادثه دروتیسی را دست گرفتیم و توانایی هایمان در تاریخ سیاسی اروپا به حد آرتور میلر نبود، یلفانی و امیرپرویز پویان به ما کمک می کردند. جنگ جهانی دوم و مباحث دیگر را از آن ها یاد گرفتیم.

امیر پرویز دنبال بچه هایی که تمایلات سیاسی داشتند، می گشت؛ بنابراین فرصت های خالی ما را مال خود می کرد. اول درباره مسائل مارکسیستی بعد هم درباره تحلیل نیما؛ منتها زمانی که جنبش سیاهکل به سمت پراتیزه شدن پیش رفت، اجازه نداد دوستان ما به این حرکت بپیوندند و خیلی رک و صریح گفت شما کارتان را بکنید. آقای نصرت الله نویدی یک نمایش نامه درباره تراکتور نوشته بود که به سعید سلطان پور داده بود تا کارگردانی کند و من نقش اصلی آن بودم و متأسفانه توقیف هم شد.

آن زمان تازه تراکتور در ایران جایگاه خودش را پیدا کرده بود و می رفت که سیستم زراعی کهنه را به سیستم زراعی صنعتی تبدیل کند و ابزار یدکی تراکتور مسئله اصلی کشاورزان بود. نمایش نامه جالبی بود که چگونه ما استثمار می شویم و سرمایه داری کمپرادور آن زمان تازه در حال سوق دادن جامعه به سمت مصرفی کردن بود. سلطان پور هم یک اثر زیبا به نام حسنک وزیر داشت که با ادبیات نمایشی این زمان نمی خواند.

ما بعد از جنبش سیاهکل از رفقا دور شدیم و بعد از آن با آوانسیان کار کردیم و من در رادیو جا افتادم و نوشتم و بعد سر کار آقای ابراهیم زاده، آقای جوانمرد تئاتر ما را دیده بود و از ما دعوت به همکاری کرد و به هنر ملی پیوستم.

خوشگذرانی گلشیفته فراهانی و مادرش در خارج از کشور

داستان ساخت فیلم علامه زاده در جنگل های شمال چیست؟

رضا در تلویزیون کار می کرد و فرصتی به او داده شده بود که درباره چوب در جنگل های ایران مستند بسازد. با من مشورت کرد و گفت اگر بیایی نقش اصلی را بر عهده بگیری، این مستند را به فیلم سینمایی تبدیل می کنیم. قصه ای را از احمد محمود بازنویسی کرده بود و سناریو را پیش رفتیم و بخش عمده آن را هم ساختیم که به نتیجه نرسید.

مفاهیم سیاسی همیشه در کار های شما وجود داشته است. شما می توانید به این پرسش پاسخ دهید که آیا اصلا می توان قائل به هنر سیاسی بود؟ آیا هنر رسالت سیاسی دارد؟

در هیچ کجای آثار شکسپیر به این نمی رسیم که خدا وجود داشته یا نداشته باشد. حتی کشیشی که در کلیسا وجود دارد، به معنای واقعی یک انسان سالم و شریف است، ولی مبلغ اینکه تو این گونه باش یا نباش نیست. در راستای آن چیزی که انسانیت تو را ثابت می کند، حرکت کن. این مسئله را در آثار آشیل و کلاسیک های یونان می بینیم؛ مثلا در یونان هزاران خدا وجود دارد؛ خدا روی زمین می آید و زئوس می شود.

غرض این است که دوستان ما کاری را هنرمندانه می دانند که در راستای اعتقادات خودشان باشد. این اعتقادات خودشان دلیل این نیست که من هم مثل آن ها فکر می کنم. این خط کشی که انجام شد، پدر ما را در آورد؛ تو یا با منی یا نباید باشی! که در هنر رسوخ کرد. کسی نمی تواند بگوید هنر سیاسی یا غیر سیاسی است؛ هنر، هنر است! این خط کشی ها وقتی به وجود می آید که می گویید مثل من فکر کنید.

آثار سلطان پور را می توان در دسته بندی هنر مارکسیستی قرار داد؟ اصلا چنین عنوانی درست است؟

کار های سلطان پور را می توان در هنر طبقاتی دسته بندی کرد. هنر، هنر است و من معتقدم هنرمند اگر مدافع آن چیزی باشد که در هستی به آن عدالت می گوییم و به خاطر رشد فرهنگ به آن دموکراسی می گوییم، در این ورطه ها نمی افتد. هنرمند وسیله ای دارد که گرفته یا پس می دهد. از کجا می گیرد؟ آنجایی که روح من تأمین می شود. کجاست؟ روان شناسی، معیشت، تفکر و... در محیط اجتماعی ا ست. حالا در این محیط اجتماعی اقشار مختلف وجود دارند.

تو می توانی از راکفلر دفاع کنی، من هم می توانم از کارگر آذرآب اراک دفاع کنم. اینکه ما چگونه این مدافعت را ارائه کنیم، مسئله دیگری است. تو وقتی معنا پیدا می کنی که بتوانی یاریگر نیرویی باشی که اندیشه و خاستگاه تو را به وجود آورده است. من اگر درد دل مردم را نشنوم، پای درد دل آن ها ننشینم و با آن ها قدم نزنم، نمی توانم از آن ها بنویسم.

شکاف طبقاتی که الان وجود دارد، تن من را می لرزاند؛ نه برای امروز بلکه برای ۱۰ سال دیگر. ما پدیده ای داریم به نام حمله کبوتر ها به بازها؛ یعنی روزی می رسد که یک آپارتمان هم در بالای پارک وی امنیت نداشته باشد. چرا این گونه شده است؟ سیب زمینی، پنیر، نان و تمام این ها دیگر پاسخ گوی دستمزد یک کارگر عادی نیست. چه کنیم؟ به هر حال باید راهی هم برای آنکه او زندگی کند، پیدا کرد. منِ هنرمند چه کنم؟ هنرمندبودن من این است که نقشی در این مسئله داشته باشم. من این خط کشی ها را قبول ندارم.

آقای فراهانی بسیاری از هنرمندان به اقتضای وظیفه وجدانی از مفاهیمی مانند عدالت و برابری سخن گفته اند؛ مثلا در آثار شاملو به دفعات می بینیم که موضوع عدالت محوریت دارد. آیا صرف سخن گفتن از عدالت باعث می شود مثلا بگوییم آثار فلان شاعر یا نویسنده چپ گرایانه است؟ آیا این نگاه مصادره مفاهیم نیست؟

برخی معتقدند دیگی که برای من نجوشد بگذار...! برای برخی فرق نمی کند. وقتی حرف آن ها را نزند، انواع برچسب ها به او زده می شود. چون نگاه ایدئولوژیک است. به دوستان آموخته شده است که ایدئولوژیک به هنر نگاه کنند. البته این مسئله بد نیست، به شرطی که تبدیل به فاشیسم نشود. هیچ لایه اجتماعی به اندازه مبارزان فرهنگی این کشور ضربه ندیده است؛ مثل ۲۸ مرداد که انگلیس ها و شعبان بی مخ کودتا می کنند و تنها کسانی که اعدام می شوند، توده ای ها هستند؛ مبشر، کیوان، سیامک و...؛ تازه می گویند این ها خائن بودند! در هنر نیز این گونه است؛ ما هنوز ارجمندی شاملو را درک نکرده ایم.

این شخص که برای تو کار نمی کرد، او برای جهان کار می کرد؛ «فریادی شو تا باران، وگرنه مرداران». او آدم بزرگی است، بزرگی او را حفظ کنید. حداقل آنچه را هست، حفظ کنید. یا کسرایی؛ چرا قبر او باید در اتریش باشد؟ ما داریم بحث سیاسی می کنیم، در صورتی که من اصلا دوست ندارم سیاسی حرف بزنیم و دلم می خواهد درباره تئاتر صحبت کنیم، اما نمی شود. هنرمندی که می خواهد به کشور خود خوب نگاه کند، باید به سیاست به عنوان ابزار کارا نگاه کند. من اگر دلم برای زحمتکشان این کشور می سوزد، به این مسئله نیاز دارم.

شما گویا با احسان طبری نیز رفت و آمد هایی داشته اید؛ ارتباط شما با او به چه شکل بود؟

ما در شورای نویسندگان شاگردی استاد طبری را می کردیم. وقتی کسرایی سخن می گفت، شاگردی او را هم می کردیم. طبری جور دیگری بود، اصلا گوهر دیگری داشت. طبری را نمی شود با دیگر بچه های حزبی مقایسه کرد. از مرز های کم وکاست نگاه فلسفی ما گذشته بود و فراتر بود.

مقاله ای نوشته شده بود که در آن از زنده یاد سیمین بهبهانی آن زمان ستایش کرده بود، بعد فهمیدیم آقای طبری مصحح این مقاله بوده است. بعد دوستان اعتراض کردند که چرا؟ برخوردی که کرد به من آموخت که تو حق نداری وقتی به داوری یک پدیده هنری می نشینی، سرکوب در ذهنت باشد. هر انسانی را در چرخه انسان بودن به تماشا بنشین. اگر هنرمند بود، هنرش را به چالش بگیر. چیزی که در نقد به آن رسیدیم. نقد به معنای تخریب نیست.

نقد یعنی در تحلیل ما پدیده نهفته ای آشکار شود که هنرمند از آن استفاده کند. ما از طبری یاد گرفتیم خوبی ها در همه هست؛ در جنگ بین اهریمن و اهورا، این قدر اهورا را بالا ببر تا اهریمن کنار بنشیند. من از آقای فرخ نگهدار خوشم می آید؛ چون چنین نگاهی دارد.

ما در کشوری هستیم که با خون نمی توانیم تغییر به وجود بیاوریم؛ باید با دوستی و آموزش تغییر ایجاد کنیم. دانشگاهی که توده ها در این ۴۰ سال گذراندند، خیلی درشت تر از قلم من است. توده ها تجربه ها و شیوه های خاصی را تجربه کردند؛ دروغ را فهمیدند، مردم فروشی و... را یاد گرفتند.

دیگر الان مسئولیت و وظیفه مندبودن هنرمند موضع مهمی باشد. تو با دو شعار علیه جزنی، طبری و خسرو روزبه می توانی معاون وزیر شوی، اما چه کنم آنچه مرا هست تو را نیست! هنرمندان ما در وضعیتی هستند که نان و معیشت برای آن ها واقعا مسئله است. در چنین وضعیتی، قناعت هم وجود دارد. کار و پیکار هم در محیط اجتماعی وجود دارد. من می گویم به این راحتی به سمت خود فروشی نرویم. اینکه یک هنرمند فقط در خدمت تفکر حاکم باشد، من این را نفی نمی کنم، اما اعتقادم این است که اجازه دهید به او هنرمند نگوییم.

تو اگر گرسنه باشی توت بفروش؛ اما زندگی ات را بکن؛ انسان تحت هر شرایطی باید کار کند. کار یعنی شرف مرد! در هر شرایطی باید کار کنی تا بمیری. وقتی که بر من و تو وزد باد مهرگان/ آن گه شود پدید که نامرد و مرد کیست. اگر در این وضعیت نوشتی و چند جوان را به پویش واداشتی درست است. کسرایی مشکلش چیست که شعرش را از کتاب ادبیات مدارس در می آورند؟ من احساس می کنم وظیفه جزئی از همه چیز یک هنرمند است. بداند چه کسی او را آورده و به چه می تواند بیندیشد. فیلسوف هم نمی خواهد و بالاخره الفبای بودن است.

گلسرخی به نظر شما هنرمند محسوب می شد یا یک کنشگر سیاسی؟

ما با هم خیلی رفیق بودیم. همسر ایشان در رادیو با ما همکار بود. ما از طریق رحمان هاتفی ارتباط داشتیم. هاتفی بزرگی بود، معلم ما بود، دوستش داشتیم. آن زمان بچه های چپ در کیهان قدرت عظیمی بودند. جلال سرفراز، گلسرخی، هاتفی و.... خسرو مقداری از بچه های مستقیم چپ کناره گیری می کرد؛ اما مطالعه داشت و خوب یاد می گرفت. با حیا بود و شرم شرقی عجیبی داشت. می شود گفت تا زمانی که توقیف نشده بود، بچه ها از خسرو یک چهره بسیار دموکرات داشتند. بعد از بازداشتش دیدیم از زیر این خاکستر چه ققنوسی بیرون زد.

او خود را کمونیست می دانست؛ اما حرف هایی می زد که انگار ریشه مذهبی داشت.

این یک واقعیت است که شما نمی توانید در یک کشور شیعه زندگی کنید و شناخت شیعی شما کم باشد. ما باید به دلبستگی های مردم احترام بگذاریم؛ وگرنه جواب سلام ما را هم نمی دهند. اگر تقدس حسینی جایگاه ویژه تاریخی دارد، باید او را بشناسیم.

گلسرخی در دادگاه از حضرت علی و امام حسین یاد می کند. برخی می گویند فقط این نبود که گلسرخی بخواهد از مفاهیم مذهبی برای دفاع از خلق ها استفاده کند و یک هدف ثانویه ای پشت حرف هایش بود؛ اینکه با بیان مارکسیسم -کمونیسم و هم زمان مدح نماد های مذهبی پیوند و وفاقی میان چریک های فدایی و مجاهدین خلق ایجاد کند. این گزاره درست است؟

شما نمی توانید فضای هنری و سیاسی دهه ۴۰ و ۵۰ را تصور کنید؛ چون اسنادی که به دست تان رسیده خیلی مخدوش است یا فعلا مخدوش مانده است. به شرفم قسم می خورم که راست می گویم؛ در دهه ۴۰ و ۵۰ هیچ کس کاری نداشت شما چگونه فکر می کنید، هر کسی کار خودش را می کرد. ما در زمانی که تئاتر کار می کردیم، مسلمان در گروه من بود که نماز می خواند و هیچ کس هم نمی فهمید او در حال نماز خواندن است و به من ربطی نداشت او چه عقیده ای دارد.

این خط کشی ها اصلا وجود نداشت. در گروه «کوچ» مسلمان ترین ما کریم اکبری مبارکه بود که در تمام عمرم هرگز از او دروغ و غیبت و تزویر نشنیدم و تا دل تان بخواهد شجاعت و غیرت در او دیدم و همه چیز های خوب در او بود. مگر می شود به او گفت غیرسوسیالیست و مسلمان؟

نیرو های چپ توانستند هنر را با موضوعات روز سیاسی به ویژه در موسیقی و شعر پیوند بزنند و آثار مهمی را تولید کردند؛ از جمله آفتابکاران جنگل، پرواز، سرود خلق و... و سلطان پور خالق بسیاری از اشعار این آثار بود. از او برای مان بگویید.

وقتی صحبت از سلطان پور می کنیم، باید مواظب باشیم، چون سلطان پور مثل یک روح آتش گرفته ای بود که هیچ جا، هیچ چیز جلودارش نبود. در همان گروه دولت آبادی، یلفانی و دیگران هم بودند؛ اما سلطان پور جور دیگری بود؛ او در راستای آرمان و عشقی که داشت گستاخ و شجاع بود. یادم هست پیتر بروک را آورده بودند و میهمان شاهنشاهی ایران بود. در جلسه پرسش و پاسخ نوبت سلطان پور رسید و همه تصور می کردند سؤالاتی مربوط به تئاتر از او پرسیده می شود که ناگهان سلطان پور گفت: تو می دانی به کجا آمده ای؟ برای چه آمده ای؟ تو به کشوری آمدی که ۱۲ هزار زندانی دارد؛ تو که صاحب دانشی، نمی دانستی میهمانی چه کسی را قبول می کنی؟ حماسه وجودی سلطان پور را کسی نداشت. این صحبت را هیچ کدام از ما جرئت نمی کردیم بگوییم به ویژه در آن سالن کوچک که پر از نیرو های امنیتی بود.

ساواک آن زمان پدیده عجیبی بود و مدل های خاصی برای برخورد با منتقدان داشت. هرچه بود ساواک پدر ما را درآورده بود. سلطان پور خط شکن بود و به نیرو های جوان معترض شجاعت می داد و تأثیرگذار بود؛ اما اینکه در همه جا کارش درست بود، این طور نبود؛ مثلا من یکی از کارهایش را نقد می کنم. مثلا او در مرکز فرهنگی ایران و آمریکا رفت بالای سِن و پرده تئاتر را کشید پایین و گفت این نمایش نامه کثیف و فاشیستی است که این شیوه او غلط بود. من بدترین تئاتر را هم حاضر نیستم پرده اش را بکشم.

از شب های شعر انستیتو گوته چه خاطره ای دارید؟

چون کسانی که خاطره برانگیز بوده اند زنده هستند، ترجیح می دهم حرفی راجع به آنجا نزنم؛ اما برخورد آقای براهنی را زیاد قبول ندارم. آن زمان جنگ بین ما خیلی بالا بود و منتقدین ما متأسفانه خیلی درست و حسابی نبودند. براهنی خیلی گستاخانه با سلطان پور مواجه می شد.

شما در عروسی سلطان پور و هنگام دستگیری اش هم حضور داشتید؟ آن شب چه اتفاقی افتاد؟

بله، حضور داشتم. آنجا یک رفتار نادرست رخ داد. این اتفاق مثل حماسه ای است که برای مرا ببوس گفته اند و این طور نیست که شما شنیده اید. از برادرش بپرسید بهتر است.

نگاه شما نسبت به وقایعی که از سال ۵۶ تا ۶۰ رخ داد چیست؟ آیا رخداد هایی مانند تسخیر سفارت را حرکت های احساسی می دانید یا ضدامپریالیستی؟

آقای نگهدار روزی حرفی زد که خیلی خوشم آمد، کسی گفت درباره فلان واقعه شما به عنوان یک مسئول فداییان خلق ایران این گونه داوری کردید، نگهدار گفت چقدر خوش است که هر واقعه ای را در زمان خودش به تحلیل بکشیم. اگر الان من بخواهم درباره تسخیر سفارت تحلیل کنم طبیعتا یک آدم ۷۵ ساله تحلیل می کند؛ اما آن زمان خیلی خوشحال هم شدیم. درک ژئوپلیتیکی نداشتیم؛ اما آن قدر از آمریکا کینه داشتیم که لذت می بردیم؛ اما بعدا فهمیدیم این کار درستی نیست. گرفتن آن سفارت که گرفتن آمریکا نبود. بهزاد فراهانی ۴۰ سال پیش فرق می کند.

از دهه ۶۰ برای مان بگویید.

یک روزی در کاخ جوانان شوش در حال تلفیق مادر برشت و گورکی تمرین می کردیم و عده ای جوان تمرین ما را به هم زدند. این اتفاق تصویر پیچیده ای از آینده هنر به من داد. من دیدم این واژه فقط دیگر نمی تواند بازدارنده هنر نباشد. آن زمان احساس کردم وضع ما به چه شکل پیش می رود. یک بار هم به آذین در دانشسرا سخنرانی داشت و باز هم همین اتفاق افتاد و جلسه را به هم زدند. من نمی گویم در چپ ها این رفتار نبود و خودم گاهی اوقات جزئی از آن بودم؛ اما پیش آمدن این اتفاقات به معنای آن است که ما تربیت سیاسی نداشتیم. من دهه ۵۰ فرانسه بودم و خوب درک می کنم؛ در آنجا نوعی از دموکراسی را می بینید که ربطی به اینجا ندارد و خیلی جلوتر است.

من اولین بار که اول ماه می در فرانسه بودم، احساس می کردم بشریت در حال رفتن به آسمان است؛ همه چیز زیبا بود! موسیقی خاص کارگران معادن، رقص ها، رنگ ها، شعار ها همه یکپارچه شده بود که ما در اینجا نداشتیم. ما بلد نبودیم؛ پس در جاری شدن دهه ۶۰ خیلی ها محکوم می شوند.

من گاهی اوقات تنم می لرزد که چگونه می شود چهار میلیون جمعیت شمال گیلان جمع شده بودند یا اول ماه می سال ۵۸ از دخانیات تا میدان آزادی همه بودند؛ اما بلد نبودیم! به ما مبارزه سیاسی را یاد نداده بودند. نمی شود تئاتر را در تئوری های مسخره دانشگاهی یاد گرفت؛ بنابراین اشتباهات فراوان بود. نسل جوان میدان مطالعات و تجربه کمی داشت و ندیده بود که در هنر نیز تأثیر می گذاشت.

خیلی از هم نسلان شما در دهه ۶۰ از ایران رفتند؛ اما شما ماندید.

من خارج را تجربه کرده بودم. من چهار سال در فرانسه درس خواندم؛ برگ درختی برای من قرابت نداشت. من گیاه های صحرا های فراهان را می شناسم و ده ها روز هم اگر در آنجا رها شوم، زنده می مانم. من این قدر در آن بیابان علف چیده ام که عاشقانه آنجا را دوست دارم.

در فرانسه هیچ کجا قلبم به تپش در نمی آمد. من اگر می رفتم که پیشنهاد کار هم داشتم، نمی توانستم دوام بیاورم. کجا می رفتم؟ اینجا صبح بیدار می شوم، همسایه را می بینم، سلام می کنم، نان سنگک می خرم؛ من کجا بروم؟ به دنبال چه بروم؟ سلطان پور ماند و اعدام شد، یلفانی رفت و الان زنده است و هیچ چیز هم کم ندارد؛ ولی من یک تجربه تلخ تر داشتم.

علی و حسین اقدامی که هر اعضای تحریریه نشریه کار و اهل هنر بودند. این دو در یک روز اعدام شدند، آیا تقصیری داشتند؟ من فکر می کنم به اندازه آن ها نبودم که اعدام نشدم. شاید هم ناشی از نگاه آرام من به اسلام بود. من در نهج البلاغه بخشی از تفکر خود را می دیدم و من نعره کمونیست بودن را نداشتم. کمونیست که نمی گوید کمونیست است، عمل کمونیستی می کند.

در سال ۶۱ که با گروه های مختلف برخورد شد؛ از جمله حزب توده و فداییان شما بر سر موضع خود بودید؟

هر زمانی که در این کشور و کشور های دیگر شکاف رعب آور طبقاتی از بین رفت، من می آیم و هرچه خواستی می شوم. فشار من روی مسئله سوسیالیسم تا زمانی هست که این شکاف طبقاتی وجود دارد و هیچ راهی هم برای درست شدن این قضیه ندارم. من می گویم فقط سوسیالیسم است که می تواند شکاف طبقاتی را ترمیم کند. پس من همیشه یک سوسیالیست بوده ام و هستم.

اعترافات تلویزیونی طبری چه حسی به شما داد؟

هر اعترافی را که در زندان پیش بیاید، قبول ندارم. توصیه می کنم کتاب خاطرات آقای محمدعلی عمویی را بخوانید او ۳۸ سال زندان بود، در کتاب صبر تلخ جلد سوم آن یک مرحله ای دارد که پاسخ گوی چیزی است که شما می گویید. توصیه می کنم تا این را نخواندید به این فکر نکنید که کیانوری و طبری چگونه مردند. من وقتی این بخش از کتاب را خواندم، بدجور مریض شدم.
چرا هنرمندان این نسل دیگر آن تمایلات نسل شما را ندارند؟

این شعر ها برای آدم های حسابی نیست. چرا نیستند؟ چون از موضع قدرت برخورد کردن به مسئله رواج یافته است. وقتی قرار شد همه در خانه ها بنویسند که قرار نیست شما ببینی سوسیالیست هستند یا خیر.

هنری که امروز نسل جوان دنبال می کند، عمدتا در گالری ها و به دنبال سرمایه داری است. این چرخش چرا اتفاق افتاده است؟

سؤالی از بزرگی در اروپا کردند که نظرت درباره مسائل سیاسی ایران چیست. گفت شما ۴۸ ساعت آقای رفسنجانی را در اختیار من قرار دهید، من یک بچه لنین از او بیرون می آورم. ما تابع هیچ قانونی در کشور نیستیم. تو شهروندی؟ نیستی! شهروند برای خودش حساب و کتابی دارد که آن حساب و کتاب بر ما جاری نیست. من اعتقادم این است که ما در هر شرایطی مفاهیم و معانی هنری خودمان را پیدا می کنیم. مگر شعرای ما در شرایط خوب شعر گفتند؟ اینکه توی نوعی سر سفره سرمایه داری فرانسه بنشینی و به من فحش دهی که با تلویزیون کار می کنم، حرف مفت زده ای.

بیایم به دوران کنونی. مثلا دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد. بسیاری از هنرمندان به دولت او انتقاد های فراوانی دارند. در دو دولت احمدی نژاد چه وضعیتی داشتید؟

اتفاقا احمدی ن‍ژاد کمکم کرد. یک میلیاردو ۳۵۰ میلیون پول داد تا خانه تئاتر را بسازیم و من این پول را از آقای مشایی گرفتم. من برای صنوف تئاتر ایران از آقای مشایی خواهش کردم که به ما کمک کنند.

دولت روحانی چطور؟

ما اتفاقا اولین نیرویی بودیم که شیوه کمک و یاری به تئاتر را در صدوچند صفحه به او دادیم و قول گرفتیم که به تئاتر برسد، اما .... البته درک ما از ایشان درست نبود.

کمی از گلشیفته بگویید.

قبل از آن می گوییم که دختر من شقایق در فیلم جدیدم درخشان است؛ آذرخش من هم که اینجاست و درخشان است و هر سه فرزندانم به اندازه کافی خوب هستند. درباره آنچه سر گلشیفته آمده، من فکر می کنم داوری شخص من به درد نمی خورد. او اصلا دیگر فقط دختر من نیست و یک هنرمند خوب ایرانی در جهان است و داوری اش را باید برای مردم بگذاریم. چون هنرمندی است که متعلق به مردم است. او خوب از پس کارش برآمده است و تئاتری که از او در پاریس دیدم، باید ببالم که من را پدر گلشیفته معرفی می کنند؛ چون بازی ای که با لهجه غلیظ فرانسه بازی کرد، عجیب بود. وقتی هم سر فیلم دختران خورشید به گرجستان رفتیم، چیز هایی از او دیدم که در ایران دنبال آن ها نمی گردد.

در ماجرای مشکلاتی که پیش روی گلشیفته ایجاد شد، از چه کسانی گله دارید؟

هیچ کس؛ بزرگی خرج دارد و به هر حال ما در این میدان باید کار کنیم.

و در پایان بفرمایید که برخورد با گلشیفته تا چه حد سیاسی بود؟

یک آدم نادرستی که دو سال هم شاگرد من بود و خیلی هم به او کمک کرده بودم، این بلا را سر گلشیفته آورد و زندگی اش را برهم زد و او را هرگز نمی بخشم، ولی بالاخره یک روزی یک کشیده میهمانش می کنم. او مرد شریفی نیست. وقتی گلشیفته آن فیلم را در اواخر دهه ۸۰ بازی کرد، من به آقای خاتمی که البته دیگر رئیس جمهور نبود، زنگ زدم، زیرا دوستی خوبی با او دارم. گفتم آقای خاتمی چه کار باید بکنیم؟ او گفت مشکلی نیست و نگران نباش. به من قولی داد که پای قولش نایستاد. یک تلفن هم به آقای میرحسین موسوی زدم که آن زمان رئیس فرهنگستان هنر بود.

بیش از سه تا چهار ماه من و گلشیفته و همسرش بی دلیل و به علت عدم درک صحیح از مدیریت هنری به نوعی بازجویی می شدیم و رسما به گلشیفته گفته شد بهتر است شما از کشور بروید که گلشیفته رفت و خوشبختانه در راه خوبی هم رفت و خوب یاد گرفت.