بیوگرافی استاد رسام عرب زاده، طراح معروف فرش ایران

دوران کودکی استاد رسام عرب زاده

استاد رسام عرب زاده در ۱۲۹۳ خورشید در تبریز دیده به جهان گشود ، پدر وی از شاگردان کمال الملک بود و زندگی خود را با طراحی فرش و نقاشی می گذراند. رسام عرب زاده کودکی خود را با پدر هنرمند و نقاش خود در دنیای پر تخیل و کم شتاب به آموختن طرح و شناختن رنگ پرداخت و در دامان پر مهر پدر که سرآمد همه هنرها بود با مجسمه سازی، موسیقی، شعروادب، طراحی کاشی و خط آشنا شددوران کودکی وی مصادف با جنگ اول جهانی بود و با توجه به قیام خیابانی تبریز در وضعیت مطلوبی نبود لذا برای یافتن نان به پایتخت مهاجرت کردند. در تهران رسام تا سوم ابتدایی به مدرسه می رود و از آنجا که تهران نیز شرایط مساعدی نداشت به تبریز باز می گردند. در این ایام گسترش دامنه جنگ جهانی اول در ایران و آشفتگی سیاسی کشور، گذران زندگی را به ویژه برای مردم آذربایجان، دشوار کرده بود.در ۷ آوریل ۱۹۲۰ (۱۲۹۹ ش) قیام دموکرات های آذربایجان به سرکردگی محمد خیابانی آغاز گردید و سرانجام دولت موقت به سرکردگی محمد خیابانی در آذربایجان تشکیل شد.فقر و بیکاری و شرایط نامطلوب زندگی در این سال ها بیداد می کرد و به همین جهت خانواده رسام نیز چون بسیاری دیگر، به جستجوی نان، راهی پایتخت می شوند. (حدود سال ۱۲۹۹ شمسی ۱۹۲۰ میلادی) در تهران رسام به همراه برادرش به مدرسه می رود و به تحصیل می پردازد.وی تا کلاس سوم ابتدایی را در مدرسه ادیب می گذراند. گرچه زبان مادری او ترکی است و تکلم به فارسی برایش دشوار است ولی در زمره بهترین دانش آموزان مدرسه محسوب می شود. اما در تهران نیز شرایط زندگی و کار برای آنان چندان مطلوب نیست و خانواده اش ناگزیر به زادگاه خویش مراجعت می کنند.استاد رسام در یادآوری شرایط آن روزها حکایت می کند که «روزی نقاشی پدرش را حتی به گرو، برای قرصی نان نستاندند.» وی تا کلاس ششم در مدرسه رشدیه تبریز درس می خواند و پرتره معلمان خود را می کشید و به محبوبیت رسید.تعطیلات تابستان را در مغازه نقاشی پدر می گذراند و در تمام کارها به او کمک می کند. چون پدرش به علت حادثه ای شنوایی خود را از دست داده، به جای او با دیگران سخن می گوید و سخنگوی پدرش می شود.پدر رسام با کشیدن پرتره و طراحی فرش، روزگار می گذراند. رسام نیز صبح ها در یک کارخانه قالیبافی به طراحی می پرداخت و بعدازظهرها پیش پدرش کار می کرد.

دوران نوجوانی استاد رسام عرب زاده

رسام عرب زاده در دوران نوجوانی به هنرستان تبریز می رود ، در رشته مینیاتور نام نویسی می کند و در واقع مرحله جدیدی در زندگی وی آغاز می شود. رسام در این مدت هنرهای دیگری از جمله موسیقی ، تئاتر و گلدوزی را نیز یاد می گیرد و با برپا شدن دار قالی در مغازه پدر کم کم قالی بافی را نیز فرا می گیرد.

رسام در شانزده سالگی به خاطر مرگ مادر و ازدواج مجدد پدر، ناگزیر به ازدواج شد. این رخداد مانعی فراروی آرزوهایی بود که در سر می پروراند ولی به اصرار پدر به این ازدواج تن داد.

خودش می گوید: در آن سال ها من مفهومی از زن نداشتم و اصلاً به این زمینه چندان توجهی نمی کردم. در آغاز قرن اخیر بر اثر تحولاتی که در جهان و کشور پدید آمد، آگاهی مردم اعتلا می یابد. هنرستان های متعددی در نقاطی از کشور تأسیس می شود که در همگانی شدن هنر و ایجاد علاقه در مردم، نقش بسزایی دارد.

او در فاصله تعطیلات مدرسه به تهران سفر می کند ، در مغازه کاشی کاری مشغول به کار می شود و در این مدت طرح وی در مناقصه طراحی کاشی های دیوار مجلس برنده می شود. همین اتفاق موجب می شود تا در این رشته نیز پیشرفت کند و با وساطت صاحب کار کاشی ساز خود ، در تهران وارد مدرسه شود و هم زمان با تحصیل طراحی در کاشی سازی را ادامه دهد.

رسام عرب زاده به دلیل عدم توانایی تامبن مخارج زندگی کلاس های نقاشی و طراحی در تهران دایر می کند و به علاقه مندان آموزش می دهد ؛ در این حین روشی جدید در نقاشی با بهره گیری از رنگ و روغن با سیاه قلم ابداع می کند که بسیار مورد توجه قرار می گیرد.

روی آوردن به فرش

سام عرب زاده نیز به یادگیری هنرهای دیگر علاقه مند می شود. گلدوزی، موسیقی و تئاتر را تجربه می کند و در یکی از کلاسهای موسیقی نواختن ویولون را فرا می گیرد. همزمان با این فعالیت ها، از کار طراحی و مینیاتور غافل نمی ماند.

کم کم دار قالی در مغازه پدر برپا می شود و رسام نیز زیر نظر یکی از استادکاران قدیمی شهر، بافت قالی را فرا می گیرد.

یکی از آرزوهای استاد رسام عرب زاده در این زمان عزیمت به تهران و تحصیل در مدرسه صنایع قدیمه است، علی رغم تمایل پدر با تلاشی بسیار پولی اندوخته و راهی تهران می شود. در خانه یکی از اقوام اقامت می کند و چون تا گشایش مدرسه مدتی باقی است، از فرصت استفاده می کند و به گشت و گذار در تهران می پردازد.

روزی ویترین یک مغازه کاشی سازی توجه او را جلب می کند و برای مدتی به طرح های کاشی خیره شده و از هماهنگی آن طرح ها با طرح های قالی شگفت زده می شود. به قدری کنار ویترین مغازه می ایستد که توجه صاحب مغازه را جلب می کند.

وقتی صاحب مغازه پی می برد که او طراح و نقاش است، او را بکار می گیرد. مدتی با دستمزد قلیل در آن مغازه کار می کند. در همین مدت در مناقصه ای که برای طراحی کاشیهای دیوار مجلس شورا پیشنهاد شده، شرکت می کند و طرح او در میان طرحهای متعدد، شاخص گردیده و برنده می شود.

کارآموزی مستمر، پشتکار و تجاربی که در هنرهای دیگر دارد، باعث می شود که در طراحی کاشی نیز رشد کند و از کارایی بالایی برخوردار شود.

پس از مدتی به وساطت صاحب مغازه کاشی سازی به رئیس مدرسه معرفی می شود، از عهده آزمون ورودی برمی آید و امکان تحصیل در آنجا فراهم می گردد. روزها به مدرسه می رود و بعد از آن تا دیروقت به طراحی در کاشی سازی ادامه می دهد. اما از عهده مخارج زندگی بر نمی آید و در صدد اشتغالی شبانه، به این سو و آن سو سر می کشد، روزی بی اختیار توجه اش به نوشته های سر در سینماهای لاله زار جلب می شود و بر آن می شود که در این زمینه فعالیتی برای خود دست و پا کند، با مراجعه به مسئول یکی از سینماها و ارائه نمونه هایی از کار خود در زمینه خطاطی ابتکاری، موفق می شود که در این زمینه نیز خود را آزموده و ممری برای معیشت بیابد.

پس از چندی تصمیم می گیرد که مستقلاً به کار پرداخته و کلاسی دایر کند. با این تصمیم مرحله ای جدید در زندگی رسام آغاز می شود. کلاسی دائر می کند و به آموزش نقاشی می پردازد. هم برای دیگران پرتره و نقاشی و خطاطی می کند و هم شاگردانی را آموزش می دهد.

استادان خط و نقاشانی که ابتدا او را به حساب نمی آوردند، به مهارت و کارایی او پی می برند. تابلویی سیاه قلم به کمک رنگ و روغن می کشد که شباهت بسیاری به عکس دارد. بدین ترتیب روشی جدید در بهره گیری از رنگ و روغن سیاه و سفید ابداع می کند. کار در زمینه مینیاتور را با دقت و خلاقیت بیشتری ادامه می دهد و با استفاده از مضامین شعرها، مینیاتورهای ارزنده ای پدیدمی آورد. یکی از تابلوهایش که مورد توجه قرار می گیرد، با الهام از این شعر حافظ پدید آمده است:

گرچه پیرم تو شبی تنگ در آغوشم گیر تا سحرگه ز کنار تو جوان برخیزم

یکی دیگر از تابلوهای نفیس او تصویری از یوسف و زلیخا است. برای طراحی صحنه و لباس ها به ویژه پوشاک زنان به کاوش در متون و منابع تاریخی پرداخته و با استناد و بهره گیری از یافته ها به طراحی خود غنا می بخشد. به همین جهت مورد توجه استاد طاهرزاده قرار می گیرد.

در همین دوران مجسمه سازی را نیز تجربه می کند. یکی از دستاوردهایش در این زمینه، طراحی چهره عارف قزوینی است که بعدها برای مقبره عارف قزوینی فرستاده می شود.

در آغاز جنگ جهانی دوم، از دلبستگی ها و علائق خود در تهران چشم می پوشد و راهی دیارش می شود. بیست و پنج ساله است که به زادگاهش بر می گردد و این بار با کوله باری از تجربه و تحصیلات هنری در کارگاه پدر به کار می پردازد و کلاس های آموزشی در زمینه طراحی فرش، گلدوزی و نقاشی دایر می کند.

چندی بعد محل جداگانه ای برای خود دست و پا می کند و مستقلاً به طراحی فرش و آموزش نقاشی پرداخته و در ضمن به بافت قالی نیز روی می آورد. اما از استطاعت چندانی برخوردار نیست و لذا اولین فرش خود را ناگزیر با قرضی که از یک دوست می گیرد به پایان می برد و فرش را در ازاء بدهی از دست می دهد.

با بافت این فرش تجربه ای آغاز می شود که محور اصلی فعالیت های رسام در زندگی پربار آتی اوست و در همین زمینه است که بدعت و نوآوری او عرصه تجلی می یابد. تجارب و توانایی های خود را در نقاشی با بافت قالی بهم می آمیزد و در همان آغاز راه، به دستاوردهای مطلوبی می رسد.

بافت فرشی از چهره یک سرشناس، نمونه ای موفق از تلاش های اولیه اوست. این فرش پس از اتمام بافت به سرعت به فروش رفته و به تهران برده می شود.

در همین دوره، طرحی را به نام والس دولاو از کوبلن های فرانسه اقتباس می کند و آن را برای بافت به صورت فرش، طراحی می کند اما با شروع بافت فرش، متوجه می شود که از رنگ ها اطلاع چندانی ندارد.

به کمک دوستی که در یک کارخانه آلمانی به رنگرزی اشتغال داشته و با رنگ آشنایی کامل دارد، از فوت و فن رنگرزی مطلع می گردد و سپس به مدد آنچه آموخته، فرش مذکور را با نام رقص فرشتگان به پایان می رساند. این فرش یکی از آثار رسام در مرحله اول بافندگی است که بعد از آن بافندگی این نوع فرشها را کنار گذاشت.

در این دوران، روس ها به آذربایجان حمله می کنند. آذربایجان بمباران شده و به تصرف مهاجمین و ایادی آنان در می آید. اوضاع فرش کساد می شود، قحطی فرا می رسد. نان پیدا نمی شود، و استاد رسام عرب زاده نیز چون هر هنرمند حساس از تأثیر رویدادها برکنار نمی ماند و نسبت به نابسامانیهای پیرامون واکنش نشان می دهد. به فعالیت های متنوعی روی می آورد، از جمله کاریکاتور، تا با زبان طنز به مردم نشاط و آرامش دهد و بیانگر دردها و مسائل آنان باشد.

کاریکاتورهایش ساده و مردمی است و مضامین آن مشکلات روزمره، به ویژه دشواری های اقتصادی، ارتشاء و فساد است. یکی از این کاریکاتورها، در ستیز با ارتشاء کوپن قند و شکر است که به شیوه ای مؤثر، نشانگر فساد اداری و شکوه مردم است و اثر آن به حدی است که مسئولین را ناگزیر می سازد تا به اوضاع رسیدگی کنند.

بدین ترتیب رسام ارتباط بیشتری با مردم یافته و از احترام خاصی برخوردار می شود. رسام در اوایل دهه بیست راهی تهران می شود.

در تهران فرش هایش مورد توجه قرار می گیرد و دو نمونه از آن در حراج هلال احمر (برای کمک)، به فروش می رسد. از این پس به کارهایش اهمیت می دهند و به عنوان طراح و قالیباف هنرمند، مورد توجه قرار می گیرد؛ لذا در تهران می ماند و تصمیم می گیرد که به نوآوری خود، تداوم می بخشد. مغازه ای در لاله زار تهران، کارگاه قالیبافی او محسوب می شود. محلی مناسب در شهر که از جنب و جوش خاصی برخوردار بوده و یکی از مراکز با اهمیت فعالیت های اقتصادی است.

در این سال ها وضعیت اقتصادی کشور دگرگون شده و الگوی مصرف کمابیش تغییر یافته است. تهران بازار اصلی کالاهای مصرفی و لاله زار محل نمایندگی و فروش شرکت های خارجی و داخلی است.

مقتضات اقتصادی و محیط پیرامون، عرب زاده را به عرصه های جدیدی می کشاند. مانند بافت آرم شرکت های مختلف روی فرش، یا انواع طراحی برای تبلیغ کالاهای خارجی و داخلی، که موجب رونق کار و بازارش می شود و به زودی مغازه کوچک او به کارگاه قالیبافی در محلی بهتر تبدیل شده و اینک مجالی می یابد که به پشتوانه درآمدهای مکفی خود، طراحی و بافت قالی را، چنان که می خواهد پی گیرد، خلاقیت هایش را بیازماید؛ و به آرزوی خود، جامعه عمل بپوشاند.

تا آن زمان فرش ها طبق روال سنتی بافته می شد. او با تلفیق سنتهای فرش با نوآوریهای هنری در طرح فلسفه و ادبیات را به کارش آورد و باعث دگرگونی جدیدی در زندگی چندهزارساله فرش شد.

نخستین جلوه های ابتکار، نقش پردازی بر مبنای اصول جدید طراحی است، مانند رعایت مقیاس و اندازه ها. اما ویژگی بارز او، بهره گیری از طرحهایی است که نقش غلط نامیده می شود.

این طرح ها ترکیبی از نقش های متفاوت با نظام متعارف و مغایر با سنتهای رایج است. البته رسام در جوانی به این طرح ها روی آورده بود، ولی استادکاران قالی پذیرای چنین طرح هایی برای بافت فرش نبودند لذا در این مرحله، خود به بافت فرشهایی نفیس با نقش غلط می پردازد، و بدین ترتیب برای درهم ریختن فرم های سنگواره قالی، از پای نمی نشیند و ترکتازیهایش در بهم ریختن نظم کهن و چارچوب های دیرینه فرش، به مرور ابعاد گسترده ای می یابد.

چون شیوه رایج بافت نیز پاسخگوی نقش پردازیهای او نیست، آرام نمی گیرد و در چنبره بافت و گره های سنتی وا نمی ماند. می اندیشد و با سختکوشی بسیار به گره آویز و دستاوردهای دیگری می رسد.

با نمایش آثارش مخالفان و موافقان در یک صف بندی جدید در مقابل هم ایستادند.

دوران شکوفایی هنر استاد رسم عرب زاده

دوران شکوفایی هنر این استاد مشهور طراحی فرش به دهه چهل و پنجاه باز می گردد ، در این سال ها او نتیجه زحمات چندین ساله خود را می بیند و آثار قابل توجه و بدیعی را خلق می کند که هم ردیف بسیاری از نمونه های مشهور ایرانی در زمینه قالیبافی است. شکوفایی هنر وی باعث شد که این هنرمند بیش از پیش شناخته شود و نمایش اثرهای ماندگار وی در دهه چهل و پنجاه با استقبال زیادی از سوی مردم ایران روبه رو شد.

ویژگی فرش های استاد رسام عرب زاده

استاد عرب زاد در دو دهه پایانی عمر خویش هم مشغول طراحی و بافت فرش بود و در کنار آن نیز به دنبال توسعه قالیبافی و پیوند آن با هنر بود و شاگردان زیادی را نیز در این زمینه تربیت کرد. استاد عرب زاده در فرش ها از چهار گره بجای یک گره استفاده کرد وی علاوه بر این ، بافت دو نوع فرش را انجام داده است و آثار هنری زیبایی را به دنیای فرش تقدیم کرده است. این دو نوع فرش بافته شده عبارتند از :

رجشمار توامان : این نوع فرشی است که یک فرش با رجشمار هفتاد و پنج در داخل فرشی با رجشمار بیست و پنج بافته می شود ، نمونه آن در فرشی با نام خزان که وی بافته است مشاهده می شود.

بافت توامان : در این نوع بافت بخشی از دستباف بصورت فرش است و بخش دیگری از آن نیز به صورت گلیم بافته می شود که بصورت تابلو زیبا می باشد که اسم آن شب تاریک و بیم موج می باشد.

ویژگی طراحی های استاد رسام عرب زاده

در طرح ها و نقشه هایی که استاد عرب زاده آنها را به کار گرفته است خلاقیت و روش های ویژه ای که مخصوص طراحی وی هست به کار گرفته شده است و در آن تاثیری از نقش و نگار با فضای عرفان ایرانی دیده می شود. در آثار وی نگاره های به کار برده شده با اشاره نمادین هستند که از سنتی قدیمی ریشه گرفته است. رسام عرب زاده در آثار خود از مینیاتور ایرانی ، اشعار نغز و داستان های زیبای ایرانی بهره گرفته است.

از دیگر ویژگی های آثار استاد رسام عرب زاده این می باشد که وی اصالت قالی ایرانی را حفظ کرده است و در کنار آن به نوآوری و خلاقیت دست زده است. همچنین به دست توانمندان این استاد بزرگ در دنیای قالی ایرانی شاهد نگاره ها و رنگ های بدیعی هستیم که خارج از قالب قالی ایرانی نیست.

در مورد طرح و نقشهقالي، آثار عرب زاده با خلاقيت و روش هنرمندانه اي كه خاص خود اوست با استفاده از حال و هواي دنياي نقش و نگار عرفان ايراني تجسم يافته است. در آثاره عرب زاده اشاره نگاره ها نمادين است كه در مجموع از سنتي ريشه دار مايه مي گيرد. استفاده از مينياتور ايراني در كار عرب زاده زياد به چشم مي خورد و براي نقش پردازي هايش الهام او از اشعار نغز و داستانهاي دل انگيز وطنش تمام شدني نيست.
شگفتي و اوج خلاقيت عرب زاده در اين است كه او با حفظ تمام ميراثهاي هنري و رازو رمزهاي اصالت قالي ايران، دست به خلاقيت و نوآوري مي زند درون حال و هواي دل انگيز نقوش قالي ايران، دنياي بديع نگاره ها و رنگهاي خود را مي سازد كه هيچ يك از اصل و درون مايه اصلي هنرقالي ايران خارج نيست و غناي خاصي را به اين هنر ارزاني مي دارد.
استاد رسام عرب زاده، در اكثر سيمنارهاي داخل و خارج از كشور حضور فعال داشته است. او با سخنراني ها و نوشته هاي پراكنده خود براي تعالي اين هنر و صنعت ملي رهنمودهاي سازنده اي ارائه كرده است. مطبوعات پنجاه ساله اخير ايران مملو از مصاحبه ها و گفتارهاي اين استاد است

اواخر زندگی

عرب زاده در اکثر سمینارهای فرش حضور فعال داشته است. آخرین حضور او در سمینار فرشی است که در شهر بن آلمان برگزار گردید. در این سمینار پس از سخنرانی مبسوط و دلسوزانه استاد عرب زاده، وجوه کثیری برای تشویق طراحان و قالیبافان نمونه کشور جمع آوری شد. این اقدام تابحال سابقه نداشته است.رسام عرب زاده گرچه در سالهای آخر عمر آثار چندانی پدید نیاورد، ولی آموزش این هنر را تا لحظات پایانی عمر پیگیری نمود.بی شک استاد عرب زاده روح تازه ای به کالبد هنر فرش در ایران دمیده و سلیقه و پسند هنری مردم را ارتقاء بخشید.بدعت را با اصالت در هم آمیخته و فرشبافی را به همراه تداوم هنری، با مقتضیات کنونی همساز و هماهنگ کرد.استاد رسام عرب زاده سرانجام در سال ۱۳۷۵در تهران چشم از جهان فرو بست و راهی دیار باقی گشت.

بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب زاده

بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب زاده در سال 1373 اقدام به تاسیس موزه فرش هنری دست باف ایرانی نمود. این موزه 66 قطعه فرش اصیل ایرانی دارد. سید ابوالفتح زیدی لطیفی معروف به رسام عرب زاده (1376-1293ه.ش) از طراحان و تقش آفرینان صاحب سبک ایران است. عرب زاده با آثار خود بافت پرتره ، تصاویر بناهای تاریخی و طرحهای مینیاتوری را ترویج نمود.
رسام عرب زاده در ایران و سایر کشورها، به عنوان یکی از برجسته ترین و پرآوازه ترین طراحان فرش ایرانی شناخته می شود که در رشته های نقاشی، مینیاتور و مجسمه سازی نیز فعالیت داشت. از نوآوری های او می توان به گره آویز (نوعی شیوه گره زدن در بافت فرش که در آن از چهار گره به جای یک گره استفاده می کنند) و استفاده از بافت دو نوع فرش با عناوین رجشمار توامان (فرشی با رجشمار بزرگتر داخل فرش دیگری با رجشمار کوچکتر) و نوع بافت توامان(قسمتی از دستبافته به صورت فرش و قسمتی دیگر به صورت گلیم بافته شود) اشاره کرد.
یکی از معروفترین آثار استاد، فرش شاهنامه است که موزه ژاپن ،این اثر زیبا را 11 میلیون دلار قیمت گذاری کرد ، ولی استاد راضی به فروش این اثر گرانبها نمی شود.برای این اثر 9 سال وقت میگذارد و از 870 رنگ مختلف استفاده می کند.در حاشیه فرش از وقایع شاهنامه چون کاوه آهنگر و... استفاده می شود.
شادروان عرب زاده بنیان گذار اولین آموزشگاه هنری قالی بافی در تهران بود، او در آخرین سال های حیات خود با مشارکت شهرداری تهران مۆسسه ای به نام "بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب زاده" را پی ریز کرد و 66 قطعه از دست بافته های خود را نیز به پاس گذاران 66 سال از عمر خود به آن بنیاد اهداء کرد.

برخی از استادان هنر قلمزنی را بشناسیم