کوک سنتور یکی از مشکلات هنرآموزان این هنر سنتی است و دلیل آن هم سیم های زیاد سنتور است که همیشه باعث می شود استاد و هنرجو زیاد علاقه ای به آموزش کوک سنتور در ابتدای آموزش نداشته باشند.
در هر صورت برای نواختن بهتر، یادگیری کوک سنتور بسیار ضروری است. معمولا معلمين طبق صلاح ديد به طور متوسط ماهي يک مرتبه سنتور هنرجو را كوك مي كنند.
جداي از مسئله حمل و نقل اين ساز كه براي همه و بيشتر براي نوجوانان كمي مشكل است حمل و نقل ساز از منزل شاگرد به محل تدريس و بالعكس در فصل گرما و سرما (كه تأ ثير مستقيم و منفي بر كوك ساز دارد) و با توجه به تجربه ي كمي كه هنرجويان در رابطه با چگونگي حمل ساز در شرايط كاملا بهينه را دارند زحمت كوك معلم را تا حدي بي اثر مي كند.
مي دانيم بنا بر قابليت اين ساز (و البته اكثر سازها) مدت زماني كه اين ساز كاملا كوك می ماند با نظر به مطالب فوق الذكر مدت كمي است و معمولا ذر طي مدت دو ، سه يا چهار روز ۲۰ الي ۵۰ در صدِ كوك سنتور خالي مي شود (البته كيفيت سنتور نيز در زمان و درصدِ بالا تأثير مستقيم دارد ولي از آنجائيكه ۹۰ درصدِ هنرجويان از سنتور مشقي استفاده مي كنند با اين فرض ماندگاريِ كوكِ سنتور به حداقل زمان ممكن كاهش پيدا مي كند).
با احتساب اين امر در مدت آن يک ماه هنرجو تنها فقط چند روز با سنتور كوك شده تمرين مي كند و مابقي تمرينات او همه با ساز ناكوك انجام مي پذيرد.
با توجه به مطالب فوق بي دليل نيست كه گوشِ هنرجويانِ سنتور به مراتب ديرتر از هنرجويانِ سازهاي ديگر پرورش مي يابد و تا مدتهايِ طولانی قادر نخواهند بود صدايِ اصلي و دقيقِ نتها را تشخيص دهند.
كم نيستند هنرجويانِ سنتوري كه بعد از گذشتِ ۵ ، ۶ ، يا ۷ سال هنوز قابليت كوكِ صحيح و دقيقِ سازِ خود را ندارند مگر عده اي قليل كه با پشتكار و علاقه سعي مي كنند در همان سالهايِ اوليه مشكلِ خود را با كوكِ ساز تا اندازه اي حل كنند.
تنها دليلي كه هنرجويان سنتور از دستگاه شور شروع به آموختن مي كنند و اغلب تا چند سال در همان كوک باقي مي مانند مشكلات كوك اين ساز براي تغيير از دستگاهي به دستگاهي ديگر براي نواختن آهنگهاي متنوع ديگر مي باشد.
البته انتخاب دستگاه شور كه وسيع ترين دستگاه ايراني است با توجه به اين محدوديت درست به نظر می رسد.
اين يكنواختي گاهي باعث خستگي استاد و گاه شاگرد مي شود و در بعضي موارد باعث سوء تفاهم از جانب شاگردان مي شود كه فكر مي كنند بسياري از آهنگها را نمي توان با سنتور اجرا كرد يا براي نواختن آهنگهاي جديد بايد از خوانِ كوكِ سنتور عبور كنند و حتا در صورت موفقيت ديگر قادر نخواهند بود قطعات و آموخته هاي قبلي خود را مرور كنند يا بايد بپذيرند كه دائما بايد دست به كليد (وسيله كوك سنتور) و آماده كوك ساز باشند تا آن قطعه ای كه مي خواهند بنوازند.
در غير اين صورت اين تصور پيش مي آيد كه براي هر بار كوک در دستگاه جديد بايد ساز خود را به كلاس برده تا استاد آنرا كوك كند.
شايد از همين جا فكر داشتن سنتورِ ديگري به عنوان سنتور دوم و تحمل بار هزينه اضافي براي خريد آن به ذهنِ هنرجويان خطور كند.
به طور يقين عاقلانه تر آن است كه سنتور دوم به مراتب بايد بهتر از اولي باشد و متعاقب آن كنار گذاشتن هزينه ای چند برابر دفعه اول جهت تهيه ساز دوم را مي طلبد.
گمان اينكه هر هنرجويِ سنتور بايد حداقل دو ساز داشته باشد تا بتواند آهنگهاي متنوع تری را درس بگيرد و بنوازد.
ممكن است دليل بر كناره گيري زود هنگام شاگردان از ادامه تعليم اين ساز گردد. مجموعه اين عوامل مي تواند موجب ايجاد يك تأثير نامطلوب و منفي روي روحيه ي هنرجويان را داشته باشد.
سیم های سنتور از یک طرف به بخش سیم گیر و از یک طرف به گوشی ها بسته می شود که در دو طرف ساز قرار گرفته اند. سیم ها از روی خرک عبور می کنند و جای آنها بر روی سنتور مشخص می شود. روی هر خرک 4 سیم قرار می گیرد و کوک این چهار سیم دقیقا یکی است. برای معرفی کوک سنتور از خرک ها استفاده می شود و هر خرک را با یک نت نام گذاری می کنند و کوک هر کدام از خرک ها در دستگاه های مختلف می تواند تغییر کند. قبل از تغییر کوک سیم ها، باید جایگاه هر خرک درست باشد تا سیم روی نت صحیح خود کوک شود. پرکاربرترین کوک سنتور کوک شور سل می باشد که هنرجویان مبتدی با این کوک شروع به نوازندگی می کنند.
کوک سنتور در دستگاه های مختلف
برای نوازندگی در دستگاه های مختلف باید کوک ساز را مطابق با آن دستگاه تنظیم کرد کوک شور به عنوان کوک دستگاه مادر شناخته می شود و با این کوک می توان آوازهای ابوعطا، دشتی، بیات ترک و افشاری را نیز نواخت. در ادامه به معرفی کوک های رایج برای نوازندگی در دستگاه های مختف سنتور می پردازیم.
کوک کردن در دستگاه شور
- خرک اول: نت می کرن در سیم های زرد و سفید و پشت خرک
- خرک دوم: نت فا برای تمام سیم ها
- خرک سوم: نت سل برای تمام سیم ها
- خرک چهارم: نت لا کرن برای سیم های زرد و سفید و لا بمل سیم پشت خرک
- خرک پنجم:سی بمل برای تمام سیم ها
- خرک ششم: نت دو برای همه سیم ها
- خرک هفتم: نت ر بکار برای سیم های سفید و پشت خرک و سیم زرد ر کرن
- خرک هشتم: نت می بمل برای همه سیم ها
- خرک نهم: نت فا برای همه سیم ها
کوک کردن در دستگاه نوا
- نت «می» در خرک اول در هر سه پوزیسیون کرن کوک می گردد.
- نت «فا» در خرک دوم در هر سه پوزیسیون بکار کوک می گردد.
- نت «سل» در خرک سوم در هر سه پوزیسیون بکار کوک می گردد.
- نت «لا» سیم های سفید و زرد کرن و سیم های پشت خرک در خرک چهارم، بمل کوک می گردد.
- نت «سی» در هر سه پوزیسیون بمل در خرک پنجم کوک می گردد.
- نت «دو» در هر سه پوزیسیون بکار در خرک ششم کوک می گردد.
- نت «رِ» در سیم های زرد بکار و سیم های سفید و پشت خرک کرن در خرک هفتم کوک می گردد.
- نت «می» در هر سه پوزیسیون بمل در خرک هشتم کوک می گردد.
- نت «فا» در هر سه پوزیسیون بکار در خرک نهم کوک می گردد.
کوک کردن در دستگاه ماهور
- نت «می» در خرک اول در هر سه پوزیسیون بکار کوک می گردد.
- نت «فا» در خرک دوم در هر سه پوزیسیون بکار کوک می گردد.
- نت «سل» در خرک سوم در هر سه پوزیسیون بکار کوک می گردد.
- نت «لا» سیم های سفید و زرد بکار و سیم های پشت خرک در خرک چهارم، بمل کوک می گردد. بدین منظور، خرک چهارم کمی به سمت راست کشیده می شود تا بتوان سیم های سفید را بصورت بکار و پشت خرک را بصورت بمل کوک کرد.
- نت «سی» در هر سه پوزیسیون بمل در خرک پنجم کوک می گردد.
- نت «دو» در هر سه پوزیسیون بکار در خرک ششم کوک می گردد.
- نت «رِ» در سیم های زرد بکار و سیم های سفید و پشت خرک کرن در خرک هفتم کوک می گردد.
- نت «می» در هر سه پوزیسیون بمل در خرک هشتم کوک می گردد.
- نت «فا» در هر سه پوزیسیون بکار در خرک نهم کوک می گردد.
مراحل کوک کردن سنتور
در این قسمت به صورت گام به گام کوک کردن سنتور را آموزش می دهیم تا همه هنرجویان بتوانند به راحتی ساز خود را کوک کنند. برای کوک کردن سنتور نیاز به یه یک تیونر دارید که می تواند دستگاه تیونر و یا اپلیکیشن تیونر بر روی موبایل باشد. یک آچار کوک نیز برای چرخاندن و کوک کردن گوشی نیاز است که در هنگام خرید سنتور آن را تهیه می کنید.
کوک کردن با گوش
معمولا برای کوک کردن می توانیم از توانایی گوش خودمان برای تشخیص صدهای کوک و ناکوک استفاده کنیم. اما توصیه می شود تا زمانی که گوشمان توانایی تشخیص تفاوت میان این صداها را ندارد، برای کوک کردن سنتور از تیونر استفاده کنیم.
به منظور قوی شدن گوشتان برای تشخیص صدای کوک باید موسیقی خوب و کوک گوش کنید. همچنین ساز سنتور شما همیشه باید کوک باشد. با ساز سنتور ناکوک مطمئنا توانایی تشخیص نت کوک و ناکوک را دیرتر بدست می آورید. به همین منظور تا بدست آوردن این توانایی باید ساز سنتور خود را با تیونر کوک کنید. اما با داشتن گوشهای قوی در تشخیص صدای کوک، گاهی از جمله مواردی که خسته هستید، باید از تیونر استفاده کنید.
کوک سنتور با تیونر
سنتور را به حالت مايل بچرخانيد بطوريكه گوشيهاي سنتور درست مقابل دست راست شما قرار گيرند تا به آنها كاملاً مسلط باشيد.
تيونر را روي ميز قرار دهيد بطوريكه صفحه ي آن مقابل ديد شما باشد.
كليد كوك سنتور را در دست راست بگيريد.
دم مضراب را مطابق شكل، در دست چپ نگه داريد.
نحوه استفاده از آچار کوک و تیونر
تیونر یک دستگاه است که در فرکانس های مختلف نت سیم های ساز را نشان می دهد. می توانید از دستگاه تیونر و یا اپلیکیشن موبایل آن استفاده کنید. پس از روشن کردن تیونر فرکانس دستگاه را باید مشخص کنید. فرکانس استاندارد برای کوک کردن 440 هرتز است که دستگاه به صورت پیش فرض روی همین فرکانس قرار دارد. برخی از نوازندگان نیز از فرکانس های بالاتر و یا پایین تر برای کوک کردن استفاده می کنند.
آچار کوک یک وسیله قلزی برای کوک کردن سنتور است که در یک بخش آچار یک سوراخ برای قرار گرفتن گوشی های سنتور وجود دارد. آچار کوک باید روی گوشی سنتور تنظیم شود به طوری که گوشی در آن قرار گیرد و بتوان گوشی را با استفاده از آچار چرخاند.
دلایل استفاده از تيونر برای كوک سنتور
- درست است كه گرفتن فواصل دقيق گامهای ايراني با تيونر امكان پذير نيست ولي به اين علت، درست به نظر نمی رسد كه شاگرد را با سنتورِ ناكوک تا چند سال رها كرده به اين بهانه كه تيونر فاصله های دقيق را براي كوک به او نمی دهد و بايد سالها بگذرد تا گوش هنرجو به طور نسبي يا كامل پرورش يافته تا قابليت انجام كوک را پيدا كند.
- همين امر كه هنرجو چندين سال با ساز ناكوک تمرين می كند اين خود عاملی است كه پرورش گوش او را نه تنها عقب مي اندازد بلكه از آنجائيكه چندين سال اصوات نادرست شنيده گوش او دچار ناهنجاري می شود به طوريكه اصلاح اين خطا خود زمان قابل توجهي را می طلبد.
- مسئله ديگر زمان است. شايد قديمتر وقت و فكر مردم آزادتر بوده به طوريكه مي توانستند روزي چند ساعت به تمرين كوک و موارد مربوط بپردازند. امروز با توجه به محدوديت زمان، از چند هزار هنرجو يک نفر فرصت دارد تا روزي چند ساعت فقط به كوك اختصاص دهد؟ بنابراين جهت از دست ندادن زمان، تيونر مي تواند صرف زمان براي كوک را به حداقل برساند ضمن اينكه بهره وري آن نيز قابل قبول مي باشد.
- وقتي هنرجو سالها با سازی كه حداقل ۹۰ درصد آن كوك بوده تمرين كرده گوش او حدالامكان از ناهنجاری های صوتي به دور بوده و بعدها مي تواند با شنيدن آثار موسيقي مراجعِ كوك، فاصله هاي درست موسيقي ايراني را فرا گيرد و رفته رفته مي تواند با تكيه به گوش خود، سازش را كوك نمايد.
نکات مهم هنگام کوک کردن سنتور
- آچار کوک را به آرامی بچرخانید تا سیم های سنتور زیاد سفت نشوند چون ممکن است سیم ها پاره شوند.
- در هنگام کوک کردن دست و صورت خود را نزدیک سیم قرار ندهید تا اگر سیم پاره شد به شما آسیب نزند.
- در صورت کهنه بودن سیم ها قبل از کوک کردن سیم های ساز خود را تعویض کنید.
- از قرار دادن ساز در محیط سرد یا گرم خودداری کنید چون باعث خارج شدن ساز از کوک می شود.
طریقه نشستن صحیح پشت پیانو را یاد بگیریم
