به طور کلی عفو در لغت به معنای بخشیدن می باشد اما در خصوص عفو جرایم، در اصطلاح حقوقی و کیفری به معنای توقف مجازات و تعقیب مجرم و بخشش مجازات شخص محکوم می باشد. عفو مختص جرایمی است که جنبه خصوصی ندارند و یا شاکی خصوصی از شکایت خود صرف نظر کرده است به عبارت دیگر هر جرمی که محقق می شود ممکن است دارای جنبه خصوصی باشد یا جنبه عمومی و یا اینکه هر دو جنبه را به طور همزمان داشته باشد.
همانطور که توضیح داده‌ایم، عفو صرفا شامل جرایم عمومی می‌باشد و جرایم دارای جنبه خصوصی شامل عفو نمی باشد.در توضیح آن باید گفت که جنبه خصوصی جرم به این معناست که شخصی (شاکی) از وقوع آن جرم متضرر شده است.
در مقابل جنبه عمومی جرم به این معناست که با وقوع آن جرم علاوه بر شاکی خصوصی به نوعی جامعه عمومی نیز متضرر شده است. یعنی در نظم عمومی جامعه اختلال وارد شده است. مانند جرم قتل یا سرقت که علاوه بر شاکی خصوصی، امنیت عمومی جامعه نیز متضرر شده است.
جنبه عمومی جرم توسط دادستان یا مدعی العموم قابل پیگیری است. بنابراین گاهی ممکن است حتی با بخشش شاکی خصوصی مجرم به جهت جنبه عمومی جرم ارتکابی تحت تعقیب کیفری قرار گیرد و مجازات شود.
البته در برخی موارد ممکن است پس از این که مجرم بخشی از مجازات خود را متحمل شد شامل عفو شود.
مطابق قانون مجازات اسلامی عفو عمومی مختص جرایم تعزیری است. یعنی جرایمی که قانونگذار مجازات آنها را تعیین کرده است که عموماً شامل حبس و جزای نقدی هستند.
بنابراین عفو عمومی شامل جرایمی که مجازات آنها شرعی (مانند حد، قصاص و دیه) است، نمی شود. در واقع در عفو عمومی تعدادی از محکومان و متهمان در یک شرایط خاص به طور همزمان عفو میشوند اما در عفو خصوصی یک محکوم خاص مورد عفو قرار می‌گیرد.
به موجب قانون مجازات اسلامی عفو خصوصی با درخواست رئیس قوه قضاییه از مقام رهبری با رعایت موازین اسلامی اعمال می شود.
بنابراین عفو خصوصی از اختیارات رهبری می باشد. نکته دیگر اینکه عفو خصوصی تنها پس از صدور حکم قطعی امکان پذیر است. یعنی فقط شامل محکومان میشود در حالی که عفو عمومی هم به محکومان و هم به متهمان اعطا میشود.
در برخی موارد نیز ممکن است جرایمی که مجازات آنها حدشرعی می‌باشد هم شامل عفو شوند. همچنین بر خلاف عفو عمومی در عفو خصوصی رکن قانونی جرم از بین نمی رود یعنی محکومیت مجرم به عنوان سابقه کیفری او ثبت می شود.
عفو عمومی به این جهت که باعث از بین رفتن رکن قانونی جرم (رکن قانونی جرم: آن جرم در قانون تعریف شده و برای آن مجازات تعیین شده باشد) میشود در نتیجه شامل معاون جرم و شریک جرم نیز میشود و آنها هم همراه مجرم عفو میشوند.
همانطور که اشاره شد جرایمی که مجازات آنها حد، قصاص و دیه است شامل عفو نمی‌شوند.
جرایم دیگر که شامل عفو نمی شوند مطابق قانون آیین نامه کمیسیون عفو موارد زیر می باشند:
قاچاقچیان حرفه ای مواد مخدر (حرفه ای بودن و تعیین مصادیق مهم آن به تشخیص رئیس قوه قضاییه است)
سرقت مسلحانه
تجاوز و زنای به عنف
مصادیق مهم جرایمی از قبیل جاسوسی، محاربه، قاچاق سلاح و مهمات، اختلاس، ارتشاء و آدم‌ربایی
محکومان به جرایم مستوجب حد شرعی اعدام و رجم (سنگسار) که با شهادت شهود اثبات شده باشد
مطابق آیین نامه کمیسیون عفو افراد زیر می توانند درخواست عفو را پیشنهاد دهند:
ئیس دادگستری مربوط
دادستان مربوط
قاضی ناظر زندان مربوط
رئیس زندان مربوط
محکوم علیه
خانواده و بستگان محکوم علیه
مناسبتهای عفو و بخشودگی به شرح زیر می باشد:
ولادت حضرت رسول اکرم ص ، 12تا 17ربیع ا
مبعث حضرت رسول اکرم ص 27رجب
ولادت حضرت امیرالمومنین ع 13رجب
ولادت حضرت امام حسین ع 3 شعبان
ولادت حضرت قائم ع 15شعبان
عید سعید فطر ، اول شوال
عید سعید قربان، 10ذیحجه
عید سعید غدیر، 18ذیحجه
سالروز پیروزی انقلاب اسلامی 22بهمن
سالروز جمهوری اسلامی ، 12فروردین
عید نوروز، اول فروردین
سالروز حماسه فتح خرمشهر ویژه عفو محکومان نیروهای مسلح،3خرداد
ولادت حضرت فاطمه س ویژه عفو محکومان نسوان، 20جمادی الثانی
سایر مناسبت هایی که مقام معظم رهبری موافقت کند
مصوب 1387/09/12 با اصلاحات و الحاقات بعدی
م 1. در اجرای بند 11 از اصل یکصد و دهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در خصوص عفو، تخفیف و تبدیل مجازات و آثار تبعی حکم محکومین در حدود موازین اسلامی، کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین در مرکز و استانها که از این پس در این آیین‌نامه کمیسیون مرکزی و استانی نامیده میشود تشکیل می‌گردد.
م 2. کمیسیون مرکزی مرکب از پنج نفر قضات آشنا به احکام شرع انور و قانون با پایه قضایی ده به بالا تشکیل می‌گردد که توسط رئیس قوه قضائیه برای مدت پنج سال منصوب میشوند.
م 3. رئیس قوه قضائیه یک نفر از اعضاء را برای مدت پنج سال به عنوان رئیس کمیسیون مرکزی انتخاب می‌نماید. جلسات کمیسیون با حضور حداقل سه عضو رسمیت خواهدیافت و تصمیمات با سه رأی موافق معتبر خواهد بود.
م 4. کمیسیون استانی مرکب از رئیس کل دادگستری استان، نماینده حوزه نظارت قضایی ویژه قوه قضائیه مستقر در استان، دادستان مرکز استان و مدیرکل زندانهای استان به ریاست رئیس کل دادگستری استان تشکیل می‌گردد. جلسات کمیسیون با حضور سه نفر از اعضاء رسمیت خواهدیافت و تصمیمات با سه رأی موافق معتبر است.
م 5. در پرونده‌های محاکم نظامی کمیسیونی مرکب از رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح، معاون حقوقی و قضایی و معاون نظارت و بازرسی سازمان تشکیل می‌گردد. تصمیمات کمیسیون مزبور پس از اخذ نظر کمیسیون مقدماتی مرکب از رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح استان، دادستان نظامی استان و مدیرکل سازمان زندانهای استان با رأی اکثریت اعضاء معتبر خواهدبود.
م6. اشخاص زیر می‌توانند درخواست عفو را پیشنهاد کنند:
رئیس دادگستری مربوط
دادستان مربوط
قاضی ناظر زندان مربوط
رئیس زندان مربوط
محکوم علیه
پدر و مادر و همسر و فرزندان محکوم علیه
م7. رئیس کل دادگستری هر استان مسئول تشکیل جلسات و نظارت بر حُسن انجام وظایف کمیسیون استانی در مورد عفو و تخفیف مجازات محکومین دادگاه‌های عمومی و انقلاب است و پس از انجام تحقیقات لازم و احراز صحت مندرجات مدارک مربوط و اخذ نظریه اداره اطلاعات در رابطه با جرائم گروهکی و امنیتی و نظریه ستاد مبارزه با مواد مخدر در جرایم مهم مواد مخدر مانند: قاچاق مسلحانه یا سازمان یافته و نیز محکومین به اعدام، حبس ابد و حبس بیش از بیست سال در یک دادنامه، نسبت به تشکیل جلسات کمیسیون استانی اقدام می‌نماید.
تبصره. اداره اطلاعات و ستاد مبارزه با مواد مخدر موظفند از تاریخ وصول استعلام حداکثر ظرف یک ماه پاسخ مقتضی را ارسال نمایند.
م8. در صورتی که نظر کمیسیون استانی یا کمیسیون سازمان قضایی نیروهای مسلح پس از رسمیت جلسه و ارزیابی مدارک و احراز شرایط بر عفو باشد، ضمن تشریح جهات و دلائل گزارش کاملی از وضعیت محکومین استان یا سازمان را بطور مستدل و مستند همراه با جمع‌بندی و پیشنهاد به دبیرخانه کمیسیون مرکزی ارسال می‌نمایند و در غیر اینصورت سابقه را بایگانی خواهندنمود، مگر مواردی که براساس دستور رئیس قوه قضائیه برای رسیدگی و تعیین تکلیف نهایی، موضوع به کمیسیون مرکزی ارجاع شود.
تبصره. اجرای احکام اعدام و حدود شرعی که زمینه عفو را از بین می‌برد با ثبت درخواست عفو تا اعلام نظر قطعی کمیسیون مرکزی و معلوم شدن نتیجه درخواست عفو، متوقف میشود.
م9. در پیشنهاد عفو، تخفیف و تبدیل مجازات باید مدارک متضمن اطلاعات زیر پیوست گردد:
مشخصات محکوم علیه شامل: نام و نام خانوادگی، شهرت، نام پدر، شماره ملی، شماره شناسنامه و محل صدور آن، تاریخ تولد، تابعیت، شغل، سواد، تأهل، تعداد عائله و داشتن و نداشتن سرپرست.
تاریخ شروع اجرای مجازات و مدتی که محکوم علیه پیش از شروع به اجراء در بازداشت بوده است.
پیشینه کیفری (در صورت داشتن نوع و تعداد و شرح آن قید گردد.)
استیفاء یا عدم استیفاء حق شاکی خصوصی و کیفیت آن.
جرم ارتکابی، میزان محکومیت قطعی، مانده محکومیت در تاریخ تنظیم فرم و میزان عفو درخواستی.
سوابق استفاده از عفو یا تخفیف و میزان آن.
وضعیت اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، جسمانی و معیشتی عائله محکوم علیه.
تاریخ تنظیم فرم پیشنهاد عفو.
کیفرخواست، رأی بدوی، رأی تجدیدنظر و رضایت نامه حسب مورد.
در مورد محکومیت به اعدام عندالاقتضاء اصل پرونده به ضمیمه برگ پیشنهاد عفو.
م10. قاضی اجرای احکام شهرستان با وصول تقاضای عفو مکلف است، نکات ذکرشده را از پرونده محکوم علیه با دقت نظر، استخراج و ضمائم به صورت خوانا و مصدّق از مدارک مورد نیاز تهیه و با ذکر نام و نام خانوادگی و سمت خود، آن را گواهی نماید و حداکثر ظرف سه روز به دبیرخانه کمیسیون استانی ارسال نماید.
م11. به منظور تحقیق در فرآیند شرایط عفو و سیاستهای کلان قضایی در مورد زندانیـان، کمیسیـون‌های مرکـزی و استانی می‌توانند رأساً یا با تعییـن و اعـزام هیـأت به ترتیب به زندانهای سراسر کشور و زندانهای همان استان، برصحت آن نظارت نمایند.
م12. دبیرخانه کمیسیون مرکزی در تهران تشکیل و امور مربوطه به پیشنهادهای عفو را در دفاتر و رایانه ثبت و آماده طرح در کمیسیون می‌نماید و دبیرخانه کمیسیون استانی، تحت نظارت و مسئولیت رئیس کل دادگستری تشکیل و به امور مربوط رسیدگی و نسبت به آماده نمودن درخواستها جهت طرح در کمیسیون و انعکاس مراتب به دبیرخانه کمیسیون مرکزی اقدام می‌نماید.
م13. مدیرکل سجل کیفری و عفو و بخشودگی به عنوان دبیر کمیسیون مرکزی، مسئولیت پیگیری امور اداری مربوط به عفو و بخشودگی را عهده دار است.
م14. دبیر کمیسیون موظف است درخواستها و پیشنهادهای عفو یا تخفیف مجازات محکومین را به ترتیب تاریخ وصول ثبت و حداکثر ظرف پانزده روز توسط کارشناسان اداره عفو و بخشودگی بررسی و بلافاصله پس از تکمیل شرایط ذکر شده در این آیین نامه به منظور طرح به کمیسیون مرکزی ارسال نماید.
م15. کمیسیون‌های مرکزی و استانی، حداقل هر پانزده روز یک بار و در مواقع ضروری به صورت فوق العاده تشکیل جلسه می‌دهند. کمیسیون استانی درخواست‌های رسیده را بررسی و تصمیمات اتخاذ شده را یک ماه پیش از موعد مقرر به کمیسیون مرکزی تقدیم می‌نماید و کمیسیون مزبور باید حداکثر بیست روز قبل از موعد مقرر فهرست اسامی دارندگان شرایط عفو را توسط رئیس کمیسیون مرکزی به رئیس قوه قضائیه تقدیم دارد و پیشنهاد عفو باید پانزده روز قبل از مناسبت مقرر به محضر مقام معظم رهبری تقدیم شود.
م16.کمیسیون مرکزی موظف است اسامی زندانیان واجد شرایط را به تفکیک استان، شهرستان و محکومین سازمان قضایی نیروهای مسلح و ویژه روحانیت را در 2 لیست به شرح زیر تنظیم نماید:
الف.زندانیان مشمول عفو اعطایی منجر به آزادی.
ب.زندانیان مشمول عفو اعطایی منجر به تخفیف یا تبدیل مجازات.
م17. حوزه ریاست قوه قضائیه اسامی آن دسته از زندانیانی که عفو اعطایی منجر به آزادی آنان میشود را بلافاصله به سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی ارسال نموده تا در اسرع وقت و از طریق مقتضی به زندانهای سراسر کشور ابلاغ گردد و تحت نظارت دادستان مربوط در صورتی که به جهت دیگـری بازداشت نباشند بلافاصله نسبـت به آزادی محکومین مزبور اقدام و نتیجه را ظرف ده روز گزارش نمایند.
م18. دبیر کمیسیون مرکزی اسامی آن دسته از زندانیانی که عفو اعطایی آنان منجر به تخفیف و یا تبدیل مجازات میشود را رأساً به دادستانهای محل ابلاغ تا با نظارت رئیس دادگستری مربوط حداکثر ظرف بیست روز پس از وصول نسبت به اعمال عفو اقدام و مراتب را گزارش نمایند.
م19. فهرست عفو محکومین دادگاه‌های نظامی سراسر کشور و ویژه روحانیت به سازمان قضایی نیروهای مسلح مرکز و دادستان ویژه روحانیت برای ابلاغ، اجراء و نظارت مطابق مفاد این آئین‌نامه ارسال می‌گردد.
م20.چنانچه عفو محکومین فاقد برخی از شرایط، ضرورت یابد، رئیس قوه قضائیه می‌تواند عفو آنان را بطور جداگانه و با ذکر علل مرجح پیشنهاد کند.
م21. کمیسیون‌های مرکزی، استانی و سازمان قضایی نیروهای مسلح می‌توانند به عنوان تخفیف مجازات محکومین، تبدیل مجازات تعیین شده به مجازاتی از نوع دیگر را مناسب تر به حال محکوم علیه باشد، پیشنهاد کنند.
م22. مراجع قضایی و قانونی موظفند پاسخ استعلامات دبیرخانه کمیسیون‌های مرکزی، استانی و سازمان قضایی نیروهای مسلح را در اسرع وقت تهیه و ارسال دارند و همچنین تصمیمات متخذه کمیسیون‌های مزبور را برحسب مورد در جهت انجام وظایف واگذار شده بدون تأخیر اجراء نمایند.
م23. قوه قضائیه در هر یک از مناسبتهای زیر می‌تواند پیشنهاد عفو دهد:
ولادت حضرت رسول اکرم « ص» 12 تا 17 ربیع الاول.
مبعث حضرت رسول اکرم « ص» 27 رجب.
ولادت حضرت امیرالمؤمنین « ع» 13رجب.
ولادت حضرت فاطمه زهرا « س» ویژه عفو محکومین نسوان 20 جمادی الثانی.
ولادت حضرت امام حسین « ع» 3شعبان.
ولادت حضرت قائم «عج» 15 شعبان.
عید سعید فطر، اول شوال.
عید سعید قربان، 10 ذیحجه.
عیدسعید غدیر، 18 ذیحجه.
سالروز پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، 22بهمن.
عیدنوروز، اول فروردین.
سالروز جمهوری اسلامی، 12 فروردین.
سالروز حماسه فتح خرمشهر ویژه عفو محکومین نیروهای مسلح، 3خرداد.
سایر مناسبت‌هایی که مقام معظم رهبری موافقت فرمایند.
(الحاقی 1388/04/03)- سالروز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی ـ 14 مرداد
م24. سیاستهای عفو، تخفیف و تبدیل مجازات عبارتند از:
توجه به تدابیر و منویات مقام معظم رهبری در مقاطع اعطای عفو.
تلقی عفو محکومیت به عنوان یک اقدام معنوی و عنایت نظام جمهوری اسلامی.
توجه به میزان تأثیر مجازات، اصلاح بزهکار، احراز ندامت.
توجه به ضرورت‌ها، مصالح اجتماعی، سیاسی و منطقه ای.
توجه به موارد حق الناس و فراهم بودن شرایط و موجبات تأمین ضرر و زیان شاکی خصوصی.
توجه به وضعیت و شخصیت محکوم و خانواده وی و اصلاح مجرم.
توجه به سوابق کیفری از جهت تکرار و تعدد جرم.
عدم اعلام عفو تا قبل از زمان صدور عفو.
رعایت اصل طبقه بندی اطلاعات در تمام مراحل عفو.
اعطای عفو موجب بیهوده جلوه دادن امر قضاء، احکام صادره و اجرای کیفرهای قانونی نشود.
م25. شرایط عفو، تخفیف و تبدل مجازات عبارتند از:
رعایت سیاست‌ها و تدابیر مندرج در این آئین نامه.
محکومین به اعدام که مجازات شان با استفاده از عفو به حبس ابد تبدیل شده، در صورت تحمل حداقل ده سال حبس از تاریخ عفو قبلی.
عفو محکومین به حبس ابد پس از تحمل ده سال حبس.
محکومین به حبس ابد که حبس آنان به پانزده سال تقلیل یافته، پس از گذشت پنج سال از تاریخ عفو قبلی.
محکومین غیر از حبس ابد در صورت تحمل یک سوم باقی مانده حبس از تاریخ عفو قبلی.
تبصره. محکومینی که حبس آنان قبلاً مشمول عفو، تخفیف و تبدیل مجازات قرار گرفته و به جهت جزای نقدی در زندان به سر می‌برند و عاجز از پرداخت می‌باشند، در صورت احراز سایر جهات عفو، مورد عفو قرار می‌گیرند.
م26. موارد زیر مشمول عفو، تخفیف و تبدیل مجازات نمی‌شود:
قاچاقچیان حرفه ای.
موارد حق الناس.
سرقت مسلحانه.
تجاوز به زنای به عنف.
مصادیق مهم جرایمی از قبیل: جاسوسی، محاربه، قاچاق سلاح و مهمات، اختلاس، ارتشاء و آدم ربایی.
محکومین به جرائم مستوجب حدشرعی اعدام و رجم مانند زنای محصنه و لواط مشروط بر اینکه جرم آنان با شهادت شهود عادل ثابت شده باشد.
تبصره. حرفه ای بودن و تعیین تصادیق مهم مقرر در این ماده به تشخیص رئیس قوه قضائیه است.
م27. اجرای مواد 72، 126 و 182 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 از شمول این آیین نامه خارج است و مراجع قضایی تقاضای عفو طبق مواد مذکور را مستقیماً به حوزه نظارت قضایی ویژه قوه قضائیه ارسال نمایند.
م28. برای محکـومینی که تقاضای عفو آنان از طرف کمیسیون‌ها رد شده، طرح مجدد درخواست عفو صرفاً برای یک نوبت دیگر با رعایت شرایط این آیین نامه بلامانع است.
م29. نظر کمیسیون‌ها در رد یا قبول پیشنهاد عفو یا تخفیف مجازات باید کتبی، مستدل و مستند باشد.
م30.در خصوص محکومینی که واجد شرایط مذکور در فصل چهارم این آئیـن نامه نیسـتند لیکن صلاحیت برخورداری از عفو را به استـناد ماده 20 دارنـد، کمیسیون استانی پیشنهاد عفو آنان را طی فهرست جداگانه با تصریح به علل مرجح و انضمام مدارک مربوط به کمیسیون مرکزی ارسال نموده تا پس از بررسی به نظر رئیس قوه قضائیه برسد.
م31. این آئین نامه در 4 فصل و 31 ماده و 4 تبصره در تاریخ 12/9/1387 مورد تصویب رئیس قوه قضائیه قرار گرفت. از تاریخ تصویب این آئین نامه، آئین نامه کمیسیون عفو و بخشودگی مصوب 19 آذر 1373 و آئین نامه کمیسیون عفو، تخفیف و تبدیل مجازات مصوب 16 مرداد 1387ملغی است.
