چوگان، ورزش کهن ایران باستان

ورزش تاریخی چوگان

چوگان ورزش پادشاهان از ورز ش های کهن ایران زمین است که امروزه به ورزشی جهانی تبدیل شده و ورزش هایی مانند هاکی و گلف نیز از آن نشات گرفته است. در زمان اجرای این بازی، شاهان، مردم و درباریان با عشق و علاقه به تماشای آن می نشستند. این بازی مادر ورزش ها بوده و الگوگیری بازیکنان در زمین فوتبال نیز برگرفته از این بازی است. چوگان در میان شاهان و سواره نظام، در زمان جنگ و برای نشان دادن شجاعت و مهارتشان مورد استفاده قرار می گرفت و کاربردی نظامی و جنگی داشت، برخی اسناد نشان می دهند که اردشير بابكان و شاپور سوم نیز چوگان بازی می كردند. چوگان ایرانی (چوکان،چووکان) منشا بازی چوگان امروزی است که تاریخ آن به میانه هزاره نخست پیش از میلاد باز می گردد. چوگان میان سرزمین های کنونی خاورمیانه محبوبیت زیادی داشته و نخستین مسابقه ثبت شده چوگان قدیمی، بین ترکمن ها و ایرانیان انجام گرفته که پیروز آن ترکمن ها بودند. چوگان از سال ۱۹۰۰ میلادی تا سال ۱۹۳۹ میلادی در مسابقات جهانی المپیک بازی شده است چراکه در انتقال و انتشار این بازی به اروپا مردم بریتانیا نقشی اساسی داشتند. امروزه بیش از ۷۷ کشور مسابقات و برنامه های ویژه چوگان را برگزار می کنند و از سوی کمیته بین المللی المپیک نیز یکی از ورزش های جهانی محسوب می شود.

نام چوگان برگرفته از نام چوب به کاررفته در آن و متشکل از چوب+گان است که در فارسی قدیم به آن چوپگان و چوبکان هم می گفتند. از آنجا که در این بازی سوار و اسب باید با سرعت نزدیک به ۶۰ کیلومتر در ساعت (مجموعا چیزی بیش از 360 کیلومتر درساعت) گوی را تعقیب کنند، چوگان را سریع ترین بازی جهان می نامند. برند آمریکایی Polo برگرفته از نام انگلیسی چوگان است که لوگوی آن مردی بر اسب در حال بازی چوگان را نشان می دهد. با آنکه چوگان ریشه در ایران دارد اما مدت زمان کوتاهی است که به آن پرداخته شده و چندان که باید به این ورزش توجه نمی شود، توجه به ورزش چوگان علاوه بر زنده نگه داشتن یک بازی کهن و تاریخی می تواند زمینه ساز رونق گردشگری و ارزآوری برای کشور نیز باشد. این ورزش در 12 آذر ماه 1396 با شماره ۰۱۲۸۲ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسید.

چوگان در نقش جهان اصفهان

در جای جای تاریخ این مرزو بوم می توان نشانه هایی از چوگان یافت. تنگ چوگان در نزدیکی شهرستان کازرون از قدیمی ترین میادین چوگان در ایران باستان بود اما از آن قدیمی تر میدان چوگان نقش جهان در شهر اصفهان است. شاه عباس به چوگان علاقه زیادی داشت و خود نیز چوگان بازی می کرد. در دوران صفویه چوگان به شکوفایی رسید و میدان نقش جهان برای این بازی در نظر گرفته شد. این میدان که مانند نگینی سبز در مجموعه تاریخی نقش جهان اصفهان به چشم می آید، یکی از استانداردترین و تاریخی ترین مکان ها برای انجام بازی چوگان از زمان تیموریان بوده است. نحوه اجرای بازی چوگان در طراحی این میدان نقش به سزایی داشته و زمین های ورزشی هارلینگام و سایر زمین های معروف چوگان، کم و بیش از روی این میدان ساخته شده اند. بر اساس کتاب های تاریخی در روزهای تعطیل، بازی چوگان در این میدان برگزار می شد و پادشاهان صفوی با حضور در ایوان کاخ عالی قاپو، نظاره گر این بازی بودند. شهر اصفهان مهد چوگان ایران و جهان است و دروازه های سنگی این میدان حکایت از انجام بازی چوگان دارد. به گفتۀ محمد حسین ریاحی استاد دانشگاه اصفهان بر اساس تاریخ طبرستان و تاریخ های مربوط به فارس، اصفهان و خراسان ورزش چوگان ورزشی ریشه دار بوده که بین مردم و اصناف، شاهزادگان و نظامیان وجود داشته و یکی از الزامات شاهزادگان نیز فراگیری ورزش چوگان بوده است.

چوگان در اشعار و نوشته های تاریخی

قدیمی ترین اثر از چوگان در کتاب کارنامه اردشیر بابکان که به زبان پهلوی و در قرن دوم و سوم میلادی نوشته شده است، به چشم می خورد. در میان منابع فارسی، قابوس نامه عنصرالمعالی، آداب الحرب و الشجاعه اثر فخر مدبر، شاهنامه فردوسی، رودکی و نظامی گنجوی از چوگان نام برده شده است. در قرن دهم و یازدهم هجری قمری شاردن و نقاشان ایرانی، شکل گوی و چوگان و لباس سواران و اندازه میدان را مشخص کردند. در آغاز قرن بیستم میلادی سایکس تاریخچه جالبی را از چوگان در کتاب ده هزار مایل در ایران منتشر کرد. وی داستان چوگان بازی سیاوش را از شاهنامه، خسرو و شیرین را از نظامی، باب چوگان زدن را از قابوس نامه و خلاصه چندین بیت از اشعار خیام، حافظ و چند شاعر دیگر را به انگلیسی ترجمه کرده است.

شرحی از بازی چوگان

قابوس نامه 44 باب دارد که عنصرالمعالی باب نوزدهم قابوس نامه را باب چوگان زدن نام نهاده است. فخر مدبر مستقیماً به بازی چوگان اشاره نکرده اما برای اسب چوگان مسیری ترسیم کرده که متشکل از مثلث های بدون قاعده و به هم پیوسته می باشد. چوگان در ایران باستان اسب باید به تاخت این مسیر را طی کرده و بر فراز ساق مثلث، چون به زاویه می رسد روی دو پا بچرخد و از ساق دیگر مثلث فرود آید. در حالی که در حدود هزار سال ادبیات فارسی از توصیف بازی چوگان خودداری کرده است و تمام منابع فارسی تکنیک ها و شیوه انجام بازی و وسایل و لباس و شرایط بازیکنان را به روشنی بازگو نکرده اند. برای نمونه در شاهنامه تعداد بازیکنان چوگان چهارده نفر گفته شده در حالی که قابوس نامه تعداد بازیکنان را هشت نفر عنوان کرده است، در قرن دهم و یازدهم هجری شاردن و نقاشان ایرانی، شکل گوی و چوگان و لباس سواران و اندازه میدان را مشخص کردند.

مشخصه های زمین چوگان

طول و عرض زمین چوگان به ترتیب ۲۷0 و ۱80 متر است و دروازه ای به طول ۷ متر دارد. در صورت وجود تخته حاشیه (تخته ای پیرامون زمین برای نشان دادن حریم زمین و سدی در برابر خروج توپ) طول زمین را 270 متر و عرض آن را 146 متر محاسبه می کنند. چوگان به دو صورت بر روی زمین مستطیل شکل چمنی و زمین مانژی (1) با ابعادی متناسب با کشور برگزار کننده انجام می گیرد. در کشور ایالات متحده آمریکا و آرژانتین این ابعاد زمین از استاندارد رایج بزرگ تر در نظر گرفته می شود. تعداد کمی زمین استاندارد برای این بازی در ایران وجود دارد؛ مساحت زمين چوگان 8 برابر زمين فوتبال است و فراهم آوردن اين فضا خود بامشكلاتی همراه است.

اندازه چوب چوگان و توپ

چوب چوگان طولی معادل ۱۲۹ سانتی متر دارد که انتهای آن استوانه ای شکل است. معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوب های سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده می کنند. قطر توپ حدود نیز ۲۵/۸ سانتی متر با حدود ۱۴۱-۱۲۷ گرم وزن است که جنسی از چوب بید و یا بامبو دارد، البته در بازی های تمرینی از نوع پلاستیکی و فومی آن هم استفاده می شود. علاوه بر هزینه های اسب، هزینه ادوات چوگان، چوب، گوی و لباس مخصوص هم در این بازی قابل توجه است.

تعداد بازیکنان

در هر تیم چهارنفر بازی می کنند، و از آنجا که روند بازی سریع است امکان دارد بازیکنان یک تیم در قسمت های مختلفی از زمین و در جای بازیکن دیگر قرار گرفته و وظایف آن بازیکن را انجام دهند تا به جای خود بازگردند. نفر اول یک مهاجم که وظیفه حمله و کمک به مدافع دارد. نفر دوم نیز مهاجم ولی وظیفه او در دفاع مهم تر است. نفر سوم که معمولا بهترین بازیکن تیم است، وظیفه تبدیل حرکات دفاعی به ضد حمله را دارد. نفر چهارم مدافع است و وظیفه دور کردن توپ از دروازه را به عهده دارد.

اسب چوگان

اسب مهمترین رکن در بازی چوگان است. معمولا از اسب های کوتاه قد در این بازی استفاده می شود به همین دلیل پونی ها جایگاه ویژ ه ای دارند. در یک بازی معمولا از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده می کنند و بین آن ها اسب باید استراحت کند. اسب های مادیون عرب که در زمره گران ترین اسب ها قرار دارند، به درد چوگان بازان نمی خورد، اسب های چوگان باید قد کوتاهی داشته باشند تا سوارکار بتواند با کمک چوب به گوی روی زمین ضربه بزند. اسب های ماده از نر و اسب های کوتاه قامت از بلند قامتان، نژاد اسب ها هرچه به سمت ترکیب ترکمن و اروپایی می روند، برای چوگان بازان ارزشمندتر می شوند. اسب های چوگان هفته ای سه روز تمرین سخت و سه روز دیگر تمرین سبک دارند تا عضلاتشان نگیرد. این تمرین سبک که کارکرد ریکاوری در دیگر ورزش ها را دارد برای اسب چوگان، می تواند شامل قدم زدن در محوطه باشگاه باشد؛ کاری که مانع از ورم کردن عضلات اسب می شود. در چوگان به اسبی نیاز است که آموزش دیده و این بازی را بلد باشد؛ اتفاقی که حداقل یک سال آموزش مداوم برای اسب نیاز دارد. چوگان ورزش با اسب است و اين اسب ها نيز بايد آموزش ديده باشند چراكه اسب معمولی با حركت چوگان در هوا ببيند رام كرده و فرار می كند. آموزش يک اسب چوگان كه حرفه ای و با سوار همراه شود سه سال زمان می برد.

معرفی هنر نقالی؛ میراث ناملموس ایران در یونسکو