معرفی هنر نقالی؛ میراث ناملموس ایران در یونسکو

تاریخچه نقالی

تاریخ دقیق ظهور هنر نقالی به درستی مشخص نیست؛ در برخی از نوشته های تاریخی تعدادی از نویسندگان از آن یاد کرده اند و در شاهنامه نیز به آن اشاره شده است. عده ای ورود هنر نقالی را پس از اسلام می دانند. بعد از ورود قوم آریایی به فلات ایران این هنر بیش از گذشته رونق گرفت؛ داستان هایی همچون میترا، آناهیتا و سیاوش نشان دهنده عمر این هنر است. نقالی با گذر زمان دستخوش تغییر و تحول شد و علاوه بر نقل داستان هایی از شاهنامه، حکایت های اخلاقی مولانا و داستان هایی از خسرو وشیرین نیز به آن اضافه گردید.

تاریخچه نقالی، پیش از اسلام

در ایران باستان خنیاگران (موسیقی دانان) دوره گردانی بودند که با ساز و آواز قصه خوانی می کردند؛ در دوران اشکانی این خنیاگران به نقل داستا ن های حماسی و رزمی می پرداختند که آن ها را گوسان می نامیدند. در دوره ساسانی هم این خنیاگران حماسه ها و داستان های قومی و ملی را با آواز برای مردم نقل می کردند؛ آن ها با رفتن به سرزمین هایی دیگر داستان های حماسی و پهلوانی ایرانیان را برای مردم بیان می کردند.

تاریخچه نقالی، پس از اسلام

در دوران اسلامی دهقانان و راویان، داستان های پهلوانی و کهن را بازگو می کردند، برخی از آن ها روایت گر داستان های شاهنامه بودند و عده ای نوای ساز را با قصه همراه می کردند. دوران صفویه اوج شکوفایی این هنر بود و داستان های شبه تاریخی ملی، شبه تاریخی مذهبی، داستان اسطوره ها، حماسه ها و داستان های شاهنامه روایت می شد. معرکه گیران در میدان ها، سرگذرها، چهارسوهای بازار، سراها، کاروانسراها و مکان های دیگر به قصه گویی می پرداختند و قصه گویان هم در مساجد قصه های انبیا و پادشاهان قدیم را برای مردم بیان می کردند. با رونق قهوه خانه ها، آنجا به مکانی مناسب برای نقالی و شاهنامه خوانی تبدیل شد. در قهوه خانه ها مردم با سطح سواد پایین با آداب و منش پهلوانی آشنا می شدند و قهوه خانه ها نهاد فعالی در انتقال فرهنگ و ادب کهن ملی و مذهبی ایران بودند.

نقالی در لغت

واژه های نقال و نقالی تا پیش از دوران قاجار در متون و لغت نامه ها دیده نشده و پس از آن در زبان و ادبیات فارسی رایج شده است. این اصطلاح در دوران صفویه رایج شد و در گذشته با اصطلاحاتی مانند واقعه خوانی، قصه سرایی موزون، نقالی آوازی، خنیاگری، رامشگری، روضه خوانی، صورت خوانی، مناقب خوانی، سخنوَری، ذاکری، پرده خوانی، قوالی، معرکه گیری و واگویه نیز شناخته می شد. نقالی در لغت به معنای کار و پیشه ای است که فرد نقال در آن کالایی را از جایی به جای دیگر می برد. در اصطلاح نقال افسانه گو و قصه خوانی است که داستان ها و واقعه های هیجان انگیز را برای مردم روایت می کند.

نقال کیست؟

نقال ها کسانی هستند که به پیشه نقالی مشغول اند و روایت کننده داستان هایی از حماسه های قومی، ملی، دینی و واقعه های تاریخی و مذهبی با کلامی سنجیده و آهنگین و بیانی گرم و رسا در میان جمع مردم و در فضاهای عمومی یا محفل های خصوصی اند. وقتی افراد در این هنر به درجه استادی می رسند به آن ها عنوان مرشد داده می شود.

ویژگی های نقال

نقال ها، نگهبانان داستان های فولکلور و حماسی و موسیقی فولکلوریک بوده اند. آن ها پیراهنی به رنگ سفید یا آبی تیره، لباس خاص بلند، کت، کفش های سنتی (چاروق) و یک شال به سبک درویشان (رشمه) می پوشیدند و در قهوه خانه ها حضور می یافتند. گاهی نیز کلاهی قدیمی و کتی زره شکل می پوشیدند تا صحنه های نبرد و دیگر داستان ها را تعریف کنند. مقایسه داستان های قهرمانان با زندگی مردم کنونی، اسطوره ها و افسانه ها را زنده نگه داشت. قصه گوها تلاش می کردند تا با اجرای هنرهایی که با حوادث قصه هایشان تناسب داشت، مخاطبان بیشتری برای اجراهای خود جذب کنند. در مورد ویژگی های اجرا کنندگان هنر نقالی ایرانی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• داستان هایی را از نسل های قبل به نسل امروز یاد می دادند
• طوماری خاص از داستان های منثور همراه خود داشتند،
• در میان مردم به عنوان هنرمندی با جایگاه اجتماعی بالا شناخته می شدند،صدا و استعداد فصاحت و بداهه گویی بالایی داشتند،
• مشهور به توانایی خاص تصویرسازی بودند،
• توانایی اجرای سریع و حرکات اغراق آمیز را داشتند،
• از عصای سلطنتی استفاده می کردند تا صحنه هایی مانند استفاده از کمان یا شمشیر را تقلید کنند،
• در مکان هایی مسقف و به ویژه در قهوه خانه ها اجرا می کردند،
• به نقل طومارهای داستان و به خاطر سپردن انواع داستان ها مسلط بودند.

پوشش و ابزار نقالی

نقال معمولا لباسی ساده بر تن می کند که گاهی این لباس با کلاه یا کت های زرهی در طول اجرای برنامه برای بازگو کردن صحنه های نبرد همراه می شود. برخی از نقال ها لباس های اصیل و سنتی ایرانی که به اقوام مختلف تعلق دارد می پوشند و در انتخاب نوع پوشش خود به داستان نیز توجه می کنند. در این میان نیز عده ای ترجیح می دهند با لباس های معمول خود نقالی کنند. هر نقال یک چوب تعلیمی در دست دارد که با توجه به داستان و در قسمت های مختلف آن به شمشیر یا شلاق تبدیل می شود؛ گاهی نیز از این چوب به عنوان گرز یا نیزه استفاده می کند. اگر نقال در حین روایت به پرده خوانی یا پرده گردانی نیز مشغول باشد با کمک این چوب تصاویر و سوژه ها را نشان می دهد.

مکان های نقالی

از مکان های نقالی می توان به سر گذرها، میادین، چهارسوهای بازار، سراها و کاروانسراها، صحن مساجد، زیارتگاه ها، تکیه ها و قهوه خانه ها اشاره کرد. قهوه خانه ها در گذشته مکانی فرهنگی به شمار می رفتند که مردم برای یادگیری آداب زندگی گذشتگان، اخلاق و منش پهلوانان و جوانمردی آن ها به قهوه خانه ها می رفتند. برای مثال کاهر علیشاه، از نقالان دوران شاه عباس اول، عصرها زیر گذر بازار مسجد جامع عقیق اصفهان برزونامه می خواند. بر اساس متون تاریخی اسدالله حجاز هم در صحن مسجد شاه به نقل داستان های مذهبی می پرداخت. در گذشته هر نقال مکان و زمان مشخصی برای اجرا داشت؛ هرکدام داستان ها و تومارهای مختص به خود را داشتند. نقالان امروزه با از بین رفتن کاروانسراها و کم شدن قهوه خانه ها بیشتر در سالن های فرهنگی و در صحنه های نمایش به نقالی می پردازند.

هنر نقالی ایرانی برای زنان

قصه گویی هنر و رویدادی است که برای زنان ساخته شده است. داستان های دوران کودکی ما با صدای مادرمان در هم آمیخته است. به بیان دیگر، ما اولین قصه های زندگیمان را از مادرانمان شنیده اید. بر اساس شواهد فرهنگی و تاریخی، اولین بانوی نقال ایرانی، شهرزاد بوده است. دومین بانوی نقال، همسر فردوسی، بت مهربان، بوده است. زنان اولین اجراکنندگان هنر نقالی بودند اما به دلیل برخی مسائل اجتماعی، این هنر را به مردان دادند. نقالی به قهوه خانه برده شد، جایی که از نظر فرهنگی برای زنان مناسب شمرده نمی شد. چون زنان مکان های دیگر را برای اجرا مناسب یافتند، امروز در میان آن ها هنرمندان شاهنامه خوان برجسته ایرانی وجود دارد. در نتیجه، آن ها سهم بسیار زیادی در زنده نگه داشتن این هنر قدیمی ایفا کردند. چنین رویداد زیبایی، جاذبه ای مهم است که طرفداران هنر و فرهنگ را در ایران در کنار هم قرار داده است.

برترین اجراهای بانوان به دعوت رسمی بنیاد فردوسی در کشورهای اروپایی

• اجرای سارا عباسپور در جشن هزاره شاهنامه در تالار کنفرانس عمومی یونسکو (۱۱ فروردین ۱۳۸۹) در پاریس.
• مرجان صادقی نایینی در پنجمین کنگره جهانی فردوسی (۸ خرداد ۱۳۸۹) در مرکز کنسرت هاوس شهر برلین آلمان.

نخستین زنان نقال ایران فعال در ایران و جهان در سال های اخیر

• مینا صارمی، نخستین بانوی نقال ایران که در جشنواره آیینی سنتی به اجرای نقالی پرداخت.
• ساقی عقیلی، شقایق رهبری، شیرین امامی و زیبا عابدی، نخستین بانوان نقال ایران که به طور هم زمان در جشنواره استان تهران، نقالی کردند.
• ساقی عقیلی، نخستین بانوی نقال مقیم ایران بوده که به دعوت اروپاییان در می ۲۰۰۸ در کشور ایتالیا نقالی کرد.
• آرام قاسمی نخستین نقال ایران که از ویدئو پروجکشن در نقالی خود استفاده کرد.

برجسته ترین نقالان مرد ایرانی

• مرشد ولی الله ترابی
• مرشد خوشحالپور (مرشد بستور)
• مرشد ابوالفضل ورمزیار
• مرشد مهدی چایانی

شاهنامه و هنر نقالی

شیوه نقالی که امروزه ارائه می شود به دوران فردوسی باز می گردد. عده ای فردوسی و همسرش را در زمره اولین نقالان می دانند که داستان های آن را برای دیگران نقل می کردند. مردم در چای خانه ها و قهوه خانه ها جمع می شدند تا داستان های جذاب را بشنوند. به جز شاهنامه آثار ادبی دیگر شاعران همچون رومی، نظامی، جامی، سعدی و سایرین، با کمک تلاش های بی وقفه نقال ها ابدی شدند. در این میان به شاهنامه توجه بیشتری شد و جایگاه بسیار چشمگیری را به دست آورد. از آنجا که شاهنامه خوانی نیاز به تبحر داشت معمولا شاهنامه خوانان شاعر یا ادیب بودند. نقال شاهنامه داستان های شعرگونه را به صورت نثر روایت می کرد؛ در برخی قسمت ها نیز همان شعر را می خواند و در ادامه دوباره به نثر باز می گشت. از محبوب ترین نقل های نقالان، داستان های شاهنامه به خصوص قصه رستم و سهراب بود. این داستان تاحدی میان اهالی قهوه خانه ها محبوبیت و شهرت داشت که نقالی را مترادف با داستان سهراب کُشی نیز می دانند.

نقاشی قهوه خانه ای و نقالی

همان طور که پیش تر گفته شد قهوه خانه ها مهمترین مکان برای اجرای نقالی بودند. نقال با عصای مخصوص و چهارپایه که از آن برای نقش آفرینی استفاده می کرد به اجرا می پرداخت. وی وقایع و اتفاقات را موبه مو روایت می کرد و به توصیف جزبه جز عناصر داستان خویش می پرداخت. در این بین نقاشان نیز بر اساس شنیده های خود در قهوه خانه و آنچه که نقالان روایت می کردند نقاشی هایی را خلق کردند که منجر شد تا نقاشی قهوه خانه ای متولد شود. این نقاشی ها را بر دیوارهای قهوه خانه ها آویزان کردند و نقال با اشاره به جزئیات نقاشی و قهرمانان، داستان را روایت می کرد.

پرده خوانی و نقالی

نقاشی قهوه خانه ای بر روی نقالی تاثیر دیگری داشت؛ نقال حالا دیگر می توانست علاوه بر گوش مخاطب، چشمانش را نیز جادو کند. نقاشی قهوه خانه ای موجب شد تا تاثیرگذاری کلام نقال بر مخاطب بیشتر شود. در این میان نقاشان قهوه خانه ای نیز دست به ابتکار و نوآوری زدند و بر روی پرده های بزرگ تصاویر خود را خلق کردند.

چند نکته در مورد نقالی

• از آنجا که نقالی روایت گر داستان های مذهبی همچون واقع کربلا است، می توان پیوند آن را با گونه ادبی مانند مقتل نویسی برجسته دید. شیوه مقتل نویسی در شکل گیری آئین هایی در رابطه با واقعه کربلا موثر بوده است که در میان آن ها می توان به روضه خوانی، گونه ای از نقالی مذهبی، اشاره کرد. آل بویه، از شیعیان معتقد ایرانی، گام نخست را برای ایجاد پرده های نقاشی مذهبی به خصوص مضامین عاشورایی برداشتند و به ترویج آن پرداختند.
• امروزه شمار نقالان بسیار کم شده و متأسفانه بسیاری از پیشکسوتان این هنر دیگر در بین ما نیستند و شرایط لازم برای آموزش نسل های بعدی وجود ندارد اما می توان با استفاده از فناوری جدید در این زمان نیز به اشاعه این هنر پرداخت و آن را حفظ کرد.
• در بین انواع مختلف نقاشی های عامیانه مذهبی و روایی، نقاشی قهوه خانه ای قاجار پیوند تنگاتنگی با آیین نقالی دارد.
• امروزه با گسترش روابط تجاری و ورود تکنولوژی و تکنیک های مختلف برای ارائه یک اثر در نمایش های صحنه ای، هنر نقالی و نقالان فعال در این حوزه بسیار کم شده اند. بسیاری از پیشکسوتان این از میان ما رفته اند و شرایط لازم برای آموزش نسل های بعدی وجود ندارد.
• نقالی در معرض فراموشی: می توان گفت نقالان به نوعی حافظان فرهنگ عامیانه، داستان های حماسی و قومی و موسیقی فولکلور ایران به شمار می روند. از آنجا که محل اجرای آن ها بیشتر در قهوه خانه ها و کاروانسراها بوده با از بین رفتن این مکان ها هنر نقالی نیز رو به نابودی است.
  معرفی بازی محلی تنور گرمه یا تنیر خرابک