در مورد حمام خان یزد چه می دانید؟

در بین شهرهایی که در مرکز ایران قرار دارند، یزد حال وهوای دیگری دارد. مردمانی مهربان، شهری آرام و معماری خاص که فقط آن را در همین شهر می توانید ببینید. انگار که در یزد زمان آرام تر می گذرد. انگار خبری از شلوغی شهرهای دیگر همانند تهران در این استان نیست. جاهای دیدنی یزد بسیار زیبا و دوست داشتنی هستند. در این میان، حمام خان یزد از آن جمله ابنیه تاریخی خوش شانس بوده است. این حمام قجری را امروزه به خوبی بازسازی کرده اند و به همین خاطر بازدید از آن، تجربه بسیار خاصی خواهد بود. اگر شما هم کنجکاو هستید که این حمام جذاب را بشناسید، با ما در این مقاله باشید.

تاریخچه حمام خان یزد

همان طور که پیش تر نیز ذکر گردید، یکی از بخش های مجموعه خان، بازار خان یزد است. این بازار که با ۲۷۴ متر طول، لقب پهناورترین و طویل ترین بازار یزد را نیز یدک می کشد، توسط محمد تقی خان بافقی و نوادگان او احداث گردید. محمد تقی خان بافقی موسس خوانین و یکی از حکام یزد بود که در طول عمر خود آثار گرانبهایی نظیر باغ دولت آباد، بازار قیصریه، میدان خان، باغ گلشن و مدرسه خان را از خود برجای گذاشت. حمام خان -که از دیگر بخش های مجموعه خان یزد محسوب می شود- نیز توسط او در حوالی سال ۱۲۱۲هجری احداث گردید. حمام خان یزد از جمله آثار تاریخی ارزشمندی است که به یک باره احداث نگردید و روند ساخت آن ها سال ها به طول انجامید. شاید این پرسش در ذهن افراد بوجود آید که به چه دلیل حمام خان یزد را چنین نامگذاری کرده اند. در پاسخ باید گفت که بنا به روایت های مختلف، این حمام به دلیل اینکه بیشتر مورد استفاده افراد ثروتمند و اعیان قرار می گرفت، به این نام شهرت یافته است. البته این بدان معنا نیست که افراد عادی حق استفاده از این حمام را نداشته اند، بلکه مردم عادی نیز برای انجام فعالیت های گوناگون نظیر عبادت، تبادل نظر و گذراندن اوقات فراغت در آن جمع می شدند و به گفتگو می پرداختند.

در حمام خان چه خواهید دید؟

مانند اغلب بناهای قدیمی ایرانی، با رسیدن به درِ ورودی، دو سکو در دو طرف درگاه می بینید که بالای سَردرِ آن، روی کاشی، نام “حمام خان” دیده می شود. با گذر از درِ چوبی قدیمی با کلون های زیبایش، وارد راهرویی با سقف های گنبدی شکل و دیوارهای مرمت شده خواهید شد که زمانی تاریک بود و بوی رطوبت از همان بدو ورود به مشام می رسید، اکنون فضای آن روشن است و رنگ سفید دیوارهای بلندِ آن خودنمایی می کند. دیوار بعضی از قسمت ها نیز با آجر روکار، زیبایی و قدمت خود را بیش تر به معرض نمایش می گذارد. با گذر از دری دیگر وارد قسمت سربینه حمام خواهید شد که اکنون فضای رستوران است و در همان ابتدای ورود می توانید بلیط خود را از فردی که دم در نشسته است، تهیه کنید. فضای سربینه، گرمخانه، شاه نشین، خزینه و … اکنون با کاشی کاری های زیبا و میز و صندلی های چیده شده گرداگرد حوضخانه هایی که به رنگ آبی و لاجوردی مرمت شده اند و آبی زلال در آن ها ریخته شده، تبدیل به فضایی برای استراحت و گذران اوقات به همراه صرف چای، شیرینی و غذا شده است. سکوهای بخش شاه نشین که زمانی محل نشستن و شستوشوی افراد بود، اکنون فرش شده است و می توانید با نشستن بر روی آن ها و با بستن چشم خود، صدای همهمه حمام، شرشر آب و فریاد حمامی ها و دلاک ها برایتان تداعی شود. نقاشی های فضای شاه نشین حمام از گذشته، بر روی دیوارها باقی مانده اند و از زیبایی آن ها هیچ کم نشده است.

معماری حمام خان یزد

بازار خان یزد از طولی برابر با ۲۷۴ متر و ارتفاعی بین ۴ تا ۶ متر تشکیل شده است. این بازار از دو بخش شمالی-جنوبی و شرقی-غربی تشکیل شده که بخش شمالی-جنوبی ۷۸ متر از مساحت بازار را به خود اختصاص داده و بخش-شرقی غربی با طولی برابر با ۱۸۰ متر، ۱۰۰ حجره را در خود جای داده است. بازار خان در مجموع ۱۵۳ حجره دارد که در میان حجره های آن، حمامی تاریخی نیز به چشم می خورد. این حمام که به حمام خان یزد شهرت دارد، مانند بازار خان، از معماری چشم نواز و بخش های دیدنی مختلفی تشکیل شده است.
حمام خان یزد متشکل از اجزای مختلفی چون میان در، بینه، گرمخانه، گاورو، طویله، فضای پشتیبانی، تون، قرینه، سربینه و ورودی بوده و از استخری با مساحت تقریبی شش در دوازده متر تشکیل شده است. همچنین فضاهای مختلفی برای رختکن، جاکفشی و نشستن در این حمام تعبیه شده که در نوع خود بسیار جالب و منحصربفرد است. جالب است بدانید که دیوارهای بخش سربینه حمام خان یزد در گذشته به نقاشی ها و طرح های زیبایی منقوش بود اما متاسفانه گذر زمان تاثیر خود را برجای گذاشته و فقط بخشی از طرح ها و نقاشی ها از دستان ویرانگر زمان جان سالم بدر برده اند.
گفتنی است که بخش گرمخانه حمام نیز بی شباهت به بخش سربینه نیست و از فضایی بسیار دلنشین و سقفی گنبدی شکل و ستون هایی در وسط و اطراف آن تشکیل شده است. در بخش شاه نشین حمام دیوارهای خوش رنگ و زیبایی قرار دارند که نقاشی هایی از وقایع و شخصیت های شاهنامه روی آن ها طراحی شده است. گفته می شود که این نقاشی ها متعلق به دوران قاجارند و در بازسازی بنا به آن افزوده شده است. سبک معماری خاص و تماشایی، طراحی نورگیر، بکارگیری از پنجره های رنگارنگ و جذاب و در آخر گچ بری های بسیار زیبا در سقف این بنا دست به دست هم داده اند تا حمام خان یزد به یکی از زیباترین و جذاب ترین اماکن تاریخی کشورمان مبدل شود.

جاذبه های حمام خان یزد

اگر تجربه استفاده از حمام های عمومی که دارای خزینه و گرم خانه بودند را داشته اید، بازدید از حمام خان برای شما یک نوستالژی بسیار عالی خواهد بود. حتی جوانانی که فقط از حمام های شخصی داخل خانه استفاده کردند نیز با کمک این حمام می توانند سبک زندگی قدیم را بهتر از قبل بشناسند. با بازدید از حمام خان یزد، می توانید به صورت کامل با معماری سبک قجری در شهرهای کویری ایران آشنا شوید. جالب است ببینید که در آن دوران با حداقل تجهیزات، چطور چنین بنای بزرگی را ساخته بودند.

حدود 200 سال پیش، با حداقل ابزار و علم مهندسی، آب به این حمام می رسید، گرم می شد و در تمام روز، حمام نورگیری عالی داشت. همین موضوع از نظر علم مهندسی ارزش بسیاری دارد. جالب است بدانید که این بنا را از نظر ارتفاع، کمی پایین تر از بناهای دیگر قرار داده اند تا آب به خوبی به آن برسد. سبک عایق کردن دیوارها و همچنین استفاده از تزئینات خاص و ساده نیز در این حمام دیدنی هستند. در حال حاضر هم که حمام خان به رستورانی سنتی حمام خان یزد تبدیل شده است؛ پس می توانید یک تیر و دو نشان بزنید.

فضاهای موجود در حمام خان

حمام های سنتی از سه بخش اصلی سربينه، میاندَر و گرمخانه تشکیل می شدند که حمام خان علاوه بر آن ها، استخر و شاه نشینی هم در کنار گرمخانه داشت. خزینه، تون و گاورو هم از سایر قسمت های این بنا هستند. این حمام شامل دو حمام بزرگ و كوچك بود.

• حمام بزرگ: این بخش از حمام خان، شامل فضاهای اصلی یعنی سربینه، میاندَر و گرمخانه بود.
• سربینه: سربینه مربع شکل و فضای آن وسیع است و بخش میانی آن توسط چهار ستون آجری جدا شده. بخش میانی، دارای دو طاق رسمی بندی است. یک نورگیر بزرگ هشت ضلعی با پنجره های چوبی، در وسط سقف سربینه تعبیه شده است که زمانی منبع روشنایی این بخش از حمام محسوب می شد. در سه ضلع از بخش میانی سربینه یا همان رختکن، جهت نشستن، استراحت و بیرون آوردن لباس، سکوهایی ایجاد شده است. این بخش دارای شاه نشین نیز هست، به این شکل که در دو ضلع روبروی هم در قسمت سکوها، فضایی با عقب نشینی وجود دارد که طاق آن رسمی بندی است. هنوز نقاشی هایی در این قسمت به چشم می خورد که معلوم می کند، تمام یا بخشی از سربینه با نقاشی ها و طرح هایی تزیین شده بوده است.
• میاندَر: برای جلوگیری از تبادل دما و جهت تنظیم دما و رطوبت، بین سربینه و گرمخانه، فضایی به نام “میاندَر” که راهرویی پیچ و خم دار بود، ایجاد می کردند که در برخی از حمام ها این فضا مجلل تر بود و از ترکیب راهرو و هشتی تشکیل می شد و تزییناتی هم داشت. در حمام خان یزد، به دلیل تغییرات ایجاد شده در آن، اکنون فضای میاندَر جزیی از گرمخانه شده است.
• گرمخانه: فضای گرمخانه مستطیل شکل است و در میان آن، بخشی مربع شکلِ مجزا، توسط چهار ستونِ آجری دارای طاق مدور ایجاد شده. شاه نشینی هم در وسط ضلع شرقی آن دیده می شود که به کلِ فضای گرمخانه اشراف دارد.
• چاله حوض: در ورودی گرمخانه، حوضچه ای با نام “چاله حوض” ایجاد می شد که آن را با آب ولرم پُر می کردند تا مشتری قبل از ورود به گرمخانه، پای خود را در آن بشوید و دمای بدنش را متعادل کند. در حمام خان، فضای چاله حوض طویل است و در وسطش، حوضی بزرگ، اما کم عمق وجود دارد. البته این احتمال می رود که جهت کُر بودن آبِ این حوضچه، عمق آن قبلا بیشتر بوده باشد. شاه نشینی در انتهای ضلع جنوبی این بخش است که به خزینه هم راه دارد.
• حمام کوچک: حمام کوچکِ خان که در جنوب شرقی مجموعه قرار دارد نیز دارای سربینه، گرمخانه و خزینه بود و زنان از این حمام استفاده می کردند. به دلیل تغییرات ایجاد شده در این قسمت، به سختی می توان تشخیص داد ظاهر اصلی آن چگونه بوده است.
• سربینه: فضای سربینة این حمام، کوچک و مستطیل شکل است. سکوها در سه ضلع آن قرار دارند. از گوشه ای در این بخش به فضای ساده یک گرمخانه وارد می شدند.
• گرمخانه: گرم خانه این حمام ساده و مربع شکل است که انتهای آن به خزینه راه پیدا می کرد.
• خزینه: به دلیل تغییرات در حمام، اکنون خزینه آن، به گرخانه حمامِ بزرگ متصل شده است.

ورودی های حمام خان یزد

• ورودی های حمام بزرگ: یکی از ورودی های اصلی حمامِ بزرگ در راسته بازار قرار دارد. پس از ورود، از طریق سَردری عمیق، به دالانی طولانی وارد می شوید. این دالان شما را به ميانه ضلع شمالي سربينه می رساند. ورودی دیگر حمامِ بزرگ در حیاط کوچکِ واقع در ضلع شمال شرقی حمام است که به دالان راه دارد. درگاهی در انتهای حیاط وجود دارد که ورودی دالانی است که به گاورو حمام می رسد.
• ورودی حمام کوچک : راه ورودی و رسیدن به سربینه حمامِ کوچک، از طریق پلکان بام واقع در این حیاط است. خانه ای برای “گرمابه دار یا حمامی” که اداره حمام و کارگران آن را بر عهده داشت، بر روی بام در نظر گرفته شده بود. این خانه اتاق هایی متعدد داشت که مقابل آن رواقی وجود دارد.

خب دوستان عزیز ساعد نیوز، نظر شما درباره مجموعه حمام خان یزد چیست؟ به نظرتان تبدیل شدن این مجموعه به یک رستوران سنتی کار درستی است؟ به نظرتان این کار به بافت تاریخی حمام آسیب می رساند؟ یا اینکه باعث می شود مردم با حضور در رستوران، بیشتر با ابنیه تاریخی یزد آشنا شوند؟ نظرات خود را با ما و سایر دوستان به اشتراک بگذارید.

آشنایی با جاذبه های میدان خان یزد