حَمّام گَنْجْعَلی خان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه ق (۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده است. گنجعلی بیک ملقب به گنجعلیخان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داده است. او برای اینکه در وسط شهر تفرجگاه های عمومی وجود داشته باشد، ابتدا یک میدان بزرگ ایجاد کرد. این میدان که بیش از صد متر طول و پنجاه متر عرض دارد از چهار طرف با بناهای اختصاصی شامل مدرسه، مسجد، بازار و حمام (۱۰۲۰ ه. ق)، چهارسوق، آب انبار و ضرابخانه محصور شده و یک مجموعه عالی از آثار عمرانی عصر صفوی است. معمار آن استاد سلطان محمد معمار یزدی می باشد.
تاریخچه حمام گنجعلی خان در کرمان
در سال های ۹۷۵ تا ۱۰۰۳ شمسی فردی به اسم گنجعلی خان در کرمان فرمانروایی می کرد که در مدت این ۲۸ سال بناهای زیادی در این شهر ساخت و سهم زیادی در آبادانی کرمان داشت. او که از حاکمان زمان شاه عباس صفوی بود در مرکز قدیمی کرمان مجموعه ای به اسم خودش درست کرد که از قسمت های مختلفی مثل بازار، مسجد، حمام، مدرسه، ضرابخانه و آب انبار تشکیل شده و هر کدام از آن ها الان میراث ارزشمند تاریخی این شهر به شمار می روند.
سردر ورودی حمام گنجعلی خان که با نقاشی های زیبایی از دوره صفوی مزین شده خبر از ساخت این حمام در سال ۹۸۹ شمسی می دهد و این یعنی قدمت این حمام تاریخی به حدود ۴۰۰ سال قبل برمی گردد. اینجا حمامی است که هنر و زیبایی در گوشه گوشه اش موج می زند؛ کاشی کاری ها، گچ بری ها، نقاشی ها، کادربندی ها و مقرنس کاری ها از این حمام چیزی شبیه موزه ساخته است، موزه ای که از دیدن این همه ظرافت و هنرش سیر نمی شوید.
قبل از اینکه قسمت های مختلف حمام را برایتان توضیح دهیم باید بگوییم که حمام با ۶۴ متر طول و ۲۰ متر عرض، ۱۲۸۰ متر مربع مساحت دارد. چیزی که در این حمام بیشتر از همه به چشم می آید کاشی های معرق و هفت رنگ با تصاویری از آدم های آن دوره و زمانه است که زیبایی خاصی را به طراحی حمام داده اند. برای اینکه فضای داخلی حمام گرم بماند ارتفاع آن را کم و راهروهای آن را طولانی ساختند. در بالای سقف به غیر از کاشی کارهای تماشایی پنجره های نورگیری در مرکز و دورتادور وجود دارند که با هندسه سقف در هماهنگی کامل هستند و نورپردازی های دیدنی را به وجود آورده اند. دقیقا در زیر همین پنجره های نورگیر حوض زیبایی قرار دارد که نورپردازی حمام را جذاب تر کرده است.
این حمام الان دیگر حمام نیست! یعنی اینجا تا سال ۱۳۱۶ حمام عمومی بود و در سال ۱۳۵۰ هم بعد از مدت ها مرمت به موزه تبدیل شد تا گردشگران را به تماشای هنر ناب معماری ایران دعوت کند. حمام از دو بخش رختکن و گرمابه تشکیل شده، رختکن ها ۶ غرفه ی مختلف دارد که هر کدام از آن ها مخصوص گروه خاصی از افراد بوده است این گروه ها شامل روحانیون، اعیان، بازاری ها، رعیا، خان ها و سادات بودند. امروز با بازدید از این حمام در هر غرفه مجسمه هایی را می بینید که مخصوص طبقه همان غرفه هستند و با دیدنشان به راحتی می فهمید که غرفه مخصوص کدام طبقه بوده است. اما این فقط مجسمه ها نیستند که بازدید از این غرفه ها را دلنشین کرده اند دیدن ایوان های قرینه و ستون های سنگی زیبا هر آنچه از بازدید از یک حمام تاریخی می خواهید را یکجا به نمایش درآورده اند. در حمام می توانید مجسمه هایی را هم در حال حمام کردن ببینید، مجسمه هایی که در سال ۱۳۵۲ در تهران درست و به این موزه منتقل شدند تا حمام را جذاب تر از گذشته اش کنند.
گنجعلیخان کیست؟
مجموعه تاریخی گنجعلیخان نامش را از سازنده و پایه گذار آن یعنی گنجعلیخان یا گنج علی خان، والی و حاکم کرمان در دوران صفویه گرفته است. گنج علی خان نزدیک به ۳۰ سال حاکم کرمان بود و در زمان فرمانروایی اش بناهای متعدد شهری را پایه گذاری کرد. بخشی از این آثار امروز به دست ما رسیده ولی بخشی دیگر نیز مخصوصا در زمان لشکرکشی آغامحمدخان آسیب فراوان دیده و از میان رفته است.
میدان گنجعلی خان را می توان معادل میدان نقش جهان اصفهان و میدان امیر چخماق یزد دانست. این میدان اصول شهرسازی تاریخی ایران را در خود دارد و مجموعه از زیرساخت های شهری مانند بازار، مسجد، کاروانسرا و غیره را در پیرامون خود گردآورده است. این میدان در اصل یک مرکز گردهمایی های اجتماعی بوده است.
بخش های مختلف حمام گنجعلی خان
- ورودی و سردر : ورودی و سردر حمام یکی از زیباترین بخش های حمام است که با آجرهای ساده و نیلی، حاشیه ای از سنگ مرمر، نقاشی ها و مقرنس بندی خودنمایی می کنند.
- دالان و هشتی: پس از سردر، راهرویی قرار دارد که به صورت غیرمستقیم کشیده شده است تا از یک سو مانع دید به درون حمام شود و از سوی دیگر، گرمای آن را حفظ کند. این دالان به یک هشتی کوچک می رسد. هشتی، فضایی سرپوشیده است که بعد از ورودی قرار دارد. با عبور از هشتی حمام گنجعلی خان، درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی پیش روی بازدیدکنندگان قرار می گیرد که آن ها را به فضاهای بعدی حمام راهنمایی می کند.
- رختکن و میان در: رختکن از فضاهای اصلی بنا است که با نام سربینه نیز شناخته می شود. رختکن حمام گنجعلی خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که حوضی هشت ضلعی در میان آن خودنمایی می کند. دور رختکن، ۶ غرفه برای نشستن و تعویض لباس تعبیه شده است که هر یک نور مخصوص خود را دارند. هر غرفه به یک طبقه از اجتماع اختصاص داشت که بر اساس تقسیمات آن دوران شامل سادات، روحانیون، خان ها، اعیان ها، بازاری ها و رعایا می شد.
- فضای واسطه: در رختکن، راهروی طولانی و زاویه داری وجود دارد که از آن به عنوان فضای واسطه میان رختکن و گرمخانه استفاده می شد. این دالان به یک هشتی میانی می رسد که سکوهایی در دو طرف آن قرار دارد. روی این سکوها ظروفی همچون تشت، تاس و وسایلی مانند لنگ، سدر، حنا، سینی های قدیمی، شانه های سنتی، آینه های مختلف، سنگ پاهای قدیمی و... گذاشته شده است.
- گرمخانه و خزینه: طول صحن گرمخانه حمام ۶٫۲۵ متر و عرض آن ۷٫۵ متر است و خزینه ابعادی برابر با ۸٫۵ در ۵٫۷۵ متر دارد. گرمخانه مستطیل شکل و دارای یک حوض آب سرد با طاقی شبیه خیمه است و در آن کاشی کاری و گچ بری دیده می شود. سیستم کانال کشی آب و فواره های حوض بسیار دقیق و بی نقص طراحی شده اند که از عجایب معماری حمام به حساب می آیند.
تزیینات حمام گنجعلی خان
- ورودی و سردر: در نمای سردر حمام نقاشی هایی وجود دارد که ظاهرا کاری از استاد میرزا شکراله هستند. مقرنس کاری سردر، تزیینات گچ بری و نقاشی های آن را به دو بخش تقسیم کرده است. مقرنس کاری قسمت بالای آن مربوط به زمان صفویه می شود و هنرمندان سازنده آن، سردر را با گل و بوته تزیین کرده بودند. گچ بری این بخش از عمارت در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شد.
- رختکن: ازاره سکوهای رختکن تا ارتفاع یک متر دارای کاشی کاری با نقوش گل های هندسی هستند. در دو سوی قوس ورودی رختکن از داخل، دو سنگ مرمر سفید دیده می شود که لک لک های در حال پرواز به صورت برجسته روی آن ها نقش بسته اند. پس از این نقش، دو سکوی سنگی وجود دارد که تا ارتفاع یک متر بالای آن ها، به کاشی کاری با نقش گل های انار و کوکب مزین شده است. حاشیه بالای این قسمت نوار پهنی قرار دارد که نقوش صورت زن، گل انار و اسلیمی و برگ های کنگره دار در زمینه لاجوردی نقش بسته است. کف سکوهای رختکن نیز با کاشی های مربع فیروزه ای فرش شده اند.
- گرمخانه : گرمخانه دو تالار بزرگ عمومی و یک تالار کوچک خصوصی دارد که ازاره دیوارهای آن کاشی کاری شده اند. قسمت بالای دیوار جانبی و زیر سقف را با گچ پوشانده اند؛ نیمی از سقف و بالای ازاره دیوارهای جانبی نیز با سطوح کاربندی تزیین شده اند و در بخش مشترک میان سطوح، نوارهای باریکی از کاشی فیروزه ای دیده می شود. تعدادی قوس کوچک و بزرگ در بالای ستون ها به وجود آمده است که کاشی کاری شده اند. نقوش این کاشی ها، گل و بوته و به رنگ های سفید، آبی، حنایی، سبز و لاجوردی است؛ اما در جاهای مختلف، تنوع و تفاوت هایی وجود دارد که بر زیبایی بنا افزوده است.
- فضای واسطه : فضای واسطه دالانی پیچ درپیچ بین رختکن و گرمخانه است که ورودی هایی قوسی شکل به ارتفاع حدود دو متر دارد. ازاره دالان ها کاشی کاری شده اند و پنج نوع نقش گلدار مشابه بخش رختکن و گرمخانه و همچنین نقوشی از زنان نوازنده در آن مشاهده می شود. این زنان در نگارگری ایران برای صحنه بزم شاهان با ترکیب های مختلفی به کار می رفتند و مدل لباس و کلاه و آرایش صورت و موی آن ها، سبک دوره صفوی را نشان می دهد.
چگونه به مجموعه گنجعلیخان کرمان برویم؟
مجموعه گنجعلیخان در نزدیکی میدان شهدا کرمان قرار گرفته است و در میان دو خیابان اصلی امام و شریعتی که به این میدا ختم می شوند جای دارد. ایستگاه اتبوس قدس و ایستگاه سه راه شمالی-جنوبی، دو ایستاه اتوبوس نزدیک به این مجموعه در خیابان شریعتی کرمان هستند.
از اینکه در این مطلب همراه ما بودید متشکریم . . .
باغ شاهزاده ماهان و زیبایی های آن!
