شهر باستانی هترا که با نام شهر باستانی الحضر نیز شناخته می شود، در ۱۱۰ کیلومتری جنوب غربی موصل و ۷۰ کیلومتری غرب آشور قرار دارد. این شهر که از نیمه ی سده ی اول پیش از میلاد تا نیمه ی سده ی اول میلادی مسکونی بوده است، طرح دایره ای به قطر دو کیلومتر دارد و با خندق و ۱۶۳ برج محصور می شود. مجموعه شهر متشکل از بارو و دیوار، دروازه ها، معابد و آرامگاه ها است. هنر حجاری و پیکرتراشی هاترا در دنیای باستان شهرت دارد و مجسمه های متنوع و متعدد از آن روزگار به یادگار مانده که زینت بخش موزه ی بغداد است. از باشکوه ترین و بزرگ ترین بناهای الحضر معبد کبیر یا شمس است که ساکنان الحضر به آن هیکلاربا یعنی معبد کبیر و بیت الها به معنای خانه خدایان می گفتند و برای عبادت خدای خورشید بود. معبد کبیر با سنگ های یکپارچه عظیم مدور ساخته شده است و در وسط شهر قرار دارد. این معبد شامل ایوان ها، معابد کوچک و بناهایی مانند خلوتگاه شمس، معبد شحیرو، دورازه های معبد کبیر و... بود. مردمان این شهر در عبادات و اعتقادات خود برای خورشید اهمیت زیادی قائل بودند و آن را بزرگ خدایان و مذکر می دانستند و به آن شمس یا شمسا می گفتند. شهر باستانی هترا که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، توسط داعشی ها به شدت مورد آسیب قرار گرفت و پس از چندی، دوباره بازپس گرفته شد.
شهر حضر را می توان یک شهر کاملاً عرب دانست. فرهنگ و زبان و ادیان آرامی و عربی در آنجا بیشتر از عوامل دیگر رواج داشت. با این حال هرتسفلد و نُلدِکه معتقد هستند که اکثر ساکنان شهر را قبایل عرب تشکیل می دادند و این قبایل در سده نخست پیش از میلاد از نزاع میان پارت ها و یونانی ها استفاده کرده شهر را گسترش و قدرت بخشیدند. مهاجران گوناگونی که در آن ساکن بودند غالباً به بازرگانی می پرداختند. دیدگاه این دو خاورشناس اینک توسط کتیبه هایی که در خرابه شهر به زبان آرامی کشف شده، تأیید می گردد.
ساختمان های این شهر غالباً از سنگ است و اسلوب معماری آن مخلوطی از اسلوب معماری ایرانی، آشوری و عربی و یونانی است که اهل حضر به وجود آورده اند. القاب و نام های امیران حضر بیشتر آرامی و عربی است. حضر در زمان اشکانیان که آن را تحت حمایت خود داشتند و حکومت آن را تقویت می کردند، چندین بار مورد حمله رومیان قرار گرفت. تراژان در سال ۱۱۶ م. آنجا را گرفت اما در پایان همان سال که شهر را مجدداً محاصره کرد بدون گرفتن نتیجه ای عازم روم شد. سوروس که در سال ۱۹۵ م اشکانیان را شکست داد، اعراب حضر را نیز قلع و قمع کرد. اما هم او در حملات و محاصره هایی که در سال های ۲۰۰ م؛ و ۲۰۱ م. علیه شهر صورت داد موفقیتی به دست نیاورد.
برخلاف پارت ها که دولت های کوچک را در داخل و در مرزهای خود تحت حمایت خود گرفته و تقویت می کردند، ساسانیان به ادامه حیات این دولت ها یا نفوذ دولت های بیگانه در درون ایران گرایشی نداشتند. به همین جهت بود که تاجران تدمری و نبطی از شهرهای اطراف فرات بیرون رانده شدند و حکومت کوچک کرخ و حضر از میان رفتند.
در مرکز شهر بنای مستطیل شکل بسیار بزرگی قرار داشت که تمنوس خوانده می شد این بنا که مهمترین ساختمان شهر بوده شامل هفت تالار است که دارای اندازه های مختلف هستند و به موازات یکدیگر قرار گرفته اند. تالارها تماما دارای سقف ضربی هستند و ارتفاع آنها متفاوت است ، فضای داخلی تالارها فضاهای بسته ای نبودند بلکه به صورت ایوان های مسقفی رو به شرق ساخته شده بودند و تیرهای استوانه ای شکل بلندی سقف آن ها را بالا نگه می داشتند. وجود چنین ساختمان هایی باعث شد افرادی نظیر ارنست هرتزفلد به این نتیجه برسند که احتمالاً ساکنان این شهر در این اماکن چادر برپا کرده و در این چادرها به شیوه صحرانشینان عرب زندگی می کردند. او به این نتیجه رسیده بود که شیوه ساخت این ساختمان ها با ورود اشکانیان به این ناحیه به سرعت در این منطقه رواج یافته بود و ساکنان محلی این نقطه هنوز خود را با زندگی در این ساختمان ها وفق نداده بودند.
زیارتگاه اصلی هترا در مرکز این بنا قرار گرفته به معبد بزرگ و یا ایوان بزرگ مشهور است. معبد امه (یا همان شمش) خدای خورشید نیز درست در کنار آن قرار دارد. در این محل و در ناحیه مرکزی هترا علاوه بر این دو معبد که به خدایان هترایی تعلق داشتند معبدی هلنیستی (یونانی) با مجسمه های خدایان رومی و یونانی از جمله آپولو (که در فرهنگ هترایی بالمارین خوانده می شد)، پوسیون، اروس، هرمس و فورتونا نیز قرار داشت. معبد شهیرو، ایزدبانوی ستاره صبح نیز از دیگر ساختمان های مهم این مجموعه بوده است. علاوه بر این ها معبد دیگری نیز در ناحیه مرکزی هترا وجود دارد که محققان هنوز درباره آن به توافق نرسیده اند اما چنین به نظر می رسد که این معبد زمانی به پیروان آیین میترایی تعلق داشته است.
از تزئینات داخلی تالارها چیزی بدست نیامده است ولی فیلوستارت Philostrate تالار کاخ ها را چنین معرفی می نماید. «تالاری است که بوسیله طاقی پوشانیده شده است و زیر آن طاق دانه هایی از لعل کبود نشانده اند بطوریکه بصورت آسمان در آمده است. روی زمینه آبی سنگ های قیمتی تصویر خدایان را از طلا می ساختند که مانند ستارگانی که در آسمان باشند ، می درخشیدند. در این تالار پادشاه می نشست و اجرای عدالت می کرد».
به نظر می رسد که ساختمان های زمان اشکانی از نظر طرح و ساختمان و حتی تزئینات داخلی کاملا شرقی بوده و فقط نمای خارجی بنا را به سبک یونانی یا یونانی- رومی تزئین می کردند.
از آن جایی که مرکز این شهر به معابد خدایان گوناگون تخصیص داده شده و هیچ اثری از وجود کاخ شاهی در این ناحیه به چشم نمی خورد بعضی محققان به این نتیجه رسیده اند که این شهر یک شهر مذهبی و مقدس بوده و نوعی حکومت مذهبی بر آن حکمرانی می کرده است. با این حال نمی توان انکار کرد که هترا قدرت و توان مالی و رونق اقتصادی اش را مدیون نقش این شهر به عنوان یک مرکز تجاری بوده است.
امروزه از طریق الواح و نوشته های بر جا مانده می دانیم که معبد اصلی و معبد امه (یا شمش) اوایل قرن دوم میلادی ساخته شده اند. معابد کوچک تر و زیارتگاه هایی که به شیوه یونانی ساخته شده اند باید از قدمت بیشتری نسبت به این بنا برخوردار باشند.
در مورد شهر باستانی آسپندوس در آنتالیا چه می دانید؟
