داستان جذاب و عرفانی پیر چنگی از مثنوی معنوی مولوی

داستان عرفانی پیر چنگی از دفتر اول مثنوی معنوی

داستان پیر چنگی نمونه ای از قصه پردازی مثنوی در به کارگیری وجه عرفانی است. مولونا قصه ها را نه از جهت شیوه ی پرداخت روایی، بلكه با توجه به لایه های پنهانی قصه و مفاهیم عرفانی آن سروده است.

در این داستان پیری چنگ نواز به سبب آن كه در پایان عمر خریداری ندارد، به گورستان می رود. با گریه و زاری بر درگاه خداوند چنگ می نوازد. بدین سبب که خداوند با الهام به عمر –خلیفه- حاجت او را روا می گرداند، چنگ را به قصد توبه فرو می شكند. عمر به عنوان مراد و مرشد از او می خواهد كه گریه و توبه را نیز کنار گذارد و به مقام استغراق درآید و او نیز چنین می كند.

چنگ نواز پیر با ناتوانی در حالی که یک پاره نان برای او نمانده بود، با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخت و گفت: «پروردگارا! که یک عمر هفتاد ساله را به من عطا کرده و گناه های مرا بخشیده و روزی را از من دریغ نداشته ای! اکنون بیکار و مسکین شده ام و کسی مرا به نواختن چنگ، دعوت نمی کند. صدایم خشن و زشت شده و آوازم از تاثیر افتاده است. پروردگارا! امروز می خواهم فقط برای تو چنگ بنوازم.»

چنگ نواز پیر در جست وجوی خدا به گورستان «یثرب» مدینه می رود و آن قدر چنگ می نوازد تا بر گوری می افتد و به خواب می رود. از سویی دیگر، عمر در خواب، صدایی رازآمیز می شنود و شگفت زده می شود و با خود می گوید: «این آواز، بی حکمت و راز نیست.»

عمر از خواب می پرد و فوری با کیسه زر به گورستان می رود و به هر سو می گردد و جز پیرچنگی کسی را نمی بیند. بارها، این سو و آن سو می گردد و در آخر، تنها آن پیر را بر خاک خفته می یابد. عمر با ادب و احترام بر بالین پیر خفته می نشیند.

پیرمرد از عطسه عمر بیدار می شود و با دیدن عمر، شگفت زده شده، به خود لرزیده و ترسیده و تصمیم می گیرد از آنجا دور شود. با خود می گوید: «مامور نهی از منکر خلیفه آمده است تا مرا دستگیر کند. چه کنم؟»

عمر به پیرچنگی نگاه می کند و او را زردروی و شرمسار می بیند و از او می خواهد که نرود و بنشیند تا از رازهای الهی به او بشارت ها بدهد. پیرچنگی از این که عمر گذشته خود را بیهوده سپری کرده، پشیمان است. «بانگ می زد کای خدای بی نظیر/ بس که از شرم آب شد بیچاره پیر.»

پیر چنگی پس از گریستن بسیار، چنگ خود را بر زمین می کوبد و خرد می کند و خطاب به آن می گوید: «گفت ای بوده حجابم از اله/ ای مرا تو راه زن از شاهراه. ای بخورده خون من هفتاد سال/ ای زتو رویم سیه، پیش کمال.»

سپس رو به آسمان کرده، می گوید: «ای خدای با عطای باوفا/ رحم کن بر عمر رفته در جفا.» و من از کسی جز آن که به من نزدیک تر است، دادخواست نخواهم داد؛ زیرا عمر گرانبهای ما، در دست اوست.

او که پاره های طلای عمر ما را می شمارد و به ما عطا می کند.» این گونه چنگ نواز پیر، گناهان گذشته خود را می شمارد و در برابر حق تعالی، ناله و زاری می کند.

عمر به او می گوید: «این گریه و زاری ها، نشانه هوشیاری و دلبستگی تو به چیزهای این دنیاست. تا زمانی که گرد وابستگی های دنیایی خود می گردی، از خدا دور هستی و پیشرفت و تکاملی نداری و این هوشیاری مانند پرده ای، تو را از رسیدن به جهان ملکوت، بازمی دارد، مانند آن «نی» که گره های آن، جلو زیبایی و جان بخشی صدای آن را می گیرد.

قسمت هایی از داستان پیر چنگی به صورت نظم

آن شنیدستی که در عهد عمر
بود چنگی مطربی، با کر و فر
بلبل از آواز او بی خود شدی
یک طرب ز آواز خوبش صد شدی
مجلس و مجمع، دمش آراستی
وز نوای او، قیامت خاستی
همچو اسرافیل کآوازش بفن
مردگان را جان در آرد در بدن

تغییر و تحولات هیچ خیر و شرّی را ثابت و پایدار نمی گذارد به همین جهت:

مُطربی کز وی جهان شد پر طرب
رَسته ز آوازش خیالات عجب
از نوایش مرغ دل پران شدی
وز صدایش هوش جان حیران شدی،
چون برآمد روزگار و پیر شد
بازِ جانش از عجز پَشه گیر شد
پشت او خم گشت همچون پشت خُم
ابروان بر چشم همچون پالدم(بند زیر دم اسب)
گشت آواز لطیف جان فزاش
زشت و نزد کس نیرزیدی بلاش(چیز بی مقدار)
آن نوای رشک، زهره آمده
همچو آواز خر پیری شده

هر چه زمان بیشتر می گذشت این مطرب پیر، تنهاتر شد و توکل به این سازسیمیش کمتر می شد. هنگامی که، زمانه او را نیست کرد، از این آخرین فرصت خود بهره برد و به یاد خدا افتاد و فقط برای او ساز نواخت

و از خدا مزد سازابریشمی خود را درخواست کرد:
چونک مطرب، پیرتر گشت و ضعیف
شد ز بی کسبی، رَهین یک رَغیف(قرص نان)
گفت: عُمر و مهلتم دادی بسی
لطفها کردی خدایا، با خسی
معصیت ورزیده ام، هفتاد سال
باز نگرفتی ز من روزی نوال(نصیب)
نیست کسب امروز، مهمان توم
چنگ بهر تو زنم کان توم
چنگ را برداشت و شد الله جو
سوی گورستان یثرب آه گو
گفت خواهم از حق ابریشم بها(مزد ساز)
کو به نیکویی پذیرد قلبها
چونکِ زد بسیار و گریان سر نهاد
چنگ بالین کرد و بر گوری فتاد

پیر چنگی، به خواب عمیقی فرو رفت، خوابی شبیه مرگ. در آنجا به او شمه ای از بهشت را نمودند به طوری که نمی خواست از آنجا دل بکند و آرزو می کرد که باز نگردد:

خواب بردش مرغ جانش از حبس رست
چنگ و چنگی را رها کرد و بجست
گشت آزاد از تن و رنج جهان
در جهان ساده(غیب) و صحرای جان
جان او آنجا سرایان ماجرا:
کاندرین جا گر بماندندی مرا
خوش بدی جانم درین باغ و بهار
مست این صحرا و غیبی لاله زار
بی پر و بی پا سفر می کردمی
بی لب و دندان شکر می خوردمی
ذکر و فکری فارغ از رنج دماغ
کردمی با ساکنان چرخ لاغ(شوخی)
چشم بسته عالمی می دیدمی
ورد و ریحان بی کفی می چیدمی
مرغ آبی، غرق دریای عسل
عین ایوبی، شراب و مغتسل
که بدو ایوب از پا تا به فرق
پاک شد از رنجها چون نور شرق
وین جهانی کاندرین خوابم نمود
از گشایش پر و بالم را گشود

مولانا نتیجه می گیرد که آرامستان این جهان آخرتی بهشتی اگر بر دنیا جویان آشکار شود همگان دنیا را رها می کنند و زندگی آن جهان دنیایی مختل می شد به همین جهت ندا رسید حال که جایگاه خود را دیدی و

آرامش یافتی طمع مکن و به دنیا برگرد:
این جهان و راهش، ار پیدا بدی
کم کسی یک لحظه ای آنجا بدی
امر می آمد که نه طامع مشو
چون ز پایت خار بیرون شد، برو

بشنوید از عُمَر خلیفه مسلمین که در خواب دستور می گیرد که به یاری پیر چنگ نواز شتابد:

آن زمان، حق بر عُمَر خوابی گماشت
تا که خویش از خواب، نتوانست داشت
در عجب افتاد، کین معهود نیست
این ز غیب افتاد، بی مقصود نیست
سر نهاد و خواب بردش، خواب دید
کامدش از حق ندا جانش شنید
آن ندایی کاصل هر بانگ و نواست
بانگ آمد مر عُمَر را کای عُمَر
بنده ما را ز حاجت باز خر
بنده ای داریم، خاص و محترم
سوی گورستان، تو رنجه کن قدم
ای عُمَر بَرجِه، ز بیت المال عام
هفتصد دینار در کف نه تمام
پیش او بر، کای تو ما را اختیار
این قدر بستان کنون معذوردار
این قدر از بهر ابریشم بها
خرج کن چون خرج شد اینجا بیا

عُمَر، در جستجوی مردی با ظاهر خدایی، پا به گورستان مدینه می گذارد و پیر چنگی، باور نمی کند که یک شخصیت با هیبت و سخت گیری چون عُمَر خیرخواه چون اویی باشد و خدا چنین کسی را برای خدمت او گسیل داشته است:

پس عُمَر، زان هیبت آواز، جست
تا میان را بهر این خدمت ببست
سوی گورستان عُمَر بنهاد رو
در بغل همیان دوان در جست و جو
گرد گورستان دوانه شد بسی
غیر آن پیر او ندید آنجا کسی
گفت: این نبود، دگر باره دوید
مانده گشت و غیر آن پیر او ندید
گفت: حق فرمود ما را بنده ایست
صافی و شایسته و فرخنده ایست
پیر چنگی، کی بود خاص خدا؟
حبذا، ای سر پنهان حبذا(چه خوشی)
بار دیگر گرد گورستان بگشت
همچو آن شیر شکاری گرد دشت
چون یقین گشتش که غیر پیر نیست
گفت در ظلمت دل روشن بسیست

شناخت باطن قضایا، دو ظاهر بین فراری از یکدیگر را، به هم پیوند می دهد و آنها را دوستانی مهربان می کند. عُمَر، با ادب نزد پیر چنگی که هنوز از خواب بیدار نشده است، می نشیند:

آمد او، با صد ادب آنجا نشست
بر عُمَر عطسه فتاد و پیر جست
مر عُمَر را دید، ماند اندر شگفت
عزم رفتن کرد و لرزیدن گرفت
گفت در باطن: خدایا از تو داد
محتسب بر پیرکی چنگی فتاد
چون نظر اندر رخ آن پیر کرد
دید او را شرمسار و روی زرد
پس عُمَر گفتش: مترس از من مَرَم
کت بشارتها ز حق آورده ام
چند یزدان، مدحت خوی تو کرد
تا عُمَر را عاشق روی تو کرد
پیش من بنشین و مهجوری مساز
تا بگوشت گویم از اقبال راز
حق سلامت می کند می پرسدت
چونی از رنج و غمان بی حدت؟
نک قراضه چند ابریشم بها
خرج کن این را و باز اینجا بیا
پیر لرزان گشت چون این را شنید
دست می خایید و بر خود می طپید

پیر چنگی که تصور می کرد هر چه دارد از چنگ دارد. نیست را می دید و هست را نمی دید، نوری در قلبش درخشید و فهمید که چنگ و حنجره را هم از او داشته و خدا را از خودش به خودش نزدیک تر احساس می کند:

بانگ می زد: کای خدای بی نظیر
بس که از شرم آب شد بیچاره پیر
چون بسی بگریست و از حد رفت درد
چنگ را زد بر زمین و خرد کرد
گفت ای بوده حجابم از اله
ای مرا تو راه زن از شاه راه
ای بخورده خون من هفتاد سال
ای ز تو رویم سیه پیش کمال
ای خدای با عطای با وفا
رحم کن بر عمر رفته در جفا
داد حق، عُمری که هر روزی از آن
کس نداند قیمت آن در جهان
خرج کردم عُمر خود را دم بدم
در دمیدم جمله را در زیر و بم
ای خدا فریاد زین فریادخواه
داد خواهم نه ز کس، زین دادخواه
داد خود از کس نیابم جز مگر
زانکِ او از من بمن نزدیکتر

پیام داستان پیر چنگی چیست؟

ممکن است این تصور به وجود آید که پیش شرط «نیستی در هستی» این است از اولیای الهی باشی ولی مولانا، در داستان پیر چنگی، این تصور را خدشه دار کرده و می خواهد بگوید ضعیف ترین انسان ها هم می توانند دل از غیر خدا ببرند و یک دله شده و خدایی گردند. داستان در فضای عصر خلیفه اول مسلمانان اتفاق می افتد. او خلیفه دوم را برای داستان خود انتخاب کرده است که از جهت هیبت و وسعت امپراطوری اسلامی مشابهی ندارد.

داستان پیر چنگی مرحله ای از تکامل نفس لوامه و یقظه را تبیین می نماید. خدا جویی رمز بیداری نفس است: «چنگ را برداشت و شد الله جو». بیداری نفس غالبا پس از بروز مشکلاتی در زندگی ظهور پیدا می نماید. مولانا در حکایت پیرچنگی، در صدد بیان برخی درد های معنوی انسان و گفتگو های بین انسان و حق است.

پیر چنگی، که نماد نفس لوامه است در زمان جوانی که خود آن را دورة «معصیت» نامیده، با موسیقی مجالس را گرم می کرده است، اما در دوره کهن سالی پس از افول کیفیت آوازش و رانده شدن از همه سوی دنیا، دچار «یقظه» می گردد؛ متوجه میشود که اگر همه درب ها بسته است و از همه پناهگاه ها رانده شده، ولی باب در گاه الهی باز است، او به قبرستان می رود که نماد رهایی از دنیازدگی و توجه به عالم غیب است و باب درگاه الهی را میزند و با او شروع به راز و نیاز میکند و عرض حال و نیاز مینماید. او با حال تضرع و «گریه» می گوید یک عمر برای مردم زدم حالا فقط برای تو می نوازم، سپس خوابش می رود و جانش به جهان غیب که مجرد است و بسیط و خالی از مناقشات و تضاد ها و تعرضات عالم ناسوت پرواز می کند، او با چشم ظاهری بسته، ولی با چشم روح عالم غیب را می بیند. او در آخر متوجه می شود که با همه گناهان و غفلت ورزی ها، حال که بیدار شده است و به درگاه الهی خالصانه بازگشته است، حضرت حق او را پذیرفته است و به یاری او شتافته از خود بیخود می شود و حال ندامتش کامل می گردد و خود را تسلیم حق می نماید.

همراهان عزیز ساعدنیوز ، امیدواریم از این داستان عرفانی لذت برده باشید. لطفا نظرات خود را درباره داستان پیر چنگی با ما به اشتراک بگذارید.شما میتوانید برای آگاهی بیشتر درباره این داستان ها با بخش ضرب المثل ساعدنیوز همراه باشید.

بی صبرانه منتظر نظرات مفید و ارزشمندتان هستیم.

داستان قرآنی حضرت ابراهیم و نمرود