چالش های کتاب و کتابخوانی در عصر اطلاعات

اگر از کودکی، مسأله کتابخوانی مورد اهتمام والدین قرار بگیرد، کتابخوانی در نسل جدید نهادینه میشود./ کاهش تیراژ کتاب ها ضرورتاً به معنای کاهش سرانه مطالعه در کشور نیست!

ساعد نیوز: در این هفته قرار است بیست و نهمین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران به صورت سراسری در کشور برگزار شود. برگزاری چنین رویدادهایی تا چه اندازه ای در افزایش سرانه مطالعه در کشور و رونق کتاب و کتابخوانی مؤثر است؟

دکتر رحمان معرفت: بسم الله الرحمن الرحیم؛ فرهنگ مطالعه و کتابخوانی یکی از موضوعاتی است که از قدیم مورد توجه بوده و اکنون نیز بر روی آن تأکید می شود. این موضوعی است که هم شخصیت های علمی و هم شخصیت های دینی به نوبه خودشان بر آن صحه نهاده اند. نکته ای که میخواهم در اینجا به آن اشاره کنم این است که اگر از کودکی، مسأله کتابخوانی مورد اهتمام والدین قرار بگیرد، کتابخوانی در نسل جدید نهادینه می شود. ما باید به فرزندانمان بیاموزیم که کتابخوانی می تواند بر روی نوع رفتار، سبک زندگی، روش تفکر و نوع تعاملاتمان با اطرافیانمان تأثیر بگذارد. هفته کتاب فرصتی است برای تأکید مضاعف بر این مسأله در سطحی ملی و به صورتی سیستماتیک تر.

ساعد نیوز: ما امروز در حوزه نشر با پدیده تأسف برانگیز کاهش تیراژ کتاب ها روبرو هستیم. در برخی موارد با تیراژ، 500 تا 200 روبرو هستیم. چه عواملی باعث شده است تا ما با این پدیده در حوزه نشر کتاب در کشور روبرو شویم؟

دکتر رحمان معرفت: تعداد تیراژ کتاب ها به مؤلفه های مختلفی بستگی دارد. شاید اولین مؤلفه را مسأله گرانی کاغذ بتوانیم معرفی کنیم. طبیعتاً ماده اولیه تولید کتاب، کاغذ است و در این اواخر ما با گرانی بی سابقه کاغذ و نبود حمایت های کافی دولتی از صنعت چاپ در کشور روبرو بودیم و همین موضوع هم تیراژ کتاب ها را به صورت قابل توجهی تحت تأثیر قرار داده است. نکته دیگر، اقبال زیاد مردم به استفاده روزافزون از فضای مجازی است. حقیقت امر این است که ما اطلاعات و آمار دقیقی درباره سرانه مطالعه کتاب در کشور نداریم. اما چیزی که در واقع شاهد آن هستیم، استقبال دانشجویان از کتاب های دیجیتال است. خصوصاً درباره مجلات پژوهشی و مقالات، مجلات و نشریات کاغذی جای خودشان را به مجلات برخط داده اند. البته شخصاً ترجیح میدهم که روزنامه یا کتاب را به صورت چاپی در دست گرفته و مطالعه کنم و حسی که از این کار به انسان منتقل می شود با مطالعه منابع دیجیتال قابل مقایسه نیست. ولی نباید از مزایای منابع دیجیتال غافل شویم. امروز برای مطالعه یک روزنامه دیگر نیازی به رجوع به دکه روزنامه فروشی ندارید و خبرها را در کسری از ثانیه در وبگاه های مختلف مطالعه می کنید و روزنامه ها نیز به صورت آنلاین منتشر می شوند. ذائقه کتابخوان ها نیز تغییر کرده است و همین موضوع ناشران را به سمت انتشار کتاب های دیجیتال سوق می دهد. دنیا تحت تأثیر کهکشان الکترونیک قرار گرفته است. انتشار دیجیتال کتاب ها برای ناشران نیز درآمدزایی بیشتری دارد. مجبور نیستند که هزینه بالایی برای کاغذ پرداخت کنند. البته باز یادآوری می کنم که چون آمار دقیقی درباره این موضوع در اختیار نداریم شاید نظر قطعی دادن در این موضوع چندان میسر نباشد.

حقیقت امر این است که سطحی خوانی خود ریشه در همین وفور منابع دارد و ما علاقه داریم که منابع را به صورت سریع از نظرمان بگذرانیم و همین موضوع می تواند باعث شود که ما از قضاوت های نقادانه و خلاق محروم شویم.

ساعد نیوز: با گسترش منابع دیجیتال،ما شاهد پدیده سطحی خوانی هستیم. مردم بیشتر علاقه به جمع کردن و نگه داری از کتاب های دیجیتال بر روی سیستم های کامپیوتری یا گوشی های دیجیتال و لپ تاپ یا هاردهای جانبی دارند و نوعی فیتیشیسم مفرط به کتاب دیجیتال شکل گرفته است در حالی که شاید یک صدم درصد منابعی که در اختیار فرد است توسط او مطالعه نمی شود. در حالی که درباره مطالعه منابع منتشر شده کاغذی وضعیت این طور نبود. نظرتان در این خصوص چیست؟

دکتر رحمان معرفت: این یک واقعیت است که فضای مجازی به گونه ای است که هم می توانیم از این فضا به صورت مثبت بهره مند شویم و هم به صورت منفی. انتشار حجم معتنابهی از اطلاعات در فضای مجازی مشکلاتی را نیز به همراه داشته است که همین بحث سطحی خوانی یکی از آن ها. بسیاری بر این عقیده هستند که فضای سنتی کتابخانه ای زمینه اصلی پرورش بزرگان فکر و ادب در کشور بوده است و به همین دلیل جایگزین ناپذیر است. با این حال، باز من معتقدم که نباید از مزایای فضای مجازی و منابع آنلاین و دیجیتال غافل شویم. سرعت دسترسی، سهولت دسترسی و قیمت نازل کتاب دیجیتال، مزیت های بزرگی است که می تواند یاریگر پژوهشگران و دانشجویان باشند. حقیقت امر این است که سطحی خوانی خود ریشه در همین وفور منابع دارد و ما علاقه داریم که منابع را به صورت سریع از نظرمان بگذرانیم و همین موضوع می تواند باعث شود که ما از قضاوت های نقادانه و خلاق محروم شویم. حتی ممکن است پیامی یا مطلبی را در پیام رسان یا شبکه اجتماعی ببینیم و بدون تفکر و تأمل درباره صحت و سقم آن، بازنشر دهیم. این یکی از چالش های جدی فضای مجازی است. ما به عنوان معلم، استاد و روزنامه نگار وظیفه داریم که ذائقه نسل جدید را با ترویج عمیق خوانی تغییر دهیم. همین هفته کتاب، فرصت خوبی است برای طرح چنین مسائلی و گفتگو و آگاهی بخشی درباره اهمیت عمیق خوانی و تفکر انتقادی و دوری از سطحی نگری و سطحی خوانی.

امروز سایبر کافی ها یکی از راه های خلاقانه برای جلب و جذب کتابخوانان به فضاهای سنتی است جایی که در عین دسترسی به منابع کتابخانه ای چاپی و رونامه ها، فرد دسترسی به اینترنت دارد؛ می تواند قهوه یا چای خودش را نیز میل کند و در عین حال از آزادی بیشتری نسبت به فضای سنتی برخوردار است.

ساعد نیوز: آیا امیدی به احیای فضاهای سنتی کتابخانه ای وجود دارد. ما امروز کتابخانه های بسیاری در سطح کشور و دانشگاه ها داریم که نسبت به حجم منابع، مراجعه کنندگان بسیار اندکی دارند و همین موضوع باعث هدررفت منابع اختصاص یافته جهت حمایت از این فضاها می شود. چه کارهایی می شود کرد که این فضاها احیاء شوند؟

دکتر رحمان معرفت: ما چاره ای جز پذیرش تحولات فناورانه نداریم. یک زمان ماهواره، گوشی دیجیتال یا اینترنت به این وسعت در اختیار کاربران نبود ولی امروز ما با سیلی از اطلاعات روبرو هستیم. در چنین فضایی شما نمیتوانید چشمتان را به تحولات ببندید و آرزوی احیای صرف فضاهای سنتی را داشته باشید. بلکه من معتقدم توجه به اهمیت منابع الکترونیک می تواند راه حل های خلاقانه تری را پیش پای ما قرار دهد. البته این سخن که کتابخانه ها یا فضاهای سنتی مطالعه خالی از کاربر شده است شاید مطلبی نسبی باشد به این معنا که نمی شود درباره همه استان ها، شهرها یا دانشگاه ها به صورت واحد قضاوتی را مطرح کرد. شاید کم شدن حضور مردم در کتابخانه ها به دلیل نداشتن اطلاع دقیق از اهمیت و ارزش اطلاعات در زندگی است. به نظر من، اگر تلفیقی از منابع سنتی و نوین را مورد استفاده قرار دهیم، موفق تر خواهیم بود. امروز سایبر کافی ها یکی از راه های خلاقانه برای جلب و جذب کتابخوانان به فضاهای سنتی است جایی که در عین دسترسی به منابع کتابخانه ای چاپی و رونامه ها، فرد دسترسی به اینترنت دارد؛ می تواند قهوه یا چای خودش را نیز میل کند و در عین حال از آزادی بیشتری نسبت به فضای سنتی برخوردار است. ما این سایبرکافی ها را می توانیم در دل کتابخانه هایمان ایجاد کنیم و حضور و اقبال بیشتری نسبت به فضاهای سنتی را شاهد باشیم.

دکتر عزیز جوان پور : رسالت دانشگاه در تحقق بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی