دروغ مصلحت آمیز چیست و چه حکمی دارد؟ 

دروغ مصلحت آمیز در اسلام چه حکمی دارد؟

پرسش : دروغ مصلحت آمیز در اسلام چه حکمی دارد؟ و آیا پیامبران و پیشوایان بزرگ چنین دروغی می گفته اند؟

پاسخ : دروغ ذاتاً کار فوق العاده بدى است و بسیارى از مشکلات و بدبختى ها و نا به سامانى هاى اجتماع کنونى ما بر اثر همین دروغ است. در بعضى از بیاناتى که از ائمه اهل بیت (علیهم السلام) رسیده، دروغ را کلید سایر گناهان شمرده اند! در صورتى که انسان براى ایجاد الفت و محبت و رفع کینه و کدورت دروغ بگوید و بدین وسیله میان آنها صلح و صفا و صمیمیت برقرار کند دروغ حرام نیست.

اما در عین حال در بعضی از موارد استثنایى، اتفاقاتی می افتد که اگر انسان در آن جا راست بگوید فتنه و فساد بزرگى برپا مى شود در حالى که اگر راست نگوید آتش فتنه خاموش مى شود؛ به عنوان مثال، هرگاه میان دو نفر اختلاف شدیدى باشد و یکى از آنها پشت سر دیگرى بدگویى کند و ما هم بشنویم و بدانیم که اگر در برابر سؤالاتى که مى شود راست بگوییم و بدگویى هاى او را فاش کنیم، آتش فتنه اى برپا مى شود که ممکن است تلفات و خسارات مهم و زیادى به بار آورد؛ بدیهى است در چنین مواردى راست گفتن کار غلطى است و هیچ عاقلى نمى تواند بگوید در چنین موردى هم باید راست گفت، این یک قانون مسلّم عقلى است که هرگاه فساد چیزى از اصلاح آن بیشتر باشد، ما باید از آن چیز بپرهیزیم.

قوانین اسلامى نیز این حکم عقلى را تأیید کرده و در چنین موارد استثنایى، از روى ضرورت دروغ گفتن را تجویز مى کند.

ولى به دو موضوع باید مؤکّداً توجّه داشت: اول این که این موضوع کاملا جنبه استثنایى دارد و جز در شرایط خاصى دروغ گفتن جایز نیست و نباید عده اى موضوع «دروغ مصلحت آمیز» را دستاویز کرده و بدون جهت و یا براى به دست آوردن منافع شخصى دروغ بگویند و این عمل زشت را به نام این که مصلحت! ایجاب کرده، مرتکب شوند.

دوم این که اسلام به قدرى به موضوع دروغ اهمّیّت داده که حتى در مواردى که ضرورت ایجاب مى کند که انسان دروغ بگوید، دستور «توریه» داده است و در میان دانشمندان و فقهاى ما این فتوا مشهور است.

منظور از «توریه» این است که در موارد ضرورى به جاى دروغ گفتن، جمله اى گفته شود که شنونده به گمان خود از آن مطلبى استفاده کند در حالى که منظور گوینده چیز دیگرى بوده است; مثلا: کسى از ما بپرسد آیا فلان کس درباره من چنین حرف بدى زده؟ ما در جواب مى گوییم: نه تا من اونجا (خانه شان) بودم حرف بدی نزد، در اصل زمانی که شما آنجا بودید حرفی نزد اما در جای دیگری زده است. شما دروغ نگفتید، ولى شنونده با شنیدن این سخن، چنین مى پندارد که اصلا آن حرف درباره او گفته نشده است.

اگر در کلمات پیشوایان دین - به مقتضاى ضرورت و حفظ جان و مال مردم و جلوگیرى از اختلافات و فتنه ها - دروغ مصلحت آمیزى بوده باشد، حتماً از قبیل توریه است که دروغ محسوب نمى گردد.

روشن است که در آیات قرآن هیچ گونه دروغ مصلحت آمیز و توریه وجود ندارد، یعنى درباره آیات و احکام الهى اصولا چنین ضرورتى مفهوم ندارد.

سخن آخر

با توجه به مطالب پیشین، «دروغ مصلحت‌آمیز» به معنای دروغی است که از باب ضروت و به خاطر حجتی مهم، گفتن آن جایز (یا لازم) است.

از نظر عقلی و شرعی، دروغ‌گویی از باب ضرورت جایز است. «ضرورت»، اصطلاحی فقهی و به معنای پدید آمدن نیازی شدید در شرایطی است که احتمال بروز خطر و ضرر بر جان، مال، ناموس و حیثیت فرد یا جامعه وجود دارد. ضرورت، سه عنوان اکراه، اضطرار و دوران امر بین دو محذور را در برمی‌گیرد.

همچنین بر اساس روایات، دروغ‌گویی برای برخی مصالح مهم ولی غیرضروری جایز شمرده شده است که تحت عنوان «اصلاح رابطه بین مردم» قابل جمع است.

در نتیجه، دروغ‌گویی نه از نظر عقل و نه از نظر شرع، به خاطر مطلق منفعت و مصلحت تجویز نشده است، بلکه تنها ضروت یا اصلاح رابطه بین مردم مجوز آن است.