قرارداد بیع متقابل چیست و چه شرایطی دارد؟
قرارداد بیع متقابل
قرارداد بیع متقابل در ساده ترین حالت خود یک قرارداد دوجانبه است. حقوق و تعهدات مربوط به فروش تجهیزات- تکنولوژی در قرارداد اولیه و تعهدات مربوط به فروش محصول به دست آمده ناشی از بکارگیری تجهیزات مذکور، در قرارداد بیع متقابل درج می گردد و طرفین معامله به ترتیب نقش فروشنده و خریدار را بر عهده دارند. محدودیت های مورد اشاره در قانون اساسی، قانون بودجه و الزامات مجلس برای سرمایه گذاری خارجی در کشور، در بخش نفت و گاز سبب گردیده است تا راه های جذب منابع مالی و انتقال تکنولوژی به شیوه های خاص از قراردادهای توسعه نفت محدود گردد. یکی از شاخص ترین گونه های قابل قبول مراجع قانونگذار کشور، قراردادهای خرید خدمات پیمانکاری توأم با تامین منابع مالی، موسوم به بیع متقابل می باشد. قراردادهای بیع متقابل جزو قراردادهای خرید خدمت محسوب می گردد. در این نوع قرارداد، شرکت سرمایه گذار خارجی کلیه وجوه سرمایه گذاری و همچنین نصب تجهیزات و راه اندازی و انتقال تکنولوژی را برعهده می گیرد و پس از راه اندازی، به کشور میزبان واگذار می کند. بازگشت سرمایه و همچنین سود سرمایه از طریق فروش محصولات بدست می آید. این نوع قرارداد در کشورهایی که قوانین آنها هرگونه مالکیت بخش خصوصی یا خارجی را در صنعت نفت منتفی می داند، مورد استفاده قرار می گیرد.
نحوه شکل گیری قراردادهای تجارت متقابل
در دهه ۱۹۸۰ بود که در کشورهای مختلف، قراردادهای تجاری جدیدی با عنوان قراردادهای تجارت متقابل کاربرد پیدا کرد. این نوع از قراردادها در معاملاتی استفاده میشدند که صادرکننده کالا علاوه بر تعهدات معمولی که در زمینه صادرات می داد، در قبال منافع واردکننده نیز مسئول و متعهد می شد. لازم به ذکر می باشد که در برخی از مواقع تعهداتی که عنوان می شوند، هیچ گونه ارتباطی با موضوع اصلی قرارداد ندارد. به طور کلی در معاملات تجارت متقابل، صادرکننده و یا واردکننده تعهد می دهد که در صورت واردات یا صادرات محصولات و یا خدمات به کشور متقابل، به همان میزان و یا هر میزان تائید شده دیگری نسبت به صادرات و یا واردات کالا و یا خدمات به کشور مقابل اقدام کند. در تعریف دیگری که از معاملات تجارت متقابل وجود دارد، این گونه از معاملات اصطلاحی مشترک برای ارتباط دو معامله صادراتی قلمداد شده اند که یک سوی آن به کشور صادرکننده و سوی دیگر به کشور واردکننده باز می گردد. به طور کلی معاملات تجارت متقابل را می توان روشی برای حذف پول از معاملات بین المللی دانست که برای کشورهایی که در پرداخت خود با مشکلاتی مواجه هستند، بسیار مناسب است. لذا کشورهایی که پول رایج قوی و یا اعتبارات پرداختی خارجی خوبی ندارند می توانند با استفاده از این معاملات تجارت خود را افزایش دهند.
قرارداد بیع متقابل چه کاربردی دارد؟
در این قراردادها در عین حال که می توان دانش فنی و تجهیزات لازم را از طریق سرمایه گذاری خارجی جذب کرد، تمامی هزینه های اولیه تاسیس و بهره برداری از پروژه نیز به عهده سرمایه گذار است. در ازای تعهد سرمایه گذار به تامین مالی و تجهیزاتی پروژه، کشوری که از مساعدت شرکت سرمایه گذار در زمینه تاسیس، بهره برداری یا توسعه پروژه خود استفاده می کند، متعهد می شود که پس از به اتمام رسیدن فرایند ساخت پروژه، از طریق فروش محصولات و سود حاصل از بهره برداری پروژه، تمام هزینه های سرمایه گذاری اولیه و بخشی از سود سرمایه را طبق توافق به طرف سرمایه گذار، بپردازد. این نوع قراردادها، در حال حاضر در سطح بین المللی بسیار رایج هستند، چرا که کشورهای مختلف جهان، به ویژه کشورهای در حال توسعه و دارای قدرت پایین اقتصادی و ظرفیت های محدود تجاری، با هدف توسعه صادرات خود از طریق به روز کردن فناوری های خود در زمینه تجارت و جذب سرمایه، سعی دارند تا قراردادهای مذکور را با کشورها و شرکت های خارجی توانمند و توسعه یافته درحوزه های مختلف منعقد کنند.
قرارداد بیع متقابل یا بای بک در ایران
مهمترین قراردادهای بای بک در ایران در زمینه قراردادهای نفتی و گازی مربوط می شود. برای مثال می توان به پروژه هایی که وزارت نفت در سال ۱۳۷۴ به شکل بیع متقابل تعریف کرد اشاره نمود. در این قرارداد ها هزینههای تجهیزات و تکنولوژی وارد شده به کشور به وسیله تولیدات در طی قرارداد های کوتاه مدت پرداخت و پس از آن مالکیت کامل این تجهیزات در اختیار وزارتخانه قرار گرفت. در واقع با قراردادهای بای بک می توان به دنبال جذب سرمایه گذاری، فناوری و تجهیزات خارجی بود و به محض پایان قرارداد تمامی حقوق و مالکیت تجهیزات و تولیدات را در اختیار گرفت. در واقع در عین حال که می توان دانش فنی و تجهیزات لازم را از این طریق جذب کرد تمامی هزینههای اولیه نیز به عهده سرمایه گذار است. البته به طور حتم این قراردادها برای پیمانکاران نیز استفاده و منفعت قابل توجهی خواهد داشت و عمدتا خطرات حاصل از تغییرات قیمت پیش بینی و تضمینات لازم اعمال خواهد گردید. این قرارداد ها میتواند تا حدی از آثار تحریم کاسته باعث ورود سرمایه تکنولوژی به داخل کشور بشود. در سالیان اخیر نیز شاهد شاهد انعقاد قراردادهای این چنینی در زمینه نفت و گاز بوده ایم.
شرایط قانونی قرارداد بیع متقابل
- بازخرید اصل سرمایه بخش خصوصی، حق الزحمه وی، ریسک ها و هزینه های تأمین منابع مالی و سایر هزینه های جانبی بخش خصوصی از محل فروش تولیدات به قیمت روز بازار در یک دوره ۵ یا ۱۰ ساله.
- عدم ایجاد تعهد یا تضمین برای دولت، بانک مرکزی و سایر بانک ها در صورت کاهش در تولید یا کاهش در قیمت محصول تولیدی.
- الزام بخش خصوصی به انتقال دانش فنی و تکنولوژی و آموزش نیروی انسانی.
- استفاده حداکثری از توان موجود کشور در زمینه طراحی، مهندسی، ساخت و نصب تجهیزات.
- حفظ مالکیت و تصرف مالکانه بخش دولتی بر منابع نفت و گاز.
- فسخ قرارداد در صورت عدم کشف میدان تجاری در پایان مرحله اکتشاف.
- مقرر نمودن سقفی مشخص و محدود برای هزینه های سرمایه ای.
این قراردادها منافع سرمایه گذاران و همچنین منافع عمومی کشور میزبان را به دنبال خواهند داشت. نقد وارد بر رویه قانونگذاری سرمایه گذاری خارجی در کشور (که قراردادهای بیع متقابل یکی از راهکارهای آن است) این است که مقررات کلی و عمومی کشور میزبان نمی توانند حاوی قواعد کاملی درباره ماهیت پروژه های سرمایه گذاری و منافع موردنظر باشند، بلکه ماهیت حقوقی هر سرمایه گذاری و قوانین حاکم بر آن، باید با شرایط و پیچیدگی منحصربه فرد هر پروژه سنجیده شود.
برای تنظیم قراردادهای متقابل از چه روش هایی استفاده می شود؟
قراردادهای تجارت متقابل انواع مختلفی دارد و می تواند بسته به ماهیت، مقدار تعهد، زمان، طول مدت اجرای قرارداد و بازدهی اقتصادی در اشکال مختلفی ظاهر شوند. به طور کلی معاملات تجارت متقابل از سوی کمیسیون تجارت بین المللی آمریکا به پنج دسته تقسیم شده است که عبارتند از:
- قراردادهای معاوضه ای
- قرارداهای خرید متقابل
- قراردادهای بیع متقابل
- قراردادهای افست
- قراردادهای واگذاری
در این میان روش های مختلفی نیز برای قراردادهای تجارت متقابل به کار بسته می شود که این روش ها به ترتیب ذیل می باشند.
- معاملات تهاتری ساده
- خرید متقابل
- بیع متقابل
- افست
- پیش خرید
- تعویض
- قراردادهای تسویه تهاتری
- قراردادهای واگذاری تهاتری
- معاوضه دیون
سنگین بودن قراردادهای بیع متقابل در چه حد است؟
بیع متقابل معمولا برای ایجاد، توسعه و راه اندازی پروژه های سنگین و گران قیمت مورد استفاده قرار می گیرد. در بسیاری از موارد، صادرکننده اصلی، نه تنها ماشین آلات، مواد و تکنولوژی لازم جهت تأسیس یا توسعه یک واحد اقتصادی مهم را ارائه می کند، بلکه سرمایه مورد نیاز را نیز فراهم می سازد. بنابراین در مقایسه با خرید متقابل، قیمت این پروژه ها معمولا خیلی زیاد است، حتی ممکن است به صدها میلیون دلار برسد. قراردادهای بیع متقابل که در ارتباط با توسعه میادین نفت و گاز بین ایران و شرکت های خارجی منعقد شده است، نشان می دهد که این پروژه ها عظیم بوده و مبالغ آن از صدها میلیون دلار فراتر رفته است.