حمام وکیل در دورهٔ زندیه به دست کریم خان زند ساخته شد. این حمام در خیابان لطفعلی خان زند و در کانون شهر شیراز و نزدیک دیگر بناهای زمان زندیان، همچون بازار وکیل و مسجد وکیل جای دارد. از بخش های نگریستنیِ این حمام، بخشی به نام شاه نشین است که ویژهٔ شاه بوده است. این بنا با شمارهٔ ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت و نگاشته شده است. موزه مردم شناسی (گرمابه) شیراز در این بنا قرار دارد.
حمام وکیل شیراز از مساحتی برابر با ۱۱ هزار مترمربع، ۸ هزار و ۶۶۰ متر زیربنا، ۱۲۰ متر طول و ۸۰ متر عرض توسط معماران توانا و بنام دوران زندیه، ساخته شده است. این حمام وسیع، همانند سایر حمام های ایران از پیشرفته ترین و اصولی ترین معماری زمان خود بهره مند است. به عنوان مثال می توان بیان نمود که ورودی حمام ها در ایران کوچک بوده و در این حمام نیز از شیبی ملایم برخوردار است که به هشتی ورودی متصل می شود.
این بنا در غرب مسجد وکیل ساخته شده است. این حمام بزرگ از پیشرفته ترین اصول معماری زمان خود برخوردار بوده است. برای نمونه، درآیگاه (ورودیِ) حمام کوچک است و با شیبی ملایم به هشتیِ ورودی، که پایین تر از سطح زمین قرار دارد، می رسد. ورودی به رختکن، زاویه دار ساخته شده و همهٔ این ملاحظات برای این بوده است که از ورود سرما به داخل و از خروج گرما به خارج از حمام جلوگیری شود.
سربینهٔ حمام یک هشت ضلعی منتظم است که هشت ستون یک پارچهٔ سنگی در وسط سقفی گنبدی قرار گرفته اند.گرم خانه با سنگ فرش پوشیده شده است اما جالب توجه این است که در زیر این سنگ فرش دالان های کم عرض و باریکی ساخته شده که هوای گرم و بخار آب در آن جریان می یافته است تا کف حمام زودتر گرم شود. در جنوب گرم خانه، خزینه قرار دارد که دو دیگ بزرگ برای گرم کردن آب داشته است. در دو طرف محوطه گرم خانه دو شاه نشین و در دو طرف خزینه دو حاکم نشین ساخته شده است. در وسط هر حاکم نشین نیز حوضی از سنگ مرمر دیده می شود.در زیر گنبد، نقوش آهک بُری زیبایی است که داستان های آن ها از مذهب، سنت، علائق و رؤیاهای مردم این دیار سرچشمه می گیرد.
حمام وکیل شیراز در پیچ وخم تاریخ
کریم خان زند بین سال ها ۱۱۷۲ تا ۱۱۹۳ هجری قمری در شهر شیراز حکومت می کرد. او در این شهر بناهای متعددی را ساخت که هنوز هم آن ها را می توانیم ببینیم. ازجمله ساختمان های ساخته شده می توان به مسجد، بازار، حمام، آب انبار، ارگ، سربازخانه، کاروان سرا و…. اشاره کرد. حمام وکیل جز زیباترین بناهای ساخته شده توسط کریم خان است که نقش ونگارهای مثال زدنی اش آن را به یکی از منحصربه فردترین جاهای دیدنی شیراز تبدیل کرده. کریم خان زند سال ۱۱۸۷ دستور ساخت این حمام را دارد.
این بنا حدود ۱۴۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. هنرمندان زیادی از سراسر ایران در آن سال به شیراز آمدند تا نقش ونگارهای مختلف را روی دیوارهای حمام پیاده کنند. البته پادشاهان پس از کریم خان هم تغییراتی روی ساختار حمام وکیل شیراز ایجاد کردند تا جلوه زیباتری به آن ببخشند، برای مثال در دوران قاجار تزیینات داخل این بنا مرمت شد و بیشتر آثار به یادمانده در آن مربوط به این دوره پادشاهی است.
تا اواخر دوران پهلوی دوم هم این حمام دایر بود و بخش هایی از آن به حمام نمره و دیگر قسمت ها به زورخانه تبدیل شده بود. سال ۱۳۵۱ شکاف هایی روی سقف این بنا مشاهده شد که اداره باستان شناسی وقت آن را مرمت و بازسازی کرد. پس از انقلاب اسلام هم از این مکان به عنوان رستوران و سفره خانه استفاده می شد که آسیب های زیادی را برای ساختمان حمام وکیل شیراز دربرداشت و همین موضوع باعث شد که مسئولان کاربری آن را به موزه تغییر دهند. زمانی که به این موزه قدم می گذارید، مجسمه هایی را مشاهده می کنید که لباس های آن دوران را بر تن دارند و روش لباس پوشیدن و سبک زندگی دوران زندیه را نشان می دهند.
حمام وکیل شیراز حدود ۱۱ هزار مترمربع زیربنا دارد که به دلیل وسعت، نوع ساخت و تزیینات داخل آن، یکی از مهم ترین حمام ها در آن دوران محسوب می شده. و امروزه نام آن با شماره ۹۱۷ در لیست آثار ملی به ثبت رسیده. به جرئت می توانم بگویم که طرح هایی مثل نقش ونگارهای این حمام را در کمترین ساختمانی از کشور می توانید ببینید.
معماری و بخش های مختلف حمام وکیل
معماری هوشمندانه حمام وکیل با در ورودی کوچک، هشتی پایین تر از سطح زمین و راهرویی زاویه دار مشخص می شود که مانع از ورود هوای سرد بیرون به حمام و خروج هوای گرم حمام به بیرون می شد. از دیگر ویژگی های منحصربه فرد آن می توان به استفاده از آهک در سقف و دیوارها اشاره کرد که باعث می شد، رطوبت روی آن اثر نگذارد و آن را از بین نبرد. حمام های قدیم، فضای وسیعی داشتند و از بخش های متعددی تشکیل می شدند. حمام وکیل نیز از این قاعده مستثنا نبود.
ورودی و هشتی
ورودی حمام با آجرکاری چشم نواز، اولین بخش از حمام است که نظر هر گردشگری را به خود جلب می کند. این سردر زیبا بعدها در زمان قاجار به حمام اضافه شد.هشتی پس از ورودی قرار دارد و بین کوچه و فضای داخلی بنا، فاصله ایجاد می کند و رابط بیرون و درون ساختمان است. هشتی در مقایسه با سایر بخش های حمام، در ارتفاع کمتری قرار دارد. افراد پس از هشتی باید از راهرویی زاویه دار می گذشتند تا به رختکن برسند.در گذشته، معماری هوشمندانه حمام ها به شکلی بود که مردم بدون نگرانی از ورود هوای سرد و سرماخوردگی به استحمام بپردازند. راهکار معماران ایجاد ورودی کوچک با شیب ملایم برای حمام ها بود تا تبادل هوا به حداقل برسد و پایین تر از سطح زمین قرار بگیرد.
سربینه
سربینه یا رختکن، فضایی با قاعده هشت ضلعی منتظم است که وسیع ترین بخش حمام وکیل محسوب می شود و پایین تر از سطح زمین قرار دارد. از تزیینات سربینه می توان به رسمی بندی زیبای طاق ها و هشت ستون سنگی حجاری شده آن اشاره کرد. این ستون ها که از جنس سنگ گندمک گوگرددار هستند، با مقرنس های کم عمق و برجسته مزین شده اند. تزیینات آهک بری چشمگیری با نقوش ظریف گیاهی نیز روی دیوارها و طاق ها و تویزه های سربینه خودنمایی می کنند که قدمت آن ها به دوره زندیه می رسد. در دوره قاجار نقوش دیگری روی این تزیینات قرار گرفت؛ هرچند در مرمت های پس از انقلاب موفق شدند تا تزیینات اولیه را از زیر نقوش جدید بیرون آورند. تزیینات مربوط به دوره قاجار نیز در نوع خود جالب توجه هستند؛ به ویژه صحنه قربانی شدن اسماعیل به دست حضرت ابراهیم، معراج پیامبر (ص) و غیره که نگاه هر بیننده ای را به خود خیره می کنند. جذابیت این تزیینات، قرارگیری نقوش داستانی در کنار نقوش گیاهی و هندسی است که بر ریشه های مذهبی، فکری و سنتی مردم این دیار صحه می گذارند.
سربینه یا رختکن بزرگ ترین بخش حمام وکیل است
حوضی هشت ضلعی زینت بخش فضای سربینه شده و جذابیتی دوچندان به آن داده است. سکوهایی در اطراف سربینه وجود دارد که هر سکو مخصوص قشر خاصی نظیر علما و تجار، افراد حکومتی و افراد دیگر جامعه بود. در چهار سکوی رو به روی هم، چهار حوض کوچک قرار دارد. کاربرد این حوض ها در زمان خروج افراد پس از استحمام بود که پای خود را در آب سرد می گذاشتند.
بخش دیگر این فضا زیر سکوهای سنگی است که برای کفش ها در نظر گرفته شده بود و شامل کفش کن های سنگی با تزیینات ساده می شد. وجود هورنور یا جامخانه هایی در سقف نیز نور کافی برای سربینه را تامین می کرد.
میان در
پس از سربینه، میان در قرار دارد که به گرمخانه منتهی می شود. این بخش از حمام نیز دارای تزییناتی همچون طاق رسمی بندی و آهک بری سقف و دیوارها است. میان در درست مانند هشتی عمل می کند و تبادل حرارت بین سربینه و گرمخانه را به حداقل می رساند؛ ضمن اینکه مانع از دید مستقیم میان این دو فضا می شود. این راهرو باعث می شود تا افراد به یک باره وارد فضای گرم نشوند و هنگام خروج به طور ناگهانی از فضای گرم به فضای سرد نروند.
گرمخانه
گرمخانه یا فضای شست وشو، قاعده ای مربعی و کف سنگ فرش دارد و دارای دو شاه نشین است که شاه نشین سمت راست در دوره پهلوی به عنوان حمام نمره استفاده می شد. چهار ستون سنگی در بخش میانی گرمخانه نگاه ها را به طاق رسمی بندی بر فراز خود هدایت می کنند که بسیار دیدنی است.
گرمخانه از طریق مسیرهای باریک زیر کف آن گرم می شد که هوای گرم و بخارآب را در کف حمام به جریان می انداختند. سه خزینه در ضلع شمالی گرمخانه وجود دارد که برای آب گرم، آب سرد و آب ولرم بودند. دو حاکم نشین در دو طرف خزینه ساخته شده بود که در وسط هر یک حوضی مرمری قرار داشت.
در واقع، وجود قسمت هایی برای اقشار متفاوت جامعه یکی از ویژگی های این حمام است که شامل دو سکو به نام شاه نشین و دو سکو به نام حاکم نشین می شود و برای نشستن پادشاهان و حاکمان به کار می رفتند. امروزه برای محافظت از شاه نشین های حمام وکیل، جلوی پله های آن با شیشه احاطه شده است.
تزیینات حمام وکیل
بی شک آهک بری، جذاب ترین تزیین به کاررفته در حمام وکیل شیراز است که شامل حكاكی نقوش برجسته بر سطحی از آهک می شود. رطوبت موجود در حمام باعث شده بود تا به جای گچ از آهک برای تزیینات استفاده کنند؛ چراکه در غیر این صورت دوام تزیینات پایین می آمد و در مدتی کم فرو می ریخت.
اصل آهک بری ها به شکل مضامین طبیعی (گل وبوته) و متعلق به دوره زندیه هستند؛ با این حال، در دوره قاجار روی آن ها با نگاره هایی متمایز پوشانده شد. از نقوش دوره قاجار می توان به داستان هایی با مضامین قرآنی اشاره کرده که شیخ صنعان و دختر نصرانی، معراج حضرت رسول (ص)، شمایل حضرت علی (ع)، صحنه انداختن و بیرون آوردن حضرت یوسف (ع) از چاه را به تصویر می کشند. در این میان نمی توان از موضوعات داستانی ادبیات فارسی چشم پوشید که از دیدار شیرین و فرهاد و همین طور بیژن و منیژه تا صحنه سلطان سنجر و پیرزن را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می دهند.
- صحنه معراج: در این صحنه می توانید پیامبر را سوار بر اسبی با سر شبیه به انسان ببینید که در مرکز تصویر قرار دارد. فرشتگان به صورت دایره وار دور ایشان هستند؛ در حالی که نقش هیچ کدام مشابه دیگری نیست و هدیه ای برای حضرت آورده اند.
- صحنه به چاه انداختن حضرت یوسف (ع): این صحنه روی طاق ورودی رختکن قرار دارد و شامل تصویر حضرت یوسف (ع) در چاه می شود؛ در حالی که برادرانش در دو سوی چاه ایستاده اند.
- شمایل حضرت علی (ع): تصویر حضرت علی (ع) سوار بر مرکب است و با ذوالفقار بر پیکر دیوی می زند. گل و سبزه نیز از عناصر طبیعی مشهود در این نگاره هستند.
- صحنه شیخ صنعان و دختر نصرانی: شیخ صنعان با دیدن دختر نصرانی عاشق می شود و دین و ایمانش را از دست می دهد. در اینجا، شیخ را می بینید که در مقابل دختر ترسا زانو زده است و دختر در وسط تابلو و با شکل و شمایل زنان قاجاری و دامن بلندی به رنگ قرمز به چشم می خورد. علاوه بر مریدان شیخ، دو دختر نیز در این تصویر قرار دارند. این صحنه فقط به نقوش انسانی خلاصه نمی شود و با طرح حیوانات و پرندگان در هم آمیخته است.
- صحنه دیدار شیرین و فرهاد: یکی دیگر از نقاشی های دیدنی در حمام وکیل به صحنه فرهاد دلباخته و شیرین تعلق دارد. ضمن اینکه اشکال عجیب و غریب تخته سنگ ها، شکار جانوران، چهره و پیکر مردم کوچه و بازار، گیاهان با طرح های طلایی کم رنگ و... در این نقاشی وجود دارد.
- نقوش طبیعی: طرح های اسلیمی و گل وبوته نیز زینت بخش سقف حمام وکیل شده اند و شامل برگ ها و ساقه های پیچیده و در هم می شوند.
حمام وکیل شیراز چگونه گرم می شده؟
کف حمام سنگ فرش هایی دیده می بینید که با زیبایی هرچه تمام تر روی کار شده اند. زیر این سنگ فرش ها مسیری برای عبور آب ساخته شده که آب گرم از آن ها رد شود و کف حمام همیشه گرم باشد. این تکنولوژی همان گرمایش از کف امروزی است که ۳۰۰ و ۴۰۰ سال پیش معماران از آن برای گرم کردن حمام وکیل شیراز استفاده کرده بودند. خود محیط حمام هم که به دلیل وجود آب گرم در حوضچه ها همیشه گرم بوده. به نظرم این روش بهترین راهکار برای گرم کردن حمام بوده که معماران می توانستند از آن استفاده کنند.
فصل مناسب برای بازدید از حمام وکیل چه زمانی است؟
ار آنجایی که اکثر افراد در تعطیلات نوروز به شیراز سفر می کنند از این رو جاذبه های تاریخی و طبیعی با ازدحام مردم مواجه هستند بنابراین پیشنهاد می کنیم برای سفر به شیراز اواسط اردیبهشت ماه و یا ماه های اولیه پاییز را انتخاب کنید که هم از بوی بهار نارنج در شهر لذت ببرید، هم با فراغ بال بیشتری از آثار تاریخی دیدن کنید.مثلا بسیاری از تهرانی ها با تهیه بلیط هواپیما تهران به شیراز و همچنین بلیط شیراز تهران به این شهر سفر میکنند و بعد از گذراندن تعطیلات خود به شهر خود برمی گردند. به یاد داشته باشید حمام وکیل در مناسبت های مذهبی مانند شهادت امام علی، تاسوعا و عاشورای حسینی و.. تعطیل است.
چگونه به حمام وکیل شیراز برویم؟
چنانچه با ماشین شخصی خود قصد سفر به شیراز را دارید پس از وارد شدن به شهر شیراز به سمت بلواز کریم خان زند بروید و پس از رد کردن میدان شهدا وارد خیابان طالقانی شوید. بهتر است ماشین خود را در این خیابان پارک کنید و پس از ۱۰۰ متر پیاده روی می توانید درب حام را روبه روی خود ببینید.
اما اگر از وسایل نقله عمومی مانند مترو استفاده می کنید بهتر است در ایستگاه زندیه از مترو پیاده شوید تا تنها وس از ۱۰ دقیقه پیاده روی به ورودی حمام برسید.
آشنایی با مسجد وکیل یا مسجد سلطانی در شیراز
