حدیث افتراق
حدیث افتراق، حدیث منسوب به پیامبر اکرم(ص) درباره انشعاب امت اسلامی به بیش از هفتاد فرقه.
بنابر این حدیث، امت اسلامی پس از پیامبر اکرم(ص) همانند امتهای پیشین، به بیش از هفتاد یا ۷۳ فرقه منشعب می شود که تنها یک فرقه از آنها رستگار می گردد.
(فرقه ناجیه) حدیث افتراق و مسائل پیرامونی آن، انعکاس وسیعی در مباحث کلامی، دانش فرقه شناسی و کشمکشهای فرقه ای داشته است.
اشاره به حدیث
اندک زمانى از رحلت پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) نگذشته بود که جامعه اسلامى گرفتار اختلافات و تنازعات سیاسى ـ مذهبى شد.
داستان افتراق و اختلاف امت اسلامى را ـ با صرف نظر از موارد نامیمون و ناپذیرفتنى و یا پذیرفتنى و احیاناً ممدوح آن ـ باید به عنوان واقعیتى انکارناپذیر پذیرفت.
که البته موارد زیادى از آن طبیعى نبوده است.
روشن است که این پدیده نیز همانند هر پدیده دیگرى ناشى از زمینه ها، علل و عوامل ویژه اى بوده که جلوگیرى از موارد ناپسند آن، غیرممکن نبوده است.
نباید آن را سرنوشتى حتمى الوقوع و از پیش تعیین شده دانست.
در غیر این صورت پافشارى قرآن و پیامبر(ص) و دیگر اولیاى دینى بر وحدت، و پرهیز از تفرقه هیچ معناى محصّلى نداشت.
پدیده ظهور و بروز اختلاف و فرقه گرایى و چگونگى شکل گیرى، سیر تحولات سیاسى ـ مذهبى و مصادیق آن در سده هاى نخست هجرى، همواره مورد بررسى پژوهشگران بوده است.
با این همه به برخى از زوایاى آن کمتر پرداخته شده است.
نقد و بررسى احادیث ناظر به اختلافات فرقه اى از جمله مباحث مهمى است که مورد غفلت پژوهشگران علم فرقه شناسى قرار گرفته است.
این دسته از احادیث که به پیامبر(ص) و ائمه، علیهم السلام، منسوبند.
فتنه ها و حوادث مختلف فکرى و سیاسى و ظهور و بروز فرق و حتى داورى درباره آنها و نیز برخى از حوادث و جریان هاى جزئى در بین مسلمانان اشاره شده، فراوانند.
پیام حدیث:
صدر و ذیل این حدیث با تعابیر مختلفی گزارش شده است، اما محتوا و پیام کلی آن را می توان به سه بخش تقسیم کرد:
خبر از فرقه فرقه شدن امت اسلام، نجات یافتن تنها یکی از فرقه ها و گمراهی و هلاکت بقیه، تعیین مصداق فرقه ناجیه (راه یافته، اهل بهشت).
براساس مضمون اصلی و قرائت رایجِ این حدیث، پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم یهودیان را ۷۱ ملت (یا طایفه و فرقه) و مسیحیان را ۷۲ ملت معرفی کرده است.
از افتراق امت خود به ۷۳ فرقه یاد کرده و گفته است که در میان امت های قبلی، همه فرقه های آن ها به جز یک دسته، اهل جهنم یا در وادی گمراهی و هلاکت بودند،
و امت اسلامی نیز دچار چنین سرنوشتی خواهد شد.
نقل هاى مختلف حدیث:
این حدیث به گونه هاى متفاوتى گزارش شده است.
گواین که با صرف نظر از نقد سندىِ هر یک از این نقل ها، بتوان پاره اى از اختلافات را با توجه به پدیده فراگیر نقل به معنا و یا احیاناً صدور آن در مقاطع مختلف زمانى، توجیه کرد.
اما پرواضح است که پذیرش مجموعه آن ها، به ویژه بخش پایانى آن که به معرفى مصداق فرقه ناجیه مى پردازد، ما را با مجموعه اى از گزارش هاى متناقض روبه رو خواهد کرد.
در مجموع مى توان گزارش ها و تعابیر مختلف حدیث را در سه دسته صدر، ذیل و بخش پایانى مورد بررسى قرار داد.
بی توجهی به حدیث افتراق
ملل و نحل نگاران متقدم و پرآوازه ای نظیر نوبختی و اشعری به این حدیث اشاره نکرده و، به هر دلیلی، تقسیم بندی خود را نیز براساس آن سامان نداده اند،
اما در تکثیر فرق و رساندن آن ها به ۷۳ عدد یا افزون تر، راه را برای دیگران باز کرده اند.
پذیرش صحت حدیث
گفتنی است که حتی کسانی که در عمل به این تقسیم بندی پایبندی نشان نداده یا احیاناً درصدد بیان عموم فرقه ها نبوده اند، باز به نوعی این حدیث را پذیرفته اند.
در کتاب مسائل الامامة منسوب به ناشئ اکبر، که از نخستین آثار به جا مانده از اوایل قرن چهارم است، تأمل در واقعیت های خارجی، دلیل صحت حدیث پیامبر دانسته شده است.
