پارچه بافی سنّتی یکی از صنایع دستی متنوع و مقبول طبع است که در هر نقطه از ایران با طرح و رنگ و بافتی ویژه جلوه گر شده است. پارچه بافی بخشی عظیم از میراث فرهنگی گذشتگان و متأثر از محیط، جغرافیا و تاریخ هر منطقه است.
هنر صنعت پارچه بافی از گذشته های دور در استان خراسان جنوبی از رواج نسبتاً خوبی برخوردار است که ابریشم بافی، حوله بافی، اِحرامی بافی، بَرَک بافی، کرباس بافی، چادر شب بافی، سیاه چادر بافی، جاجیم بافی جزء رشته های بومی و اصیل منطقه در گروه نساجی سنتی به شمار می آید طیف وسیعی از پارچه های سنتی بافته شده همچون هنر حوله بافی قدیفه، چادرشب و سارق، از قدیمیترین صنایع دستی خراسان جنوبی است که بر اساس شواهد تاریخی سابقة آن در ایالت قهستان به قرنهای ابتدایی اسلام میرسد.
یکی از انواع بافت سنتّی که ویژه خراسان است و ثبت جهانی شده است، حوله بافی، توبافی یا تون بافی است. حوله بافی خراسان تقریباً در تمام روستاهای خراسان جنوبی مرسوم و شناخته شده است. توبافی هنر تولید پارچههایی نرم و لطیفی در طرحها و رنگهای متنوع است. پارچههای تولید شده در این نوع پارچه بافی سنتی که در آن تنها از دست وپا استفاده میشود، پارچههای پنبهای بسیار ظریف بافته میشوند و به دلیل رطوبت بالایی که محصول نهایی جذب میکند این هنر حوله بافی نیز نامیده میشود که از آن برای تولید حوله دست و صورت دستبافت نیز استفاده میگردد.
بافت حوله های سنتی در خراسان جنوبی ، امروزه نیز همانند گذشته با دستگاههای سنتی دو یا چهار وردی و ابزار کار ساده، صورت می گیرد .با کمک این دستگاه ایجاد دهنه، پود گذاری( با تنوع رنگی نامحدود) و دَفتین زدن با حرکات منظم دست و پا، باعث تولید انواع پارچه بر اساس نوع ماده اولیه میشود.
از انواع نقوش به کار رفته در حوله بافی میتوان به: کُلو ، گِنتی ، چَپَر بافت ، جِناغی و ساده اشاره کرد.تولیدات مختلف حوله بافی شامل : انواع حوله دست و صورت و حمام، سفره نان، صافی، دستمال ،چادرشب ،شال سر، لُنگی و … می باشد. تولید حوله در بسیاری ازشهرستانهای خراسان جنوبی از جمله، خوسف، نهبندان، درمیان ،سرایان ، قاینات درحال حاضررواج داشته و شهرستان بیرجند بالاخص روستای خراشاد از اصلی ترین مراکز تولید حوله در استان به شمار می آید.
خراشاد در ۲۵ کیلومتری بیرجند مرکز استان واقع شده و جمعیت روستا در آخرین سرشماری ۷۵۰ نفر اعلام شده و هفت هکتار از ۷۰ هکتار آن فضای گردشگری است.
تعریف حوله بافی یا توبافی
حوله بافی (که توبافی یا تون بافی نیز به آن می گویند) نوعی فرآورده نساجی سنتی می باشد که به وسیله دستگاه بافندگی چهار وردی حاصل می شود. از جمله خصوصیات این رشته از صنایع دستی می توان به این موارد اشاره کرد:
- اولاً تمامی مراحل سه گانه بافندگی (ایجاد دهنه کار، پودگذاری و دفتین زدن) با حرکات دست و پا صورت می گیرد.
- دوماً برای امکان پذیر بودن استفاده از پودهای رنگی به میزان دلخواه و همچنین تنوع طرح برای بافت زمانی میسر می شود که وردها را در اختیار داشته باشید و حرکات آنها را کنترل کنید.
در قدیم در هر طایفه ای، یک نفر به حوله بافی مشغول بود که نه تنها در به این وسیله مایحتاج خود و خانواده اش را تامین می نمود، بلکه در اقتصاد خانواده هم نقش بسزایی داشت. البته این رشته را اشتباهاً حوله بافی نام گذاری کردند زیرا علاوه بر مصرف حوله حمام که جذب رطوبتی بالایی دارد، در موارد دیگری همچون سفره پاک کن، دوخت لباس، دوخت چادر شب، شال و ... نیز استفاده می شود.
بافت حوله با پنبه طبیعی محلی
توبافی با استفاده از پنبة طبیعی محلی با رنگ قهوهای که مله نامیده میشود انجام میگیرد. این پنبه ارزش اقتصادیای تقریباً سه برابر پنبه سفید دارد و کاشت آن به صورت انحصاری در شهرستان خوسف در استان خراسان جنوبی انجام میگیرد. در خوسف سالانه حدود ده تن پنبه در هفت هکتار برداشت میشود. این شهرستان به دلیل فعالیت گسترده و سطح زیر کشت بالای این نوع پنبه در آن، به عنوان شهر پنبه مله و مله بافی ثبت ملی شده است و در سطح شهرستان برنامهریزیهایی برای فراهم کردن زیرساختهای لازم برای افزایش کشت آن و همچنین حفاظت از این فرآیند سنتی انجام گرفته است.
در حال حاضر میراث فرهنگی شهرستان خوسف در جستجوی نقاط مستعد برای کشت بذر پنبه مله است تا علاوه بر ماژان، خور، گارجگان، و خوسف، مناطق دیگر نیز از عواید تولید این محصول بهره ببرند. به دلیل اینکه پنبه الیاف طبیعی مله همچون پنبه سفید میتواند در بافت انواع پارچه به کار رود همه افرادی که در پارچه بافی مهارت دارند میتوانند آن را به عنوان ماده اولیه تولیدات خود به کار گیرند امّا این پنبه بذر در دسترس کمی دارد و به دلیل حساسیت به آب وهوا و بدون بیمه برای کشاورزان محصول پرریسکی محسوب میشود به همین دلیل کشت آن با گذر زمان کم شده است.
پنبه مله در خراسان جنوبی قدمتی طولانی دارد و جزو میراث خراسان جنوبی محسوب میشود. پنبه الیاف طبیعی مله برای بافت محصولات مختلفی از قبیل سجاده، جانماز و چادر به کار میرود. اهالی و بومیان منطقه پنبة مله و هر چه از آن بافته میشود را خوش یمنی میدانند. پنبه مله رنگی شبیه به خاک بندهایی دارد که در آن کاشته میشود و نام خود را هم از همین خاک گرفته است که مل نامیده میشود.
به دلیل بومی بودن فرآیند کاشت و تولید پنبه امکان خام فروشی پنبه مله وجود ندارد و فرآوردههای ثانویه حاصل از آن منحصراً در منطقة خراسان جنوبی تولید میشوند. مراحل تولید پنبه مله شامل کاشت، داشت و برداشت آن همانند پنبه معمولی است اما نسبت به کم آبی و سرما مقاوم نیست به همین دلیل بیمه شدن محصول سالانه برای کشاورزان ضروری است وگرنه بخش زیادی از محصول آنها ممکن است تحت تأثیر تغییر آب وهوا از بین برود.
مراحل تبدیل پنبه مله به نخ
پنبه مله در چهار مرحله به نخ تبدیل می شود که به شرح زیرند:
مرحله اول: جداکردن پنبه دانه از وش پنبه با حلاجی
الیاف پنبه مله نسبت به پنبه سفید کوتاهتر است به همین دلیل با کمان حلاجی نمیشود.
مرحله دوم: یکدست کردن پنبه مله با بالشت پنبه زنی
حلاجی پنبه مله با چوبالش و روی بالشتک چوبی انجام میگیرد.
مرحله سوم: تبدیل کردن پنبه مله به نخ با چرخ نخ ریسی
مرحله چهارم: تبدیل نخ به کلاف توسط واکنوک است.
ابزار و وسایل مورد استفاده در توبافی
از ابزار و وسایل مختلفی استفاده میشود که تعدادی از آنها در ادامه معرفی می گردند:
- چرخ ماسوره که به وسیله آن نخ ریسیده میشود
- چرخ ریسندگی یا هرزهگر که نخهای ریسیده شده را به صورت کلاف دور چرخ میپیچد.
- گواسته، چوبی است که در زمین ثابت میشود و نخهای چله دور آن می پیچند.
- وجارک، دو عدد چوب نسبتاً ضخیم که میانه کار را نگه میدارند و کمک میکنند نخها در حین بافت به هم نریزند.
- میان چوب که کمی بالاتر از نورد برای نگه داشتن نخهای چله به کار گرفته میشود.
- هراستون که به چهار ورد دستگاه بافندگی گفته میشود.
- سلام علیک، دو تکه چوب است که با نخ به هراستون وصل میشود و وردها را بالا و پایین میآورد.
- هواکار، نخ های نگهدارنده هراستون که به سقف آویخته میشوند.
- متی، چوبی که مانع جمع شدگی پارچه میگردد.
- ماکو، دستگاهی که نخ درونش قرار میگیرد و از میان تار عبور میکند.
- دفتین، نخ هایی که از ماکو عبور میکنند بعد دنده یا دفتین میشوند.
- دستکش، وسیلهای از شاخ گوزن که برای ثابت کردن بالین از آن استفاده میشود.
- ماسوره که نخ مورد نیاز دور آن پیچیده میشود.
- پاتلک تکههای چوبی هستند که از زیر ستون های دستگاه آویزان شده و بافنده به وسیله آنها دستگاه را به حرکت در میآورد.
انواع نخهای مورد استفاده در توبافی
به صورت سنتی در توبافی یا تونبافی از نخ پنبه، ابریشم، کرکی یا کورگی و کودری استفاده میشود اما نخ پشمی، نخ مصنوعی، اکریلیک و نخ کاموا نیز در جریان بافت این دست بافت های زیبا و ارزشمند به کار میرود. پارچه های ابریشمی به رنگ های مختلف از جمله ارغوانی سیر و بنفش و بسیار ریزبافت، بنام قنابیز و والا که در پارچهبافی سنتی منطقه استفاده میشوند معروف هستند که از آن برای تهیه لباس زنانه استفاده می کردند. از جمله مناطق بافت این نوع پارچه دهستان چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است.
نحوه بافت حوله یا دستمال حوله ای
شیوه بافت به این صورت است که در مرحله اول نخ های پنبه ای را با چرخ ریسندگی و چرخ ماسوره تهیه نموده و سپس در یک فضای باز به کمک تعدادی چوب نازک و هم اندازه که به اصطلاح محلی گفته می شود، چله ها تنیده شوند. سپس نخ هایی که به دور چوب ها پیچیده شدند را به دور یک چوب بزرگ و تثبیت شده به نام نوورد می پیچیند. توجه داشته باشید فاصله هر کدام از چوب ها می بایست یک متر باشد. برای بافت باید نخ ها را به وسیله ماکو عبور داده و سپس از هر بار نخ رد شده دنده یا دفتین که به سمت جلو و عقب آورده خواهد شد، نخ ها کوبیده و پارچه بافته می شود. هنگامی که ماکو از سمت راست عبور داده می شود پاتلک سمت چپ به وسیله پا حرکت میکند و بالعکس، و این چنین وردها را جابه جا می نماید. به هر اندازه که پارچه بافته می شود متی و دستکش به وسیله هنرمند به حرکت در خواهد آمد تا پارچه ای که بافته شده جمع و به دور چوب قطوری به اسم بالین پیچیده بشود. هنر حوله بافی با ترکیب رنگ ها در کل پارچه و حاشیه کار با خلاقیت خود هنرمند حاصل خواهد شد. البته امکان دارد برای طراحی یک بافته از نمونه هایی استفاده بشود که در زمان قدیم دارای کارایی بوده است.
انواع بافت در توبافی
در این شیوه بافت پارچه سنتی به طور معمول از دو بافت ساده و نقش دار استفاده میشود.
بافت ساده در حوله بافی به وسیله دو پوشال انجام شده و تعداد نیهای گله در بافت ساده شش عدد است. نتیجه این نوع بافت پارچه ای ساده و بافتی یک دست است که سطحی صاف و لطیف ایجاد میکند. از سوی دیگر بافت نقش دار به وسیلة چهار پوشال انجام میشود و در هر رفت وبرگشت به یک یا دو پوشال بسته به نوع نقش فشار وارد میشود. نتیجه نهایی این بافت پارچه ای با بافت ظریف برجسته و هندسی است که زیردست لمس میشود و بر زیبایی محصول حوله بافی میافزاید.
انواع نقوش در حوله بافی
در بافت این نوع حوله دستبافت از نقوش متعدد و متنوع سنتی استفاده میشود که از ترکیب تار و پود و طرحهای متنوع ایجاد میشوند. طرحهای اصلی و متداول در حولهبافی سنتی نقش کلو، گنتی، چپربافت، جناغی و ساده است که بانوان هنرمند روستا قادرند با ترکیب این نقوش ابتدایی با طرح و رنگ، طیف وسیعی از منسوجات را خلق کنند.
طرح پارچههای توبافی شده از پیش مشخص نیست یعنی هنرمند از روی نقشه و طرح کار نمیکند و هر پارچه با توجه به ذوق و سلیقه بافنده آن و با استفاده از طرح هایی که قبلاً اجرا شده اند یا ایجاد نقشی به کل جدید بافته میشود.
با موج بافی هنر فراموش شده عشایری آشنا شویم
