حسین وارث آدم در روایت شریعتی: نقدی بر دفتر تدوین و تنظیم آثار 

یادداشتی از دکتر سیدجواد میری

یکی از کارهای مهمی که در حوزه شریعتی پژوهی در ایران انجام شده است "تدوین آثار" شریعتی است که به نوعی مجموعه آثار او را در یک منظومه کامل برای مخاطبان فراهم آورده اند. اما این پروژه بسیار خوب آفاتی هم دارد و یکی از آفات این "تدوین و تنظیم" دقیقاً همین مسئله "تنظیم" است یعنی به "نظم" درآوردن متنی که به هیچ روی با "نظم" دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار معلم شهید دکتر علی شریعتی همخوانی و سازگاری ندارد. این سخن به چه معناست؟ منظورم این است که شریعتی کتابی با عنوان "حسین وارث آدم" در ۳۹۷ صفحه ننگاشته بود بل متنی با عنوان "حسین وارث آدم" در عاشورای ۱۳۴۹ به رشته تحریر درآورده بود که ۲۷ صفحه بود و این متن دارای "نظمی شریعتی وار" است که با نظم تحمیل شده دفتر تدوین و تنظیم هماهنگی ندارد و مجموعه آثار شماره ۱۹ که تدوین شده توسط "دفتر" می باشد ما را با نظام معنایی دیگری مواجه می کند که از نظم موجود در متن شریعتی فاصله زیادی دارد.

به نظر من وقت آن رسیده است که ما آثار شریعتی را به همانگونه که او منتشر کرده بود به چاپ برسانیم تا بتوان به نوعی به "منطق درونی افکار" شریعتی آنگونه که در متن اولین رخ نموده بود دست پیدا کنیم. در فهرست تدوین شده توسط "دفتر" چینشی وجود دارد که این چینش با منطق درونی متن هر کدام از متون گنجانده شده همخوانی ندارد و به خواننده این بینش نادرست را القاء می کند که شریعتی به صورت منظم (نظمی که حاصل تدوین "دفتر" است) میاندیشیده ولی واقع امر این است که شریعتی اینگونه افکار خویش را تدوین و تنظیم نکرده است و اگر بخواهیم عنوانی بر آثار او برگزینیم شاید مفهوم "آنارشیسم" و رویکرد "دادائیستی" مناسبترین باشند. شریعتی برساخته "دفتر تدوین و تنظیم" یک متفکر سیستماتیک است ولی واقع امر این است که متن خودِ شریعتی دارای نظم مفهومی می باشد ولی او متفکری سیستماتیک نیست و این سیستماتیک نبودن تخفیف اندیشه و مقام تفکر در تزد شریعتی نیست بل بازگو کردن این واقعیت است که سنت فکری شریعتی هگلی یا صدرایی (سیستم ساز) نیست. او آنارشیست است و این مفهوم به معنای "هرج و مرج" نیست که این خود تفسیری نادرست از مفهوم آنارشیسم و نحله فکری آنارشیست ها در ایران می باشد.

حال این نقد چه سودی دارد و به کجا ما را خواهد کشاند؟ اولین اثری که این نقد می تواند داشته باشد این است که ما با شریعتی هنوز مواجهه پیدا نکرده ایم و آنچه در این ۵۰ سال در باب شریعتی در جامعه ما از پیش از انقلاب (دکتر نصر و آیت الله مصباح و ...) و پس از انقلاب (سروش و ملکیان و شایگان و طباطبایی و احسان شریعتی و ...) گفته شده است ربط و نسبت وثیقی با متن شریعتی نداشته است بل برآمده از نظم اِعمال شده بر متن شریعتی توسط "دفتر" است که دارای عناصر کلیدی "دفتر" و "تدوین" و "تنظیم" و "مجموعه" و "آثار" و "معلم" (یعنی تفسیری استاندارد از شریعتی به مثابه معلم) بوده است. بر هیچکس که ذره ای با پدیدارشناسی آشنایی داشته باشد پوشیده نیست که هر کدام از این مولفه ها چگونه به صورت عمیق متن شریعتی را می تواند دگرگون کند و نظمی غیر از نظمی که ماتن مقصود داشته است خلق نماید. به سخن دیگر، دفتر یعنی مجموعه ای که تصمیم می گیرد و هر تصمیمی مبتنی بر مفروضاتی است و این مفروضات به تدوین کننده این اذن را می دهد که بر اساس فهم خود از شریعتی به مثابه "معلم" متون آفریده شده توسط شریعتی را آنگونه که خود (یا مجموعه افراد) میفهمد "تدوین و تنظیم" کند ولی نکته اینجاست که تدوین صرف گردآوری نیست بل تالیف بر اساس یک "طرح مشخص" است که با طرح خالق متن متمایز می باشد و نظمی از تدوین دفتر ظهور کرده است که با نظم متن نخستین شریعتی متفاوت است. به عبارت دیگر، حسین وارث آدم شریعتی را نباید به "صورت" مجموعه آثار ۱۹ خوانش کرد زیرا "محتوا" تحریف خواهد گشت بل باید به "صورت" متن نخستین مورد خوانش قرار گیرد.