حسین وارث آدم: شریعتی و مفاهیم نهضت و نظام
یادداشتی از دکتر سیدجواد میری
این عنوان نوزدهمین مجموعه آثاری است که "دفتر" تدوین و تنظیم کرده است. این کتاب را چگونه می شود مورد خوانش قرار داد؟
اساساً مفاهیمی چون "حسینی" و "یزیدی" و "زینبی" را چگونه باید صورتبندی نظری کرد؟ آیا شریعتی با ساختن دوگانه ها جامعه را به بن بست می کشاند؟ در برنامه سوره (۳۱ مرداد ماه ۱۳۹۹) در صدا و سیما مجری پرسشی مطرح کرد و گفت فرض کنیم رئیسی در اداره ای به کارمند خود دستوری می دهد و آن کارمند به هر دلیلی خود را محق می داند که نافرمانی کند و آنگاه با دوگانه حسینی-یزیدی شریعتی به سراغ این پدیده برویم آنگاه هر رئیسی می شود یزید و هر کارمندی می شود حسین؟ اما پرسش اینجاست که مفاهیم شریعتی را چگونه باید بازسازی کرد؟ آیا شریعتی به دنبال نابود کردن نهادها و ساماندهی جامعه است یا فهم و خوانش اغلب کسانیکه به متون شریعتی رجوع می کنند نادرست و کاملاً غیر روشمند است؟
شریعتی یکی از تزهای کلانش خوانش وبری از تحولات اجتماعی بر اساس اصلاح مذهبی است و شدیداً به دنبال احیای جامعه و تقویم الهیات اجتماعی در برابر استبداد، استعمار و استحمار است و بهیچوجه سنتگرا نیست و نوستالژی احیای سنت در جهان مدرن را هم ندارد و مفهوم "بازگشت به خود وجودی اصیل" شریعتی نسبتی با برگشت به دوران ایران باستان یا اسلام سلف صالح هم ندارد بل او بین برگشت و بازگشت مفهوماً تمایز قائل می گردد. اما برای فهم منظومه فکری او ما نیازمند درک کلان پروژه او در نسبت با دو مفهوم "نهضت" و "نظام" هستیم. بسیاری به غلط می گویند او تئوریسین نهضت بود و در دوران نظام سخنی برای گفتن نداشت و یکی از دلایل گفتن این سخن این است که آنها می خواهند بگویند آنچه پس از استقرار جمهوری اسلامی اتفاق افتاد ربطی به شریعتی نداشت و حساب نظام را از نهضت باید جدا کرد. فهم این افراد از مفاهیم شریعتی آکادمیک و نظری نیست بل جناحیزو سیاسی و حزبی است و فاقد مبانی می باشد و هر لحظه بخش دلخواه خویش از شریعتی را مطابق ذوق جامعه برجسته می کنند اما مفاهیم نهضت و نظام را باید تئوریک مفهومینه کرد.
این دو مفهوم در حسین وارث آدم در نسبت با مفاهیم حسینی و یزیدی قابل تاویل است. این سخن یعنی چه؟ کلمه یزید با مفهوم "یزیدی" متمایز است و ما نیازمند آشنایی زدایی از گفتمان شریعتی هستیم. او نظریه پرداز پیچیده ای است که مفاهیم روزمره جامعه شیعی را برمیگزیند و سپس آنها را در چارچوب سوسیولوژیکال مفهومپردازی می کند. چگونه؟ شریعتی می گوید حسین و یزید همانند هابیل و قابیل و ابراهیم و نمرود کهن الگوهای تاریخی ذهن ما می باشند ولی آنچه اکنون برای جامعه حائز اهمیت است نوع مواجهه "قدرت" با مخالفین است. به سخن دیگر، معیار حکمرانی در نسبت با این نوع از مواجهه مشخص می گردد. نهضت حسین یک الگوی پراکسیس برای سنجش حاکمیت و قدرت سیاسی است که با مخالفان و منتقدان چگونه مواجهه پیدا می کند.
اگر قدرت در مواجهه با دیگری سرکوب و منکوب را پیشه خود قرار دهد آن قدرت نوعش یزیدی است. اما اینجا ممکن است اشکالی وارد گردد که شریعتی مخالف هر نوع نظامی است. اما این نیز عدم فهم صحیح از دستگاه فکری شریعتی است. او می گوید هر نظامی حتی آن نظامی که با زیباترین ایده ها و شریف ترین نیت ها پایه گذاری می گردد امکان درغلتیدن به نظام قابیلی را دارد پس چه باید کرد؟ این دعوت به تخریب نظام نیست بل فراخوانی برای سازماندهی جامعه است. به سخن دیگر، جامعه دائماً باید حسینی باشد و هابیلی باشد و نهضت در آن بیدار باشد. این یعنی چه؟ این یعنی اینکه وقتی نظام مستقر شد جامعه به خواب و خانه و کنج عافیت نرود بل بیدار و مطالبه گر باشد و اگر نظام (که حوزه سیاسی و قدرت مستقر است) در برابر نهضت (که حوزه جامعه است) دست به خشونت زد آنگاه دو راه پیش روی شماست یا باید حسینی باشید یا باید زینبی باشید. به سخن دیگر، نظام و نهضت مفاهیم نظری برای فهم دینامیسم قدرت و جامعه است و شریعتی با برساخت مفاهیمی چون یزیدی و حسینی و زینبی تلاش می کرد جامعه را مجهز کند تا پروژه اصلاح خویش را پیش براند. اما آیا دوران این مفاهیم به سر رسیده است یا به زبان دیگر امروز چگونه می توان چارچوب نظری نهضت و نظام را در نسبت با مفاهیمی چون هابیل و قابیل صورتبندی کرد؟ به نظر من، جامعه دائم باید نهضتی باشد و این یعنی مطالبه گر در برابر قدرت سیاسی و نظام باید پاسخگو در برابر مطالبات جامعه باشد و مادامیکه نوع مواجهه اش با مطالبات خشونت آمیز نیست قدرتی قابیلی نیست. خلاصه اینکه چارچوب نظری شریعتی و مفاهیم آن ظرفیت مفصلبندی نظری بالایی دارند که اغلب کسانیکه به نقد و هجو و رد شریعتی می پردازند درک درستی از نظریه پردازی ندارند.