خاتم کاری، هنر تزئین چوب را بشناسیم

خاتم کاری

خاتم، خاتم سازی یا خاتم کاری، هنری است که با مثلث های کوچک یا چندضلعی های منظم خلق می شود. جنس این اشکال هندسی از مواد گوناگونی نظیر استخوان و چوب و فلزات است. از چوب ها مانند: آبنوس (رنگ سیاه)، فوفِل (سیاه و قهوه ای تیره)، گردو (قهوه ای)، بَقَّم (قرمز)، عناب (قهوه ای روشن مایل به قرمز)، نارنج (قهوه ای روشن)، افرا (قهوه ای روشن)، کیکم، تبریزی (سفید) و شمشاد (زرد). از استخوان ها مانند استخوان و عاج فیل، شتر، گاو و اسب. از فلزات هم مفتول های برنجی، نقره ای و گاهی طلایی.

سرگذشت هنر خاتم کاری

در قرون اولیه ی اسلام نوعی هنر تزیینی سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می گویند. اجزای تشکیل دهنده در این نوع خاتم به جای مثلث، قطعاتی به شکل مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل و متوازی الاضلاع و لوزی بوده است.

این شیوه ساخت تا قرن ها پس از ظهور خاتم از نوع امروزی نیز ادامه داشته و از قدیم ترین نمونه های این نوع خاتم بخشی از سقف مسجد جامع عقيق شیراز است که در تزیین آن از شیوه خاتم مربع استفاده شده است.

نمونه دیگر از این نوع خاتم یک جفت در، در مقبره ی امیر سمرقند است که هم اکنون در موزه ی ارمیتاژ نگهداری می شود. تاریخ ساخت این درها به قرن نهم هجری قمری باز می گردد و در تزیین آن از هنر معرق، کنده کاری خاتم با نقوش هندسی و خط و ثلث استفاده شده است.

رواج هنر لایه کوبی در قبل از حمله مغول ها به ایران، بستر مناسبی شده است برای ظهور نوع جدیدی از خاتم در دوره های بعد؛ به ویژه در دوره ی سیطره ی مغول بر ایران. در این هنر از موادی مانند: چوب، استخوان و فلز استفاده شده و نقش های اجرایی آن عمدتا هندسی، ستاره و گاهی نیز نقوش نخلی پردار است. شیوه کار، مواد و نقش های استفاده شده در آن را می توان مقدمه نوعی معرق و خاتم در دوره ی ایلخانی و تیموری دانست.

به طور کلی بر اساس شواهد تاریخی، هنر خاتم به شیوه ی امروزی با شبیه آن در عصر استیلای ایلخانان به ایران پدید آمده است.

مواد و مصالح خاتم سازی

• چوب

چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد.

• فلز

مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.

• استخوان

استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی

• رنگ سبز

این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

وسایل و ابزار خاتم سازی عبارتند از: رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.

مراحل خاتم کاری

مراحل ساخت خاتم، سخت و طولانی است و خاتم کاری مراحل مختلفی دارد. برای مثال، در مرحله تهیه قطعات منظم هندسی، ابتدا انواع چوب ها و استخوان ها را که رنگ های مختلفی دارند، با وسایل ویژه ای به طول سی سانتی متر و با قطرهای یک تا دو و نیم میلی متر (معمولاً به صورت مثلث) می برند. با مفتول های فلزی نیز این اشکال هندسی را می سازند.

سپس این مثلت های چوبی، استخوانی و فلزی را با دقت و مهارت و حوصله، بر اساس طرح از پیش مشخص شده و به وسیله چسب (سریشم به صورت گرم یا چسب سفید به صورت سرد) در کنار هم چسبانده می شوند و با نخ محکم بسته می شوند. به این قطعه «پره» می گویند. این کار ادامه دارد و با چسباندن پره ها در کنار هم تکرار می شود تا در نهایت و پس از مراحلی چون پرس و لاک و صیقلی کردن، طرح و شکل مورد نظر ساخته می شود و روی ظروف و اشیا به کار گرفته می شود و محصولات خاتم کاری ساخته می شود.

خصوصیات یک خاتم و مرغوب:

صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم .
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند.
قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد .
نقش ها ومثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

محصولات خاتم کاری

اکنون خاتم کاری در اصفهان و شیراز و تهران ادامه دارد و علاوه بر همکاری در آثار بزرگ ملی و اسلامی، محصولات مختلف و متنوع خاتم کاری برای تزئین یا استفاده در خانه و اداره و مانند آن تولید و عرضه می شود؛ کالاهایی مانند جاسکه ای، جاقندانی، قاب عکس، شکلات خوری، گلادان، انگشتر، بشقاب، قلمدان، خودکار، جادستمال کاغذی و سطل. گاهی خاتم کاری با هنر معرق نیز ترکیب می شود و آثار «خاتم معرق» (مانند جاقرآنی) خلق می شود که طرفداران زیادی دارد. همچنین خاتم کاری با هنر میناکاری نیز ترکیب می شود و آثار زیبایی (مانند بشقاب خاتم و میناکاری) ساخته می شود.

آشنایی با هنر خطاطی و خوشنویسی