بهروز افخمی با بیش از ۳۰ سال سابقه ی فیلمسازی، بی تردید یکی از کارگردان های جریان ساز سینمای ایران محسوب می شود که دو فیلم «عروس» و «شوکران» از ساخته های او در اواخر دهه های ۶۰ و ۷۰ می توانند مصداقی براین ادعا باشند. او در طول این سال ها با ساخت فیلم هایی همچون «روز فرشته»، «روز شیطان»، «عقرب»، «جهان پهلوان تختی»، «گاو خونی»، «سن پترزبورگ»، «آذر، شهدخت، پرویز و دیگران»، «روباه» و «فرزند صبح»، سریال های «کوچک جنگلی» و «عملیات ۱۲۵»، اجرای برنامه های سینمایی در تلویزیون و حضور در دوره ی ششم مجلس شورای اسلامی مسیری متفاوت و پرپیچ و خم را تجربه کرده و بعضی اظهارنظرهای صریحش درباره مسائل سینمایی و غیرسینمایی نیز او را چهره ای حاشیه ساز نشان داده است.
یکی از این حاشیه ها در هفته های گذشته به صحبت هایش درباره چند فیلم جامانده از جشنواره فجر مربوط بود که واکنش هایی را هم در پی داشت، اما اتفاقی مهم تر از حاشیه های جشنواره فجر، یک رونمایی عمومی از فیلم پر سر و صدای افخمی یعنی «فرزند صبح» در افتتاحیه ی جشنواره فیلم عمار بود؛ فیلمی که اولین بار در بیست ونهمین جشنواره فجر به نمایش درآمد و کسانی که روز ۱۸ بهمن سال ۱۳۸۹ در سالن همایش های برج میلاد بودند حتما اتفاق های زمان نمایش فیلم «فرزند صبح» و حاشیه های بعد از آن را به یاد دارند.
او حالا پس از یک دهه کشمکش، نسخه ای را از این فیلم آماده کرده که می گوید، بهترین فیلمی است که ساخته و دوست دارد آخرین فیلمش نیز به عنوان کارگردان سینما در ایران همین اثر باشد. «فرزند صبح» با روایتی از دوران کودکی سید روح الله خمینی بهانه ای شد برای گفت وگو با بهروز افخمی که البته با توجه به سوژه فیلم باید آن را گپ و گفتی سینمایی - سیاسی تلقی کرد.
مشروخ این مصاحبه را در ادامه می خوانید:
پس از اعلام اسامی فیلم های جشنواره، شما - به عنوان یکی از اعضای هیات انتخاب - در اظهار نظری سینما را مُرده اعلام کردید. چرا؟
اگر مروری بر سینما در چند دهه قبل داشته باشیم می بینیم که مثلا ۵۰ سال قبل با فیلم «قیصر» نسلی تربیت شد که برای انقلاب آماده می شد، یعنی «قیصر» به مسعود کیمیایی مربوط نمی شد بلکه به دورانِ جوانی سینما در ایران مربوط بود؛ دورانی که پرده نمایش بزرگ بود، موبایل وجود نداشت و سینما تاثیرات هیپنوتیزمی می توانست داشته باشد. وقتی می گوییم چیزی مُرد، یعنی تمام امکانات بالقوه ی آن بالفعل شده و دیگر امیدی به آن نیست، اما آنچه درباره سینما گفتم، ارتباطی به این ندارد که در جشنواره فجر امسال به شکل غیرمنتظره ای چند فیلمساز اول و دوم خوب داریم. این سر جای خود است و آن سینمای مُرده هم سر جای خود. متاسفانه این بچه ها دیر آمدند و احتمالا فیلم های بزرگ دیگر به وجود نخواهد آمد.
به نظر می رسد این هم یک روند طبیعی است.
بله، این هم نکته ای است چون طبیعتاً در اوج پختگی است که هر هنری می میرد، مثلاً شعر فارسی در اوج پختگی تمام شد، یعنی اصلا در اثر پختگی تمام شد و دیگر نمی شد بهتر از حافظ شعر گفت.
طرح چنین مسائلی از سوی شما به عنوان عضوی از هیات انتخاب جشنواره فجر که حاشیه هایی هم داشته، با هماهنگی مسئولان جشنواره است یا اینکه چون بهروز افخمی هستید آن ها را عنوان کردید؟
من با کسی هماهنگ نمی کنم.
پس چرا جشنواره چنین حرف هایی را به طور طبیعی نمی تواند تحمل کند یا بشنود؟ به هرحال سینما همیشه با حاشیه تداوم و حیات داشته و از سوی دیگر دانستن هم حق مردم است و قرار نیست پنهان کاری داشته باشیم. مگر رونق جشنواره چیز بدی است؟
فکر می کنم دلیلش این باشد که قضیه را خیلی جدی می گیرند و آن را از مقوله امنیت ملی تلقی می کنند، در حالی که اصلاً این طور نیست چون دیگر سینما اهمیتی ندارد. درباره سینما می توان همه چیز گفت و مسئله پنهانی وجود ندارد. من بعد از مصاحبه ای که در تلویزیون داشتم و بازتاب آن را گرفتم، متوجه شدم وقتی می گویم، «مستقیم به ما گفتند کدام فیلم پروانه نمایش نمی گیرد»، انگار حرف عجیبی زده ام و انتظار داشتند که این قضیه پنهان شود. در سینما عده ای عضو شورای پروانه نمایش هستند که درباره فیلم ها تصمیم می گیرند، یک عده هم هیات انتخاب جشنواره هستند. هر کدام از این دو گروه کار خود را می کند و به خاطر اینکه کل سینما کم اهمیت شده - حداقل در ۱۰ سال اخیر واقعا اهمیت سینما بسیار کم شده - دلیلی ندارد که همه چیز را نگوییم و نکته ای پنهان بماند. به نظر می آید برخی بر اساس عادت، عمل می کنند همانطور که بعضی ها بر اساس عادت همچنان فیلم می سازند و فکر می کنند فیلم هایشان می تواند دوران ساز و بزرگ باشد؛ در حالی که گسترش قارچ گونه ی وسایل مختلف ارتباطی این موضوع را منتفی کرده و امکان اینکه بتوان یک فیلم دوران ساز ساخت دیگر وجود ندارد. همچنین به نظر می آید مسئولان سینمایی وزارت ارشاد فکر می کنند یکی از حساس ترین بخش های فرهنگی در مملکت را اداره می کنند در حالی که این طور نیست.
آیا این واکنش ها و تمایل به پنهان کاری فقط از روی عادت است یا ممکن است از روی ترس هم باشد؟
تا حدی ممکن است ولی به نظرم به رفتار محافظه کارانه و با احتیاط عادت کرده ایم.
در دنیا برای تعریف هنر بین نخبگانی که دست اندرکاران آن هنر هستند و عامه مردم فاصله وجود دارد. در کشور ما علاوه بر این ها یک تعریف جداگانه هم از منظر حاکمیت وجود دارد و براساس آن یک مدیر قرار است طوری مدیریت کند که نظر همه را جلب کند و حداقل از برخی ضلع های این ماجرا می ترسد. به نظر می رسد که بخشی از این اظهارنظرها در حوزه سینما به این مربوط شده که اگر فلان نهاد یا گروه از عملکرد و سخن و گفتار من خوشش نیاید آن وقت چه کنم؟ آیا ممکن است موقعیتم را از دست دهم؟ آن احتیاط و این طرز تفکر در نهایت باعث می شود یک وضعیت شترگاوپلنگ پیش آید.
بله همین طور است. متاسفانه بدون هیچ معنایی سینما را عادت دادند که زیاد از حد سیاسی شود. ۲۰ سال پیش هم سینما را این قدر سیاسی کردند و کاری اشتباه بود و الان اشتباه بزرگتری است.
با وجود تمام این حرف ها به نظر می رسد در مجموع از فیلم های جشنواره امسال رضایت دارید؟
بله، درست است و خیلی هم برای خودم عجیب بود، یعنی ما (اعضای هیات انتخاب) در روز اول آماده شده بودیم تا یک بیانیه بدهیم و بگوییم متاسفانه بیشتر از ۱۲ فیلم برای بخش مسابقه جشنواره پیدا نشد. البته می دانستیم با این اتفاق به اعتبار جشنواره خیلی لطمه خواهد خورد و کلا به یک جشنواره محلی تبدیل می شود. ما در آن روزهای اول براساس آنچه دیدیم، فکر می کردیم فیلم ها آنقدر بد باشد که اگر خیلی شانس بیاوریم شاید ۱۶ فیلم را بتوانیم انتخاب کنیم، هرچند همین تعداد هم در حد استاندارد نیست. دبیر جشنواره (مسعود نقاش زاده) می گفت، سعی کنید ۱۸ فیلم را انتخاب کنید، چون معمولا بخش مسابقه با تعداد بین ۱۸ تا ۲۲ فیلم حرفه ای است و با بیشتر از ۲۲ فیلم هم داوری چنان مشکل می شود که چاره ای جز ظلم کردن باقی نمی ماند و بالاخره مجبور می شوید که حداقل در حد کاندیداتوری به بعضی فیلم ها ظلم کنید؛ ولی چند روز که گذشت به نظر رسید اسم هایی (کارگردان هایی) که ما نمی شناسیم یا حداکثر یک فیلم از آن ها دیده ایم کارهای خوبی ساخته اند. از هفته دوم فکر کردیم در همین مرحله انتخاب ممکن است مجبور شویم به بعضی فیلم ها ظلم کنیم و نمی توانیم همه فیلم های خوب را در بین ۲۲ فیلم بگنجانیم.
این فیلم ها محصول یک اتفاق هستند یا شما تحلیل دیگری درباره آن ها دارید؟
من اصلا اهل نظریه پردازی نیستم ولی فکر می کنم در شرایطی که حدود ۷۰ درصد جمعیت کشور زیر ۴۵ سال سن دارند و سن متوسط جامعه از جوانی گذشته و به ۳۰ تا ۵۰ سال رسیده، اگر تک تک فیلمسازها را بررسی کنیم، می بینیم فیلمسازی که اولین فیلم خود را ساخته بر خلاف آنچه انتظار می رود آنقدرها هم جوان نیست و با توجه به کلی تجربه و کوشش برای ساخت فیلمش، حساب شده جلو آمده است. شاید هم یک علت دیگر این باشد که در دوران کرونا، تهیه کننده بخش خصوصی به شما پول نمی دهد که فیلم بسازید مگر آنکه آنقدر فیلم شما خوب باشد که تهیه کننده امیدوار باشد بخشی از پول برگردد یا اینکه فیلمنامه آنقدر خوب باشد که او سر ذوق آید و حتی حاضر به ضرر کردن باشد. درواقع فقط در این شرایط است که می توان تهیه کننده پیدا کرد در حالی که قبل از کرونا اینطور نبود، همین که دو سلبریتی داشته باشید و یک داستان کمدی سرهم بندی کنید، می گفتند ۲۰ میلیارد تومان را برای فروش شما تضمین می کنیم و اگر هم کمی خوش شانس باشید تا ۴۰ میلیارد تومان هم می فروشید. در هیات انتخاب بسیاری از داستان هایی که ما دیدیم آنقدر خوب پرورش داده شده بودند که فکر می کردی اگر خودت در مقام تهیه کننده بودی حاضر بودی سرمایه گذار پیدا کنی، آسمان و زمین را به هم بدوزی تا حالا که قرار است با یک میلیارد تومان فیلمی ساخته شود پولش را فراهم کنی. بنابراین هر کدام از این دلایل ممکن است وجود داشته باشد، اما با اطمینان می توان گفت، این پدیده ای است که در جشنواره فجر امسال اتفاق افتاده است؛ فیلم های خوب زیادند و بهترین فیلم ها برای آن هایی است که یا فیلم اول خود را ساخته اند یا فیلم دومشان را.
آیا می توان گفت سینماگران جوان دارای اعتماد به نفس بیشتری هستند یا به عبارتی قلدر شده اند و دیگر آن آدم هایی که همه ی نیازشان را باید از بنیاد سینمایی فارابی بگیرند نیستند؟ چون الان فیلمسازهای داریم که آثار خود را اصلا به جشنواره فجر نمی دهند و برای جشنواره های خارجی آماده می شوند؛ یعنی انگار ارتباط های جهان بیرون، آدم ها را قلندر کرده و آن ها سرنوشت دیگری برای خود متصور هستند.
اگر این نظر را به این معنای ارزان شدن وسایل فیلمسازی و در دسترس بودن ابزارش می گویید، می تواند درست باشد، اما اگر بر مبنای نتیجه گیری کلی از انگیزش ها و نیروهای سیاسی - اجتماعی عنوان می کنید، مطمئن نیستم این طور باشد. یکی از چیزهایی که اتفاق افتاده و درواقع یک فکت است همین ارزان شدن وسایل فیلمسازی است که هر کسی با آنچه در دست دارد مثل یک موبایل و لپ تاپ، می تواند فیلمی مناسب برای پرده بزرگ بسازد. اما به نظرم این فیلمسازها به دلایل دیگری غیر از پیشرفت اینترنت و فیلمسازی دیجیتال هم قُلدر شده اند. مثلا شاید بخاطر سن و سال آن ها باشد چون متوسط سن فیلمسازان اول و دوم جشنواره امسال خیلی کم نیست و یک دلیل دیگر برای این پدیدار شاید این باشد فیلمسازی مثل نوشتن یک رمان شده، یعنی اگر بتوانی متنی بنویسی و آن را در اینترنت عرضه کنی و آن نوشته از همان چند سطر اول بتواند مخاطب را گرفتار کند، یک سال بعد همه آن را می خوانند و به هم توصیه می کنند. این اتفاق ۵۰ سال پیش اصلا ممکن نبود ولی الان ممکن است و حتی در سینما هم به نظر می آید بر اثر انقلاب دیجیتال چنین شیوه ای امکان پذیر شده است. در این موقعیت دیگر افراد اسم و رسم دار با افرادی که شهرتی ندارند برابر شده اند.
به استاندارد جشنواره و تعداد کم ۱۲ فیلم اشاره کردید، در حالی که جشنواره های الف خارجی بخش مسابقه را با حدود همین تعداد فیلم برگزار می کنند و در کنارش بخش های غیررقابتی جایگاه ویژه ای دارند. در ایران ظاهراً مدل برگزاری جشنواره فجر مثل آن هاست که یک هیات انتخاب و داوری وجود دارد، نوع جایزه دادن های ما بعضا مثل اسکار است در صورتی که شبیه آن نیست و در مجموع یک ترکیب من درآوردی و ملغمه است که در تمام بخش های فنی هم جایزه می دهیم. شما این مدلِ ملی را می پسندید و مفید می دانید؟
چاره ای جز این نیست، یعنی نمی توانید جایزه های فنی را ندهید چون اگر مثلاً جایزه جلوه های ویژه حذف شود، باید پرسید که آیا خانه سینما باید این جایزه را بدهد؟ خانه سینمایی که هنوز آمادگی کافی و حرفه ای ندارد تا تعداد زیادی متخصص فنی داشته باشد و بدون گاوبندی کردن، کسی را از دور خارج کردن و بیخودی فردی را مطرح کردن این مسئولیت را انجام دهد. این اتفاق ها در دوره های قبلی خانه سینما رخ داده و جایزه های حرفه ای خانه سینما جایزه های معتبری نشدند. در چنین شرایطی بسیاری می گویند بودن جایزه فجر از نبودنش بهتر است. بنابراین جشنواره فجر در این ۴۰ سال به تدریج بر اساس ضرورت ها و نیازهای داخلی شکل گرفته و اتفاقاً به نظرم بخشی از جنبه های بدش یا کم شده یا تلطیف شده است، مثل سیاست زده بودن که در دوره های اول جشنواره ممکن بود از جمهوری اسلامی خیلی انتظار برود با فیلم ها سیاسی برخورد کند و گاهی هم این کار را انجام می داد، اما با انتقادهایی که نسبت به سیاست زدگی در جشنواره به حق یا ناحق وجود داشت، باعث شد هیأت داوران حرفه ای تر شود و این مسئله سیاست زدگی اگر کم نشده باشد تشدید هم نشده است. در حالی که می بینیم جشنواره کن خیلی سیاست زده تر شده و حتی اسکار هم به گندِ سیاست کشیده شده است. در ۱۰ - ۱۵ سال اخیر اسکار دیگر هیچ شباهتی به ۵۰ سال قبل خود که کاملاً حرفه ای برگزار می شد ندارد یعنی زمانی که به فیلم هایی که در تراز سینمای کلاسیک هالیوود بودند، بیشتر توجه می شد ولی الان مسائلی مثل همجنس گرایی داخل سیاست های آکادمی شده و فیلم ها بدون توجه به ارزش های سینمایی و فقط بخاطر جسارت در طرح موضوع هایی که سیاسی شده اند مورد توجه قرار می گیرند. در جشنواره های کن و برلین هم همینطور است و اگر فیلمی در مخالفت با موضوعی مثل همجنس گرایی داشته باشید جایی در آن فستیوال ها ندارد. قبلا هم یک بار به شوخی گفته بودم که جشنواره فجر ایران موفق شده جشنواره های دیگر را هم خراب کند. آن ها کم کم از ما یاد گرفتند که سیاست را در انتخاب فیلم ها مدنظر قرار دهند.
در جشنواره امسال حسرت شما تنها بابت همان دو فیلمی است که گفتید به جشنواره راه پیدا نکردند؟
نه، چهار، پنج فیلم است: «عروسک»، «علت مرگ: نامعلوم»، «کوچه ژاپنی ها»، «میرجاوه» و دو، سه فیلم دیگر که (نبودشان) خیلی دل ما را سوزاند.
در مقطعی تمام هیجان و جذابیت جشنواره فجر به این بود که در آنجا فیلم هایی را می توان تماشا کرد که ممکن است بعد از جشنواره امکان دیدن آن ها فراهم نشود ولی الان سال هاست که این هیجان از دست رفته. شما به عنوان یک فیلمساز نتوانستید کاری کنید که فیلم های مشکل دار حداقل در جشنواره فجر نمایش داده شوند؟
بله، جشنواره فجر در مقطعی همینطور بود و الان شکل دیگری شده است. اما درباره فیلم ها بگویم که برای «عروسک» معلوم بود که نمی شود کاری کرد. در مورد «علت مرگ: نامعلوم» بعد از آنکه اصرارهای ما به جایی نرسید و دیدیم شورای پروانه نمایش حاضر نیست برای آن پروانه صادر کند، گفتیم حداقل آن را جزء رزروها بگذاریم. در فهرست رزروها فیلم «کوچه ژاپنی ها» هم بود که یک فیلم عجیب و غریبِ سیاه و سفید و باحال، ساخته ی امیرحسین ثقفی است. خیلی سعی کردیم این فیلم هم وارد ۲۲ تا انتخاب نهایی شود ولی اصلاحات زیادی به آن داده شده بود و می گفتند فیلم خشن است و تا بخواهند صحنه های خیلی خشن مورد نظر شورای پروانه نمایش را اصلاح کنند دیگر انتخاب ها مشخص شده بود.
برویم سراغ «فرزند صبح» که پس از ۱۱ سال نسخه ای که مد نظر شماست در افتتاحیه جشنواره فیلم عمار رونمایی شد. اولین سوالی که به ذهن می رسد به عنوان مخاطبی که در سال ۸۹ هم فیلم را ندیده، این است که پیش فرض شما برای چیدمان ساختار فیلم چه بود؟ چون هر کسی که فیلم را ببیند احساس می کند این کار می توانست یک اثر درام رایج از جنس سریال های تلویزیونی که مخاطب هم خیلی بپسندد باشد، ولی برای ۱۱ سال پیش که سینمای هنری اینقدر جایگاه نداشت، انگار سیالیتی را قائل بودید تا فیلم خطی نباشد و فضای نیمه انتزاعی ایجاد کند. آن نگاه چه بود که شما را برای ساخت یک چنین سوژه ی حساسی در ریسک ساخت یک فیلم مألوف قرار نداد؟
شاید حساسیت سوژه باشد که از خیلی جهات نمی توان به آن نزدیک شد و مثلاً فیلمی در مدل یک مستند سیاسی ساخت. علتش تمام اختلاف نظرها و حساسیت ها و کوشش ها برای مصادره ی شخصیت امام (ره) از طرف جریان های مختلف است که سبب می شود فکر کنی اگر بخواهی وارد این عرصه شوی، از همه طرف تیر می خوری پس نمی توانی فیلم بسازی. یعنی ممکن است کار باعث سوء تفاهم شود، هرچند شاید به عنوان یک سیاستمدار یا فیلمساز سیاسی شهرت پیدا کنی ولی فیلم به نتیجه نمی رسد و دعوا راه می افتد و کار داستان پردازی و فیلمسازی در این میان فراموش خواهد شد.
اما گذشته از این ها، وقتی ۲۵ سال قبل اولین بار پیشنهاد ساخت فیلمی درباره زندگی امام مطرح شد همان موقع شرایط اولیه خود را گفتم، یعنی تاکید کردم که درباره دوران حکومت امام فیلم نمی سازم و ممکن است درباره دوران تبعید یعنی از زمان فوت آقای بروجردی تا تبعید امام - از اواخر سال ۳۹ تا اواسط سال ۴۳ - یا در دوران کودکی کارهایی بکنم و عملاً در زمان فیلمنامه نوشتن دوران کودکی مسلط شد؛ یعنی متوجه شدم درباره چنین شخصیتی نمی شود با وضوح و با تاکید بر وقایع سیاسیِ شناسنامه دار فیلم ساخت، چون خیلی ها در آن دوران کارهایی کرده اند و الان در رأس قدرت هستند یا در سال ۴۲ و ۴۳ افرادی مخالف امام بودند و الان جزء مراجع عالیقدر هستند و این ها را نمی توان در فیلم نشان داد. پس در زمان نوشتن فیلمنامه عملاً به سمتی رفتم که خودم هم بیشتر دوست داشتم یعنی فیلم ساختن درباره یک کودک که در دورانی چشم به جهان باز می کند که دنیا به سرعت در حال ویران شدن است، در آستانه جنگ جهانی اول. پدر این کودک مجتهد است ولی ترور شده، یعنی دورانی است که مجتهدکُشی در کشوری که به شدت مذهبی و سنتی بوده شروع شده، تلاش ها براین است که نظام ملوک الطوایفی از بین برود و کشوری مدرن به معنای امروزی درست شود. خانه ای که این کودک در آن زندگی می کند یک عمارت بزرگِ خانی با دیوارهای بلند و برج های تیر است. او در چنین خانه ای بزرگ می شود و به دلیل آشوب ها و ناامنی ها اجازه بیرون رفتن هم ندارد. چون راهزن ها همیشه به خمین حمله می کردند ولی در نهایت این بچه در خانه ای بزرگ می شود که تمام عالم اوست و «خانه» برای خود نوعی شخصیت دارد و کاراکتر اصلی فیلم است. این ها تمام چیزهایی بود که من بیشتر از طرح مسائل سیاسی دوست داشتم یعنی به دنیا آمدن در دنیایی که در حال ویرانی است. خلاصه اینکه موضوع طبیعت و زندگی پیش از دوران مدرن که در حال از هم پاشیدن است و اتفاقا از آنچه امروز در آن زندگی می کنیم خیلی جای زیباتری است، مضمون اصلی فیلم «فرزند صبح» است که ساختم.
در کل فکر می کنم سناریو خیلی راحت پیش رفت و با اینکه معمولا منابع اقتباسی دارم، در این فیلم تا جایی که خودم تشخیص می دهم، اقتباسی نداشتم، غیر از اینکه یک فیلم وسترن شاعرانه به اسم پت گرت و بیلی دِ کید ( Pat Garrett and Billy the Kid) ساخته سم پکینپا در سال ۱۹۷۳ هست که «فرزند صبح» شباهت هایی به آن دارد. این نگاه به طبیعت، منظره ها، لحظات نوری گذرا و فرّار، خانه های قلعه ای شکل که مدام منتظر حمله راهزن ها هستند، آدم های طبیعی و کوه نشین که همیشه اسلحه کنار دستشان است، از شباهت های این دو فیلم هستند. البته در فیلم پِکینپا، خواننده معروف آن دوران که بعدا برنده جایزه نوبل شد، یعنی باب دیلن ۶ آهنگ خوانده و درواقع یک آلبوم مخصوص به این فیلم دارد، ضمن اینکه خودش هم نقش کوتاهی در فیلم بازی کرده است. در مجموع فکر می کنم زمانی که فیلمنامه «فرزند صبح» را می نوشتم حال و هوای «پت گرت و بیلی د کید» در ذهنم بود.
چه شد که صاحب و سرمایه گذار فیلم این اثر را نپذیرفتند، چون به نظر می رسد مقاومتی دربرابر آن وجود داشت؟
شاید دلیل اصلی این باشد که از اسم امام هم می ترسند، یعنی نه تنها تهیه کننده، بلکه دیگران هم از اسم ایشان می ترسند. فرض کنید گروهی از بچه های خیلی مذهبی و متعصب را جمع کنید و این فیلم را به آن ها نشان دهید. بعضی شان می گویند مگر تصویر امام این بوده؟ حالا اگر بپرسی در زمان حیات امام مگر تو چند ساله بودی و حتی موقع فوت ایشان کجا بودی، پاسخی ندارند ولی می گویند اسلام همان چیزی است که من فکر می کنم. بنابراین کسی که درباره حضرت خمینی فیلم می سازد از همان اول باید صابون تیر خوردن از همه طرف را بر تن خود بمالد و بر همین اساس پس از مطالعه و تحقیق به انتخاب این مقطع از زندگی ایشان رسیدم و فیلمی ساختم که با وجود همه سختی ها به مرحله ای رسیده که در حال دیده شدن است. فکر هم می کنم «فرزند صبح» بهترین فیلمی است که ساخته ام و دوست دارم این آخرین فیلم من به عنوان کارگردان سینما در ایران باشد. شاید اگر عمری بود در خارج از کشور فیلم سینمایی برای پخش جهانی و عرضه در پلتفرم ها بسازم و فکرهایی هم از این بابت دارم، اما در سینمای ایران دوست دارم با همین «فرزند صبح» کارگردانی را تمام کرده باشم.
اما انگار یکی دو سال قبل پروانه ساخت یک فیلم جدید را گرفته بودید؟
بله برای «کاغذ شطرنجی» بود که دو سال قبل و پیش از سریال «رعد و برق» می خواستم بسازم، اما دیگر زیاد در حال و هوای آن نیستم، شاید به خاطر همین زمانی باشد که طی شده و ممکن است فیلمنامه را به یکی از همین فیلمسازهای جوان بدهم که می خواهند کار دوم یا سوم خود را بسازند و بعد خودم تهیه کننده باشم.
کلا کارگردانی را کنار می گذارید یا کارگردانی فیلم سینمایی را؟
تهیه کنندگی و کارگردانی سریال را کنار نمی گذارم فقط کارگردانی سینما را در ایران نمی خواهم ادامه دهم، چون وقتی می گویم سینما دیگر نمی تواند هیجان انگیز و دوران ساز باشد، طبیعتاً خودم اگر به آن اعتقاد دارم، باید اولین کسی باشم که به آن عمل می کنم. در نتیجه فکر می کنم ممکن است سریال بسازم و حتی ممکن است تئاتر اجرا کنم اما برای کارگردانی سینما فکر می کنم «فرزند صبح» پایان خوبی است بخصوص آنکه روی پرده هم خیلی جلوه دارد.
قبلا درباره ساخت اثری با موضوع شاهنامه صحبت کرده بودید. این با سینما ارتباطی ندارد؟
این کار ترکیبی است و می تواند با امکانات سینما برای صحنه تئاتر اجرا شود، یعنی ممکن است اجرای صحنه ای باشد یا حتی یک فیلم سینمایی موزیکال که اول خودم بسازم و بعد از سری دوم به بعد به کسانی که کار دستشان آماده باشد بسپارم و خودم فقط تهیه کننده باشم، چون شاهنامه کار بسیار بزرگی است و حتی به نیمه رساندن آن هم به عمر من قد نمی دهد. شاید بیش از ۲۰ سال طول بکشد که این کار انجام شود. اصولا معتقدم فیلمسازی در ایران به شاهنامه بدهکار است و خجالت آور است که در سینمای ایران شاهنامه مثل یک چیز دور از دسترس باقی مانده که انگار کسی جرات ندارد به آن دست بزند و روی همان طاقچه باقی مانده است.
برگردیم به این که گفتید از امام می ترسند، آیا در مواجهه ها به شما نگفتند که اگر مثلا فلان بخش فیلم به این شکل نبود با آن مشکلی نداشتند؟
هیچ کس به من نگفته که فیلم مشکل دارد. یعنی اصلاً حرف روشنی نزدند، فقط موقعی که فیلمبرداری را تمام کردیم، نزدیک به دوسال من ایران بودم ولی پولی که برای مرحله پست پروداکشن لازم بود پرداخت نشد. به محض اینکه به کانادا رفتم شروع کردند به مونتاژ دلخواه خودشان که از لحاظ تصویر، صدا، موسیقی، دوبله و کلا همه چیز افتضاح بود. به نظر می آمد چنین کاری فقط برای از بین بردن فیلم طراحی شده است چون در حالی که مونتاژ سیف الله داد ۹۶ دقیقه بود، یک فیلم ۱۴۰ دقیقه ای را - که حدود پنجاه دقیقه آن اضافه بود - آماده کردند. البته برای نسخه نهایی ما پنج دقیقه از تدوین سیف الله داد را کم کردیم و الان به ۹۱ دقیقه رسیده اما اینکه یک فیلم ۹۶ دقیقه ای را به ۱۴۰ دقیقه تبدیل کنید چه معنایی دارد جز اینکه آن را غیرقابل نمایش کنید؟ بعد هم آن فیلم برای پرده عریض است و براساس فیلمبرداری قرار بود سوپر ۳۵ آف سنتر باشد ولی بدون در نظر گرفتن چنین نکاتی نسخه ای را آماده کردند که از یک گوشه کادر، ریل معلوم بود و از بالا پروژکتور و در جایی دیگر شلوار جین هدیه تهرانی! درواقع این نسخه عبرت آموز بیش از ۴۰ دقیقه اوتی وارد فیلم کرده بود که باید در مونتاژ حذف می شد. آن زمان به محض اینکه شنیدم کارهای لابراتواری فیلم در ایران در حال انجام است یک نامه نوشتم و گفتم که اصلاً در لابراتورهای ایران اسکنر مناسب برای این فیلم وجود ندارد و نمی توان کارهای لابراتواری را در داخل کشور انجام داد. یک ماه پیش از نمایش فیلم درجشنواره به ایران برگشتم و فهمیدم آن ها واقعاً به همان شکل افتضاح فیلم را برای جشنواره آماده کرده اند. اول فکر کردم در جشنواره آنقدر آدم عاقل وجود دارد که توصیه کند این کار را نکنید ولی ظاهراً هر کس کار خود را می کرد و به دیگری کاری نداشت. می گفتند اگر تهیه کننده می خواهد فیلمش را بفرستد چرا ما مخالفت کنیم؟ درنتیجه در کمال ناباوریِ من، فیلم به همان شکل در جشنواره نمایش داده شد در حالی که به جای پرده مستطیل پرده مربع داشتیم، تصاویر از چپ بریده و از بالا و پایین گشاد شده بود و یک نسخه بد رنگ و کپی از کپی، بدون کیفیت و با دوبله ای که بعضی ها لهجه داشتند و بعضی دیگر نداشتند و خلاصه با هر افتضاحی که ممکن بود مرتکب شوند آن را به جشنواره فرستادند. هرچقدر من نامه نوشتم که حیثیت ماهیچ، ساحت امام در خطر است و نمایش این فیلم به این شکل وهن امام است، کسی توجه نکرد.
این نسخه را چه کسی تدوین کرده بود؟
دوست ندارم در این باره صحبت کنم. فرد ناشناخته ای نبود.
آقای محمدرضا شرف الدین (تهیه کننده) سال گذشته مطرح کرد که سه نسخه از «فرزند صبح» موجود است؛ یکی ادیت خودشان که به نظر در زمان جشنواره انجام شده، یکی تدوین سیف الله داد و سومی هم تدوین خود کارگردان ولی شما تاکید دارید که تدوین فیلم آماده شده برای نمایش همان نسخه تدوین شده سیف الله داد است.
دو نسخه از فیلم بیشتر وجود ندارد؛ البته نمی دانم آن نسخه ۱۴۰ دقیقه ای را حفظ کردند یا خیر ولی اگر موجود باشد، می توان گفت که فقط دو نسخه داریم، مگر اینکه همین پنج دقیقه ای را که ما از فیلم (نسخه تدوین شده سیف الله داد) کم کردیم به حساب یک نسخه جدید بگذارند که واقعیت این طور نیست، چون فیلم از کار سیف الله داد فاصله نگرفته است. درباره آقای شرف الدین فقط همین را می توانم بگویم که او در نقش تهیه کننده به عنوان کسی که مسئول فیلم است، حرفه ای رفتار کرده ولی کسی که فیلم را در آن زمان تدوین کرد، شرف الدین نبود. نمی خواهم فرد اصلی را هم متهم کنم، چون بالاخره الان فیلمساز خوبی شده است.
چرا در نسخه جدید نقش محمدعلی کشاورز حذف شده است؟
محمدعلی کشاورز نقش حاج علی اکبر معلم را داشت که هنوز هم اشاره ای به این شخصیت می شود ولی واقعیت این است که آقای کشاورز در آن مقطع کم و بیش دچار فراموشی بود و در حفظ کردن دیالوگ ها مشکل داشتیم و جوری نبود که بتوانیم نماها را حتی به شرط دوبله حفظ کنیم. ما تا وقتی تجربه نکردیم متوجه نشدیم که شرایط به چه شکل است ولی سکانس خوب نشد و در همان روز اول متوجه شدم که نمی توان آن را نگه داشت و فقط به احترام آقای کشاورز فیلم برداری کردیم تا اگر با دوبله نتوانستیم کاری بکنیم، حذف شود.
باب دیلن در فیلم شما چطور به فرهاد مهراد تبدیل شد؟
از همان ابتدا که فیلمنامه را می نوشتم به فرهاد مهراد فکر می کردم. شاید اگر کسی بگوید که من در فیلم «فرزند صبح» از آلبوم «برف» فرهاد اقتباس کرده ام بیراه نگفته باشد، چون خیلی تحت تاثیر این آلبوم بودم. اصلا در ابتدا با گوش دادن این آهنگ ها فیلم نامه نوشته شد بعد بر اساس فیلمنامه، خانه معماری شد و تصاویر را که در فصل ها و رنگ های مختلف گرفتیم مشخص شد که هرکدام متعلق به کدام آهنگ آلبوم است.
آلبوم برف زمانی که در میانه های فیلمبرداری «شوکران» بودم یعنی حدود سال ۷۸ و اولین بار هم در لس آنجلس پخش شد و به دست من هم رسید. خیلی از این آلبوم خوشم آمد و فکر کردم «برف» نشان می دهد که فرهاد جدا از اینکه خواننده خوبی بوده، آهنگساز بزرگی هم بوده است ولی زیر سایه اسفندیار منفردزاده هیچگاه به این حس نرسیده بود که خودش آهنگ هایش را بسازد تا بعد از انقلاب که خودش آهنگسازی کرد و در این آلبوم «برف» به پختگی رسید. پس از شنیدن این آلبوم اولین و البته آخرین باری که با فرهاد تماس گرفتم همان زمان ساخت «شوکران» بود و به او زنگ زدم و گفتم می خواهم فیلمی بسازم و خواستم که او برای فیلم موسیقی بسازد. آن زمان او بخاطر لغو کنسرتش که مجوز داشت و بلیت فروشی هم انجام شده بود و در آخرین ساعت ها اجازه برگزاری را پس گرفته بودند بسبار عصبانی بود بخصوص آنکه نمی خواست مردم ناراضی باشند و برای پس دادن پول بلیت ها گرفتاری زیادی کشید.
فرهاد می دانست فیلم درباره کیست؟
بله، فرهاد از ابتدا به امام و انقلاب علاقه مندی داشت و با سید مرتضی آوینی هم رفیق بود. به او گفتم که فیلم درباره چه موضوعی است ولی آنقدر عصبانی بود که پرسید الان چه می کنی؟ گفتم فعلا مشغول ساخت شوکران هستم. گفت پس حالا نه به دار است و نه به بار. باید اول سناریو را بخوانم و فیلم را ببینم، که متاسفانه کار ما آنقدر طول کشید که فرهاد از دنیا رفت.
نگران نیستید اگر همسر فرهاد مهراد بابت پخش صدای او و استفاده از آلبوم در فیلم «فرزند صبح» اجازه ندهد؟
طبق قانون حقوق مؤلف و مصنف در ایران همسر فرهاد صاحب آلبوم «برف» نیست و در این مورد نمی تواند ادعایی داشته باشد. حتی درباره آهنگ های قبل از انقلاب هم نمی تواند ادعایی داشته باشد، به دلیل آنکه هر اثری که یک بار در تلویزیون اجرا می شد، مطابق با شرایط عمومی قراردادها پخش آن در اختیار تلویزیون بود و بعد از انقلاب هم این ماجرا ادامه پیدا کرد و هنوز هم ادامه دارد. حال اینکه امور حقوقی تلویزیون خواست در مورد همسر فرهاد سخت گیری و کنکاش نکند بماند، چون نتیجه این شد که فرهاد در حال فراموشی است و نسل جوان شناختی از فرهاد مهراد ندارد. به نظر من همسر فرهاد با منع تلویزیون از پخش آثار فرهاد اشتباه بزرگی کرد. تلویزیون هم لابد گفته سری را که درد نمی کند، دستمال نمی بندند، پس هیچ دفاعی از خود نکرده و آهنگ های فرهاد را پخش نمی کند درحالی که اگر امور حقوقی تلویزیون وارد پروسه دفاع از خود می شد، اولین چیزی که می پرسید این بود که همسر فرهاد را با کدام مدرک باید وارث او دانست؟ آن هم وقتی فرهاد هشت خواهر و برادر دارد. آیا همه آن ها حقوق خود را به همسر فرهاد واگذار کرده اند؟ گذشته از این آلبوم برف اولین بار در امریکا و به وسیله شرکت آونگ موزیک عرضه شده و طبق قانون حقوق مولف و مصنف ایران مورد حمایت قرار نمی گیرد، اما اگر بخواهیم فیلم را پخش جهانی کنیم باید با شرکت آونگ موزیک کنار بیاییم.
پس چرا ابتدای امسال یکی از مسئولان عروج فیلم (مالک «فرزند صبح») در مصاحبه ای رفع مشکل حقوقی فیلم را برای اکران عمومی به همین ماجرای شکایت همسر فرهاد مرتبط دانسته بود؟
الان دیگر مشکلی وجود ندارد و آن ها در حال گرفتن پروانه نمایش فیلم هستند. آن مصاحبه هم که اول سال منتشر شد مرا خیلی عصبانی کرد ولی بعد پیگیری کردم و متوجه شدم مصاحبه مربوط به چند سال پیش بوده و به وسیله یک خبرنگاری مجددا منتشر شده است.
از این موضوع که بگذریم من فکر می کنم جدا از تاثیر عمیق و جدی فرهاد مهراد روی فیلم «فرزند صبح» آهنگ های او و مخصوصاً آهنگ های آلبوم «برف» جزء آثار موسیقایی است که باید دوباره اجرا شوند، یعنی اصل پارتیتور آن ها باید برای ارکستر بزرگ طراحی و اجرا شود. یک آهنگساز مسلط به رهبری مثل بهزاد عبدی که در فیلم «فرزند صبح» با ما همکاری داشت، می تواند گزینه خوبی برای این کار باشد که دوباره آن ها را اجرا کند یا حتی می توان روی همین پارتیتورها با گسترش دادن نغمه هایی که فرهاد نوشته، آثاری جدید خلق کرد. من معتقدم فرهاد هنوز کشف نشده است و اگر آلبوم «برف» مبنای کار آهنگساز و تنظیم کننده ای شود، تازه معلوم خواهد شد که فرهاد در آهنگسازی بزرگتر از آن چیزی است که در خوانندگی بود.
در تیتراژ ابتدایی فیلم نوشته شده که «فرزند صبح» به شهید آوینی تقدیم می شود. اصلا چه شد که به جای روایت فتح ساخت فیلم به عروج فیلم وابسته به موسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی (ره) رسید؟
بنیاد روایت فتح بیشتر سهم خود را به عروج فیلم واگذار کرده و الان در حدود ۳۰ درصد در پروژه شریک است، اما به نظرم نقش بنیاد روایت فتح مهم تر از این است، یعنی اگر روایت فتح اظهار علاقه نمی کرد اصلاً فیلم شروع نمی شد. روایت فتح با مذاکراتی طولانی که من خیلی در جریان آن نیستم سهام خود و نیز آن خانه ای را که مالکیتش ابتدا متعلق به بنیاد روایت فتح بود به عروج فیلم در مقابل ۳۰ درصد از اثر واگذار کرده است که البته به نظر من اشتباه کردند. با این حال از آنجا که من مسئول پخش فیلم در ایران و خارج از کشور هستم امیدوارم این ۳۰ درصد برای آن ها درآمد خوبی داشته باشد، چون باارزش ترین و قوی ترین پول را برای تولید «فرزند صبح» روایت فتح فراهم کرد. آن ها در آن زمان ۳۰۰ میلیون تومان پول دادند که بیش از پنج میلیارد تومان الان بود. ما خرید زمین و ساخت خانه ی کودکی امام را در فیلم، دوخت ۸۰۰ دست لباس، خرید فرش و وسایل داخل خانه، تهیه ۱۲ کامیون با بدنه کامیون های جنگ جهانی اول و ...، همه را با پول بنیاد روایت فتح انجام دادیم. البته آن کامیون ها مربوط به بخش دوم داستان بود که استفاده نشد، چون یک ساعت و نیم اول فیلم را ساختم و از یک ساعت و نیم دوم که مربوط به قحطی خمین بود گذشتیم . این دوازده کامیون هم به شهرک سینمایی دفاع مقدس واگذار شدند و در بعضی فیلم ها می بینم که از آن ها استفاده شده است. بنابراین تاکید می کنم که کارآمدترین منابع مالی را برای ساخت فیلم «فرزند صبح» بنیاد روایت فتح فراهم کرد ولی الان بیشتر از ۳۰ درصد فیلم را در اختیار ندارد.
گفتید که مالکان فیلم در حال گرفتن پروانه نمایش هستند، یعنی با وجود نمایش «فرزند صبح» در افتتاحیه جشنواره عمار هنوز پروانه نمایش آن صادر نشده است؟
در حال انجام کارهای اداری هستند.
جالب است؛ چون سازمان سینمایی تاکید دارد که اجازه نمایش هیچ فیلمی را بدون پروانه نمایش نمی دهد.
نمایش فیلم در جشنواره عمار کاملا اتفاقی پیش آمد. در جایی آقای وحید جلیلی را دیدم و خواست فیلم را ببیند. من هم به او نشان دادم و بعد پرسید آیا امکانش وجود دارد که فیلم در افتتاحیه جشنواره عمار باشد؟ من هم موافقت کردم. البته درباره فیلم «فرزند صبح» هیچگاه تلاش نکردم که به نمایش درآید، یعنی فکر می کردم این فیلم که از این همه حادثه گذشته و از هر طرفی هم وحشتی در مورد آن وجود دارد، اگر حکمت باشد و خود امام بخواهد، نمایش پیدا می کند. کلا این موضوع را به عهده تقدیر گذاشتم.
پس یعنی اینطور نبوده که بگویید در طی این ۱۲ سال برای به نمایش نرسیدن فیلم پیر شده اید؟
نه اینطور نبود. من فقط می خواستم فیلم تکمیل شود. آخر سر هم با پول خودم این کار را کردم یعنی قرار گذاشتیم نگاتیوها را دوباره اسکن و ترمیم کنم و به شکل طبیعی تدوین سیف الله داد برگردانم. همچنین دوبله و صداگذاری کنم. کارهای لابراتواری هم بسیار خرج برمی داشت هرچند کارهایی را که قبلا می خواستیم در آلمان انجام دهیم، دیگر می شد در ایران انجام داد، پس قرار شد هزینه این کارها را خودم بپردازم به این شرط که ۵۰ درصد از درآمدهای فیلم برای من باشد. آن ها هم گفتند مسئله مالی ندارند و مشکلی نیست. در نهایت می توانم بگویم که «فرزند صبح» فیلم خوبی است و آن هایی که باید فیلم را ببینند همین الان هم دیده اند. نزدیک به هزار نفر تا کنون در نمایش های خصوصی فیلم را دیده اند و شاید قسمت این نباشد که در زمان عمر من این فیلم نمایش داده شود، اشکالی ندارد اما همین که یک نسخه آبرومند از آن وجود داشته باشد کافی است تا بگویم من آن را ساخته ام، حتی به قیمت ضرر دادن.
البته الان هم چون صاحبان اثر در حال گرفتن پروانه نمایش هستند، من مسئولیت دارم که پیگیری های لازم را انجام بدهم چون مسئول پخش هستم برای تبلیغات و انتخاب پخش کننده باید پیگیری کنم به هر حال شیوه های پخش این فیلم باید مخصوص خودش باشد و اگر بخواهیم به پخش کننده معمولی در داخل کشور بسپاریم ممکن است ۴۰ سالن به آن بدهند و بعد از دو سه هفته هم فیلم را بردارند. پخش خارجی فیلم باید ویژگی های خود را داشته باشد. اگر مثلاً قرار باشد در پاکستان و هندوستان نمایش داده شود زیرنویس، نوع زبان و دوبله هرکدام اهمیت خود را دارد. انتخاب کشورهای عربی و پلتفرم ها هم هرکدام شیوه های خاص خود را می طلبد که در قرارداد آمده من مسئول تصمیم گیری در تمام زمینه ها هستم. از اینجا به بعد وظیفه دارم که آن را دنبال کنم.
آقای افخمی شما جدا از وجهه ی فیلمسازی، یک کاراکتر سیاسی هم به واسطه تجربه نمایندگی مجلس دارید. از صحبت های شما اینطور برداشت می شود که یک حس و ارتباط درونی با فیلم و سوژه آن دارید. در حالی که در برهه ای که فیلمنامه را می نوشتید یا زمانی که آن را می ساختید و حتی در اولین رونمایی فیلم در سال ۸۹، فضای سیاسی و اجتماعی دیگری در جامعه وجود داشت. نگران نیستید که فراز و نشیب های یک دهه اخیر در بازخورد مخاطب تاثیرگذار باشد؟
واقعیت این است که در دهه های ۶۰ و ۷۰ هم وضعیت به همین شکل بود. یادم می آید وقتی به بازیگران پیشنهاد می دادم فشارهایی وجود داشت که در جای خود حکایتی است! البته من هم نمی خواستم از بازیگران حرفه ای استفاده کنم و فکر می کردم همه نقش ها را از بازیگران تئاتر لرستان انتخاب کنم، اما بعدا بیت امام (ره) و آسید حسن (خمینی) گفتند این کار را نکنید، بالاخره او پدربزرگ ماست و خوب است که بازیگران مشهوری روی پوستر و عکس فیلم باشند. حتی گفتند «محمدرضا شریفی نیا» شبیه پدر ماست.»
به جز آن، به بسیاری از بازیگرانی که پیشنهاد بازی را ارائه می کردیم اول موافقت می کردند ولی بعد از یک هفته عذرخواهی می کردند. معلوم بود به شدت ترسانده شده اند، آن هم با تعبیراتی از این قبیل که مردم با این رژیم مخالفت دارند. هدیه تهرانی هم وقتی برای بازی دعوت شد، بسیار تحت فشار قرار گرفت و او را تهدید کردند ولی زیر بار نرفت و اصلا نترسید. الان هم فکر می کنم اگر تصویر خود را ببیند اینطور به نظرش آید که کار آبرومندی است و چیزی نیست که بخاطر پذیرش آن شرمنده باشد هرچند ممکن است فکر کند فیلم موفقیت چندانی پیدا نمی کند یا به کاراکتر سینمایی او کمک خاصی نمی کند.
آتیلا پسیانی هم جزء بازیگران خوب این فیلم است.
بله همینطور است، آتیلا کلا بسیار بازیگر خوبی است ولی برای سینما هیچ اهمیتی قایل نیست، یعنی چه فیلم سینمایی بازی کند یا سریال، اصلا آن ها را جدی نمی گیرد. به جایش یک تئاتریِ مادرزاد است. در تئاتر یک شیوه مقدس زندگی کردن را دنبال می کند اما وقتی به سینما و تلویزیون می رسد فقط برای پول درآوردن است.
درباره بازیگر نقش امام هم گفته می شد که ابتدا قرار بوده جمشید هاشم پور بازی کند ولی آنقدر دستمزد بالایی را پیشنهاد می دهد که اساسا با آن مخالف شود.
درباره او ماجرا اینطور نبود، اتفاقا جمشید هاشم پور دوست داشت که این نقش را بازی کند اما تست گریمش اصلا خوب نشد و کاملا مشخص بود که جمشید هاشم پور است و هیچ شباهتی به امام پیدا نکرد. درباره بازیگران دیگر مثل کسانی که قرار بود نقش مادر یا دایه امام را بازی کنند، کاندیداهای دیگری وجود داشت که اسم نمی آورم ولی اول پذیرفتند و بعد وحشت زده خواهش کردند که کناره گیری کنند.
در ادامه سوال قبلی این را می خواستم بگویم که یکی، دو سال اول انقلاب بعضی مردم در تظاهرات با انقلاب مخالفت نشان می دادند، الان هم به نظرم چندان فرقی نکرده، البته چرا، تفاوت هایی به وجود آمده از جمله اینکه مخالفین و موافقین آنتاگونیستی تر برخورد می کندن، یعنی عشق و نفرت شدید شده است. بعضی ها که می دانند سال های آخر عمرشان است کارشان به وطن فروشی کشیده و در کشورِ دشمنِ خونی ما یعنی امریکا راه های سرنگونی حکومت ایران را بررسی می کنند. کار آن ها جز خیانت نیست و جالب است که فرار رو به جلو می کنند و می گویند هر کسی کاری برای حکومت انجام دهد، خائن است. یک اتفاق دیگر هم این است که نسلِ تصمیم گیر درباره سیاست، نسبت به خرداد سال ۷۶ - که ۷۰ درصد جمعیت ایران زیر ۳۰ سال سن داشتند و مخالف و موافق آماده جنگ بودند - عقل رس تر شده است. در دهه ۷۰ با توجه به اینکه از تاریخ انقلاب هم فاصله گرفته بودیم، نمی دانستند هرج و مرج چه نتایجی را در پی دارد و چقدر می تواند خطرناک باشد، چون ماجراجو بودند اما الان این حس در آن ها تعدیل شده است. در نتیجه ی این عقل رس شدن چه آن هایی که خودفروشی کرده و در خارج از کشور خواهان سقوط جمهوری اسلامی هستند، و چه آن هایی که اینجا می گویند ما هیچ ایرادی نداریم، هیچکدام توسط اکثریت جامعه مسموع نیستند. درواقع اکثریت جمعیت کشور دیگر حوصله سیاست را ندارد، به همین دلیل فکر می کنم «فرزند صبح» مخاطب خود را خواهد داشت؛ ضمن اینکه فیلمی نیست که کسی را عصبانی کند و جهت گیری تندی نسبت به کسی داشته باشد.
این را هم اضافه کنم که وقتی شرایط امروز را با یک دهه قبل مقایسه می کنیم، به نظرم تفاوت زیادی وجود نداشته. در همان دهه هم عده زیادی می گفتند از این سیستم متنفرند ولی وقتی بررسی کنید می بینید به پنج درصد مردم هم نمی رسند، در حالی که طوری وانمود می کنند انگار ۹۵ درصد هستند. این کار را هم با نادیده گرفتن واقعیت انجام می دهند طوری که اگر مدام در فضای دیجیتال زندگی کنید آن را باور می کنید. روز تشییع پیکر قاسم سلیمانی در تهران میلیون ها نفر مردم ظاهر شدند که بیشتر آن ها کمترین تماسی با این فضای دیجیتال نداشتند. این افراد در فضای سیاسی جامعه جا دارند و آن روزی که روز "حادثه" و روز "مبادا" است بیرون می آیند و فضاسازی ها را با حضور خود ویران می کنند. درواقع اکثریتی از مردم دیگر برای سیاست ارزش قایل نیستند و بخشی از آن چیزی که مثلا افسردگی سیاسی اصلاح طلبان نامیده می شود لزوما افسردگی نیست بلکه می تواند پختگی باشد. یعنی فراموش نکنیم در مملکتی هستیم که نفت دارد و ناکارآمدی سیاسی و ورشکستگی اقتصادی خود را با پول نفت جبران کرده و هر گروهی که آمده کار اصولی و اساسی نکرده و هم اصولگرایان و هم اصلاح طلبانش کار مصلحت اندیشانه کرده اند. در همین موضوع کرونا هم با مراجعه به حقایق و عکس های واقعی و آماری می بینیم که چیزی جز یک کلاهبرداری بزرگ نیست که در سطح دنیا به راه افتاد و ایران از همه آن ها جلو افتاده و کاسه داغ تر از آش شده است، در حالی که سیاست دولت رئیسی با سیاست دولت روحانی فرق زیادی ندارد، چرا؟ چون مصلحت نیست به مردمی که وحشت زده هستند و کرونا را باور کرده اند بگوییم از اول هم چیزی نبود جز همان سرماخوردگی با شیوع سریع تر از حد آنفولانزا! بنابراین اصولگرا و اصلاح طلب هر دو به سیاست و مصلحت عمل می کنند و اینکه چنین کاری هیچ شباهتی با حکومت انقلاب اسلامی ندارد، کاملا درست و واقعیت است ولی اینکه حکومت باید سرنگون شود تا شرایط بهتری، از سوی انگلیس و آمریکا جایش را بگیرند کاملا غلط است. اکثریت مردم هم این را می دانند و باور دارند که این حکومت بی عیب و نقص نیست ولی در عین حال کمترین کوششی برای براندازی را هم نمی توان تحمل کرد.
شما یک زمانی فیلم تبلیغاتی یک نامزد ریاست جمهوری را ساختید و چهار سال بعد اعتراض هایی به وجود آمد. آیا همین توصیف را برای طرف دیگر هم قایل هستید؟
من فکر می کنم آقای کروبی و موسوی خیلی بیش از پنج درصد هوادار سیاسی داشتند که این درصد هم تعداد کمی نمی شود، یعنی اگر قرار باشد یک میلیون از آن ها به خیابان بیاید کاملاً پر خواهد شد. فقط نکته اینجاست که بیشتر آن ها بخشی از طبقه متوسط یا پولدار است که می داند یا پولش از نفت به دست آمده یا اینکه در آرزوی پولدار شدن به هر قیمتی است و این ها از هر فرصتی که برای اختلاف پیدا شود، استفاده می کنند. اما این را که کنار بگذاریم، این مسئله هم درست است که در سال ۸۸ جمعیت بزرگی حضور داشتند که به بهتر شدن اوضاع امید داشتند و فکر می کردند موسوی یا مثلاً کروبی می توانند چنین حرکتی را به شکل مسالمت آمیز اداره کنند. آن تعداد قطعا بیش از پنج درصد بودند. شاید دست کم ۲۵ درصد جمعیت سیاسی فعال کشور وارد میدان شده بودند. آن ها طرفدار اصلاح بودند نه براندازی برای همین راهپیمایی سکوت کردند ولی این گرایش الان شدیدتر شده است، یعنی جمعیتی که یک زمان با سکوت بیرون می آمد، حالا همان دیگر با راهپیمایی سکوت هم نمی آیند، چون می گویند دیگر نمی شود! بگذاریم یک دوره هم این ها بیایند! آن ها می گویند مخالف آقای رئیسی هستیم ولی چند سال هم این ها حکومت کنند. بالاخره تمام خرابکاری هایی که در دوران هر چهار رئیس جمهور قبلی اتفاق افتاده، دست خودشان که نبود! این وضعیت برای آقای رئیسی هم پیش می آید. بنابراین به نظرم این نوع رفتار، یک رفتار از سر پختگی است و شبیه آنچه در دوران آقای خاتمی در حال رخ دادن بود، نیست. البته معتقدم از بین روسای جمهور قبلی یعنی هاشمی، خاتمی، احمدی نژاد و روحانی بهترین رییس جمهور ما همان سیدمحمد خاتمی بود، چون یک جور طبع صلح طلب و آرام داشت و در خطرناک ترین دوران سیاسی ایران، مملکت را از کنار یک جنگ داخلی عبور داد، چون جوان های آن زمان انسان های عقل رس ۴۰ یا ۵۰ ساله ی امروز نبودند، بلکه یک گروه اصلاح طلب و یک گروه اصولگرایی بودند که مشابه آن فضا را قبلاً در سال های ۵۹ و ۶۰ تجربه کرده بودیم.
شرایط در دهه ۷۰ و زمان ماجرای ۱۸ تیر ۷۸ درحال خطرناک شدن بود. آن روزها گروهی از دانشجوها پیش از آنکه حرکت ها به سمت وزارت کشور و خیابان فلسطین کشیده شود، از من خواسته بودند برای آن ها سخنرانی کنم ولی من گفتم کار سیاسی نمی کنم و فقط یک فیلمسازم. آن موقع هنوز نماینده مجلس هم نشده بودم. بعد مشخص شد آن ها کاری را شروع کرده اند ولی احساس می کردند کنترل از دست شان ممکن است خارج شود و ماجرا به دست سلطنت طلب و مجاهدین بیفتد. پس از چند روز که ماجرا جدی تر شد و خود را یک روز به آنجا رساندم، دیدم وضع بسیار وحشتناک است و برای کسی که سال های اول انقلاب را دیده قابل درک بود که شرایط به چه شکلی است.
و سوال آخر اینکه، خود شما الان دچار پختگی سیاسی شده اید که دیگر سراغ سیاست و نمایندگی مجلس نرفتید؟ ممکن است یک زمان دوباره برای نامزد انتخابات ریاست جمهوری فیلم تبلیغاتی بسازید؟
امیدوارم دیگر هیچ وقت به سیاست برنگردم، الان هم چون بحث سیاسی شد، مجبور شدم جواب سیاسی دهم اما دیگر کاری با سیاست ندارم و فکر می کنم هر بلایی که سر اصلاح طلب ها آمد بخاطر کارهای خودشان بود که افرادی مثل احمدی نژاد را هم برای ما گذاشت و کروبی را از لحاظ سیاسی ساقط کرد. من موقعی که وارد مجلس شدم گفتم او (مهدی کروبی) بهترین فرد برای ریاست جمهوری است، چون از هفته دوم جلسه های مجلس، تمام نماینده ها را که ۲۷۰ نفر بودند و ۲۰۰ نفر هم هیچ سابقه سیاسی نداشتند، به اسم صدا می کرد. کم کم متوجه شدم همه از حافظه کروبی حساب می برند، چون مثلا می داند کسی که الان اصلاح طلب شده در دادگاه انقلاب سال ۶۰ چه کارهایی کرده و چه موضع گیری هایی داشته است. برای همین سر بزنگاه همه چیز را به روی طرف می آورد. در آن زمان با خودم فکر می کردم او دو دوره، رئیس مجلس بوده، بودجه نوشته و مثل مهندسی است که می تواند موتور دولت را پیاده و دوباره جمع کند. حالا اینکه قیافه اش روشنفکر و مدل گفت وگوی تمدن ها نیست، نباشد. اگر می خواهید مملکت را اداره کنید، مدیر باید مکانیک باشد که کار عملی را خوب بلد باشد. ولی همان اصلاح طلبان نخواستند که او حتی در مجلس باشد.
