خیالپردازی در کودکان
خیال پردازی کودک مهم ترین عامل برای رشد شخصیت و مهارت های ارتباطی کودکان با دیگران است. کودک از طریق خیالات خود با شما صحبت می کند و جهان را با تصورات خودش تفسیر می کند. والدین باید در این زمینه کاملا هوشیارانه عمل کنند و نگذارند خیالات کودک افسار گسیخته یا سرکوب شود؛ چراکه در هر دو صورت کودک دچار آسیب خواهد شد. خیال پردازی باید در حد تعادل باشد و واالدین با برخورد صحیح خود رشد و پیشرفت فرزند خود را از طریق همین خیالات محقق سازند. لازم است که در این زمینه با روانشناس و مشاوره کودک در ارتباط باشید و نحوه برخورد با خیال پردازی کودک را یاد بگیرید.
خیال پردازی کودک چگونه است؟
خیال پردازی کودکان، تصاویر و فکرهایی در ذهن کودک هستند که واقعیت نداشته و بخشی از دنیای کودکان محسوب می شود و در روانشناسی کودک از آن به عنوان دریچه ای برای ورود به عالم کودکی استفاده می شود. کودک با استفاده از خیال پردازی خود سعی در ارتباط با شما و بیان افکار خود دارد. منظور از غیر واقعی این است که تصاویر ذهنی، مصداق و نمود بیرونی و در دنیای واقعی ندارد. به عنوان مثال خیال پردازی درباره یک اسب شاخدار که شب ها در تختخواب کودک می خوابد یک نمونه از خیال پردازی کودکان است که کودک با این خیال پردازی سعی در بیان افکار خود دارد.
خیال پردازی کودک خوب است یا بد؟
وابستگی به تخیل، باعث جدا شدن کودک از دنیای واقعی می شود. تخیل و رویا ها تا اندازه ای که بی آزار باشند و روی کودک اثر منفی نگذارد، مفید هستند اما اگر باعث شب بیداری، شب ادراری، ترس و ناامنی، انزوا و مختل شدن روابط کودک شود لازم است که والدین از یک روانشناس کودک درخواست کمک کنند.
تخیل و دوستان خیالی، مزیت های زیادی دارد و به رشد و توسعه تخیل کودک و بهبود کیفیت روابط در بزرگسالی کمک می کند اما اگر دوست خیالی کودک، تنها دوست او می باشد، باید نگران کودک خود باشید.والدین باید تلاش کنند مرز بین واقعیت و خیال را برای کودک مشخص کنند. تفاوت آن ها را به او آموزش داده و علاوه بر کمک به پرورش تخیل او، کنترل اوضاع را در دست بگیرند.
تخیل کودک از چه چیز هایی ناشی می شود؟
عوامل مختلفی در تعیین میزان، نوع و شدت تخیل کودک دخیل هستند. عواملی مثل ژنتیک، تربیت، محیط و...ممکن است کودک ژن خلاقیت و رویاپردازی را از والدین یا افراد دیگری دریافت کند و لازم است که والدین آن ها را کشف و پرورش دهند.همچنین عوامل محیطی نقش بسیار مهمی در تربیت تفکر خلاقانه کودک دارد. محیط مدرسه، محیط بازی، گروه دوستان و همسالان، همچنین اطرافیان و اقوام هم می توانند باعث شکوفایی خلاقیت یا سرکوب آن شوند. والدین باید به گونه ای اوضاع را کنترل کنند که خلاقیت کودک به او فشار روانی وارد نکند و در مسیر درست از آن استفاده نماید.
خیالبافـــــی در سنیـــــــن مختلف
- یک تا سه سالگی : به ندرت می توان دریافت که آغاز بروز این حالت در چه سنی است. کودکان قبل ازسنین 3 هم برای خود دنیائی دارند و در آن دنیا برای خود فتح و شکستی را تصور می کنند و یا در وضع و حالی خود را تصور می کنند که دیگران را تحت سیطره خویش دارند. همچنان گاهی خود را در قالب فردی شکست خورده و محروم می انگارند و … ولی آنچه که در این بحث به قاطعیت می توان گفت این است که سن 3 سالگی سن خیالبافی است به ویژه در این رابطه که او در این مرحله موقعیت خود را به عنوان شخصیتی مستقل یافته است. در این سنین کودکان تجارب خیالی خود را حقیقت می پندارند و فرق بین این دو را نمی شناسند و به همین نظر ادعائی دارند که به نظر اولیا دروغ می آید.
- سه تا هفت سالگی: در سنین 3 تا 6 نیز هنوز زود است که کودکان تصوری درست از حقیقت داشته باشند و قضاوت های خود را به واقع نشان دهند. اگر چه در برخی از کودکان 5 ساله این حالت دیده می شود. در سنین 4 تا 7 این حالت ممکن است اوج بگیرد و هر چه در این سن بالاتر می رویم خیالبافی شدیدتر شده و حتی ممکن است به افسانه بافی بکشاند.
- خیالبافی و بلوغ : در سنین نوجوانی و بلوغ خیالبافی ساختمان بنای زندگی آینده او را می سازد. او دائما” در حال خیالبافی است و برای عده ای ممکن است این حالت به صورت بحران درآید و آنها را از واقعیات به صورت کلی دور دارد. کلا” آنها در وضع و شرایطی هستند که از عوامل مشکل زا فرار کرده و به خیالبافی پناه می برند. افسانه سازی و قصه پردازی در آن فوق العاده مؤثر است.
عوامل موثر در خیال پردازی کودکان
- در موردی که جهان حقیقی برای کودک بیش از حد تیره و غم انگیز باشد و او قادر به دریافت و تلقی درست از این جهان نباشد.
- زمانی که او از چیزی چون غذا، محبت، حمایت، امنیت و … محروم باشد بخواهد آن را به دست آورد.
- در مواقعی که شدیدا” خشمگین شود و راه چاره را بر خود سد ببیند.
- زمانی که شوق به برتری جوئی در او اوج گیرد و مقاصدی لذت آور را در روان تعقیب کند.
- در مـــواردی که ترس و اضطراب و تعارض او را به زانو درآورد.
- زمانی که مورد تجاوز و تعدی قرار گیرد و راهی برای نجات پیدا نکند.
- موقعی که آدمی نتواند خود را با اصول و ضوابط درخواست شده منطبق سازد و یا نتواند به گونه ای طبیعی امیال و آرزوهایش را برآورده کند.
- زمانیکه والدین خود را در حال درگیری و نزاع مداوم ببیند و موقعیت خود را خطرناک احساس کند.
- هنگامی که همبازی ندارد و در محیط خانواده تنها و فرزند یکدانه است.
- و بالاخره زمانیکه دچار اختلال روانی شده و تعادل خود را از دست داده باشد.
خیال پردازی کودک نشانه چیست؟
انیشتین می گوید تخیل از علم و دانش بهتر است. تخیلات، دری به سوی ساختن فضای ذهنی کودک می باشد. کودک با استفاده از تخیلاتش با شما صحبت می کند، افکار و دغدغه های خود را نشان می دهد و والدین باید با این مسئله بسیار هوشیارانه برخورد کنند. طبیعتا خیال پردازی نشانه ساختار سالم و پیشرفته مغز و عملکرد مناسب هوش کودک است، اما اگر کنترل نشده و محدوده آن مشخص نشود می تواند آسیب برساند.
چگونه پی به خیال پردازی های کودک ببریم؟
مهم ترین تیپ خیال پردازی برای کودکان، داشتن دوست خیالی است. برای پی بردن به دنیای خیالی فرزندتان به نکات زیر توجه کنید:
- سوالات کودک: گاهی کودکان سوالاتی از شما می پرسند که نمی دانید چگونه و از کجا وارد ذهن آن ها شده است. سوالاتی در مورد جهان، خدا، تولد فرزند، فلسفه زندگی و این گونه سوالات نشان دهنده خیال پردازی کودک شما است.
- رویاها: خواب ها و رویاهای شبانه کودک در درک فضای ذهنی او بسیار مهم است. کودک توانایی تمایز خیال و واقعیت را ندارد و لازم است که والدین رویا های کودک را جدی بگیرند. خواب دیدن را برای او تعریف کنند که کودک بداند اتفاقات دیده شده در خواب واقعی نیستند.
- نقاشی: یکی دیگر از منابعی که کودک، خیالات خود را در آن پیاده می کند و از طریق آن با شما صحبت می کند نقاشی های اوست. شاید گاهی در نقاشی های کودک چیزهایی ببینید که کودک هیچوقت آن ها را ندیده است. بنابراین واکنش شما به نقاشی های او باید کاملا تشویق کننده و هوشمندانه باشد. از او بخواهید راجع به نقاشی خود به شما توضیح دهد و با هم آن را بررسی کنید.
- بازی ها: کودکان بلند بلند فکر می کنند. مخصوصا هنگام تنها بازی کردن ممکن است داستان های زیادی را برای خود بسازند و بر اساس آن با اسباب بازی های خود کار کنند. بهتر است که فضای بازی کودک در اتاق خود او باشد تا بتواند ساختار خیال پردازی منسجم و منظمی داشته باشد. کودک در بازی هایش، جهان مورد علاقه خود را می سازد و تخیل و تصور هایش را روی جهان خودش پیاده می کند.
- استدلال ها: ممکن است زمانی که از کودک سوالی می پرسید یا سعی در بازخواست او دارید، جواب هایی بشنوید که در اوج عصبانیت باعث خنده شما شود. کودک به شما دروغ نمی گوید، بلکه در ذهن او زندگی شکل دیگری دارد و از نظر او هیچ کار اشتباهی صورت نگرفته. استدلال ها و توضیحات کودکتان در مقابل سوالات شما، می تواند نشان دهنده میزان خیال پردازی او باشد.
سرکوب یا پرورش خیال پردازی های کودک
باید سعی کنید فضای مناسبی برای پرورش خلاقیت کودک فراهم کنید. تخیلات کودک می تواند تا بی نهایت ادامه داشته باشد و این وظیفه والدین است که با صبوری، پذیرش، توجه و عدم سرکوب و تنبیه، فضای ذهنی او را کنترل کنند و باعث نشوند که بیش از حد درگیر خیالات شده یا اینقدر خیالات خود را سرکوب کنند که عملکرد زندگیشان مختل شود.
خیال پردازی و همزادپنداری کودک با شخصیت های کارتونی
معمولا کودکان پس از دیدن یک کارتون با آن شخصیت همزادپنداری کرده و خود را با ویژگی های اغراق شده آن شخصیت خیال می کنند. این مساله تا حدودی طبیعی است و به رشد ذهن کودک کمک می کند. اما باید مراقب باشید که همزادپنداری کودک با شخصیت های کارتونی افراطی نشود. مثلا کودکانی که ساعات های بسیار زیادی را وقف تماشای کارتون و بازی کامپیوتری می کنند، به دلیل همین همزادپنداری و خیال پردازی بیش از حد دچار آسیب می شوند. پس والدین باید به زمان وقت گذراندن کودک با دنیای مجازی نظارت داشته باشند و با تشویق او به بازی ها گروهی، خیال پردازی هایش را کنترل کنند.
تفاوت خیال پردازی در پسران و دختران
هم دختران و هم پسران خیال پردازی و همزادپنداری های خود را دارند و نمی توان دقیق گفت که این مساله در کدام جنس بیشتر است. اما تحقیقات نشان داده که هر دوی آن ها با توجه به خصوصیات خاص دخترانه و پسرانه شروع به خیال پردازی می کنند. یعنی دختران بیشتر خیال هایی با محتوای زیبایی و و قدرت های جادویی در خلق دنیا دارند و پسران قدرت انجام کارهای خاص و خارق العاده را خیال می کنند.
فـــــواید خیالبافــــــــی
- بر خلاف اندیشه شایع خیالبافی در مواردی می تواند مفید باشد:
- پاره ای از تمایلات او ارضا شده تلقی می شود و زمینه برای تخلیه هیجانات فراهم است.
- گاهی کودک در سایه خیالبافی خود را به لذایذ می کشاند و خود را به هدف رسیده تلقی می کند.
- خیالبافی گاهی به کودک آرامش و سکون می دهد زیرا عالم خیال محدودیتی ندارد و آدمی در پرواز خیال خود را اقناع می کند مثلا” خود را در خلال جشن و برنامه حاضر می بیند.
- خیالبافی بهانه ای است برای کاهش اضطراب و ظاهر کردن احساس حقیقی و رفع تعارض.
- وسیله خوبی برای گذراندن وقت برای کودک است و زمان آن برای طفل لذت بخش است.
- عامل نجات از رنج و آلام و احساس بی کفایتی است.
- اگر جهت پیدا کنند شاعران و نویسندگان خوبی می شوند و آثار خلاقه از خود بروز می دهند.
- در حل عقده های روانی کمک کار خوبی برای کودک است.
- و بالاخره راه مفری قوی برای کودک است و او در شرایط ناکامی راهی می یابد که خود را از گرفتاریها دور سازد.
برخورد با خیال پردازی کودکان
زمانی که فرزندتان در مورد خیال های خود با شما صحبت کرد، باید به طور فعال به او گوش دهید و حتی وارد دنیای خیال او شوید. با گوش دادن دقیق به کودک می توانید مهارت حل مساله را به او آموزش دهید. هرگز خیال های کودک را دروغ نپندارید و با گفتن عباراتی همچون "دروغ نگو" او را نرنجانید. توجه داشته باشید که کودکان تا سن 5 سالگی هیچ نگرشی در مورد دروغ گفتن ندارند و تنها دنیا را از دریچه متفاوتی می نگرند. در مورد خیال پردازی هایش با او صحبت کرده و حتی بخواهید که آن ها را در قالب داستان و نقاشی برای شما توضیح دهد.اگر احساس کردید که خیال بافی به یک مشکل برای فرزندتان تبدیل شده است، بهتر است راهکارهای زیر را در پیش بگیرید:
- به آن ها یاد بدهید که رفتار خود را تحت کنترل داشته باشند: باید این ایده را به آن ها معرفی کنید که آن ها انسان های قوی هستند و می توانند روی خود کنترل داشته باشند. این کودکان باید رفتار خود را تحت کنترل بگیرند زیرا به اندازه کافی بزرگ شده اند. البته توقع بیجا را از آن ها بکاهید. کمی از این مسئولیت ها را به خودشان بسپارید. والدین باید به کودکان آموزش دهند که چگونه این اقدامات را انجام دهند و خودشان را مدیریت کنند.
- تنفس هوشیارانه را با آن ها تمرین کنید: این کار باعث می شود که میزان خیال پردازی به حداقل برسد و برای انجام این کار باید روی تنفس به مدت 8 دقیقه در طول روز که توسط متخصصان آموزش داده می شود تمرکز کنید. تنفس عمیق تمرکز را روی دیگر قسمت های زندگی افزایش می دهد.
- استراتژی های آموزش و محیط اطراف کودک را در نظر بگیرید: آیا می توانید محیط اطراف کودک را عوض کنید که کمتر خیالبافی کند؟! مثلاً می توانید معلم او را تغییر دهید و او را در یک مدرسه دیگر ثبت نام کنید که شرایط بهتری برای تمرکز دارد و مهیج تر و جذاب تر است. در واقع اقداماتی را انجام دهید که توجه و تمرکز او به چیزهایی مثل کلاس درس افزایش پیدا کند.
- سعی نکنید خیالبافی او را متوقف کنید: نمی توان به طور کامل این کار را انجام داد؛ به جای آن باید به کودکانتان یاد بدهید که خود آگاهی داشته باشد و بتوانند خیالبافی خود را با یادگیری مهارت های مختلف و تمرکز و توجه بهبود ببخشند.
- تغذیه او را بهبود ببخشید و تقویتش کنید: غذاهای سالم به دلایل مختلف مناسب هستند و باعث می شوند که فرد کنترل بهتری روی خود داشته باشد و بر وظایف خود در طول روز تمرکز کند.
- به اندازه کافی استراحت کند: خوابیدن به اندازه کافی، خیال بافی ها را دور می کند اما آشفتگی در خواب عاملی برای خیال بافی کردن است.
کمک گرفتن از روانشناس
همانطور که گفته شد خیال پردازی کودکان تا حد زیادی طبیعی است و حتی به رشد و پروش آن ها نیز کمک می کند. اما برخی مواقع خیال پردازی به صورت افراطی می شود به طوری که ارتباط کودک با دنیا واقعی قطع خواهد شد. اگر احساس کردید که کودک تمام وقت خود را با دنیا و دوستان خیالی اش می گذراند و علاقه ای به شرکت در جمع همسالان ندارد، باید حتما به روانشناس مراجعه کرده و از او کمک بگیرید.