کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران اثر جلال آل احمد

شنبه، 09 بهمن 1400 زمان مطالعه 9 دقیقه

در خدمت و خیانت روشنفکران یکی از آثار برجسته نویسنده و متفکر ایرانی، جلال آل احمد است.

درباره کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران

جلال آل احمد در این کتاب از پدیده ای به اسم روشنفکر در جامعه سخن می گوید. او معتقد است کلمه یا عنوان روشنفکر که از زمان مشروطه تا به حال در ایران رواج داشته معلوم نیست دقیقا به چه کسانی اطلاق می شود. معنایش چیست و در کدام حوزه جای می گیرد. آیا یک درجه از سواد است؟ یک درجه اجتماعی است؟ عضوی از یک طبقه است؟

آل احمد در مقدمه کتابش سوالات و ابهامات بی شماری را درباره کلمه روشنفکر بیان می کند. و می گوید تنها وقتی می توان تکلیف روشنفکر و روشنفکری را معین کرد که به تمام سؤالهایی که گذشت پاسخی داده بشود و به بسیاری سؤالهای دیگرنیز.

مثلاً به اینکه روشنفکران تا چه حد در طرح ریزی آینده یک مملکت مؤثرند؟ یا چرا در روزگار ما، روشنفکران نیز به همان اندازه بی اعتبار شده اند که مالکان و دوله ها و سلطنه ها؟ یا چرا روشنفکران ایده آل ها را به خاطر نان و آب فراموش کرده اند؟

او در کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران سعی نموده پاسخ هایی برای این سوالات پیدا کند. به گفته خودش چه به صورت طرحی و یا پیشنهادی.

آل احمد درباره طرح این کتاب نیز در مقدمه اشاره می کند : « طرح اول این دفتر در دیماه ۱۳۴۲ ریخته شد؛ به انگیزه خونی که در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ از مردم تهران ریخته شد و روشنفکران درمقابلش دستهای خود رابه بی اعتنایی شستند. در اواخر ۱۳۴۳، دست نویس اول آن آماده شد که ده پانزده نسخه عکسی آن به دست دوستان و آشنایان رسید. در ۱۳۴۵، دو فصل آن در مجله جهان نو که دوست دیگرم رضا براهنی می گرداند، درآمد و اکنون نسخه کامل آن؛ پس از چندین بار زیروبالاشدن....»

او در کتابش از فریدون آدمیت، غلامرضا امامی، ناصر پاکدامن، حسین ملک، خلیل ملکی، منوچهر هزارخانی و همسرش سیمین دانشور تشکر کرده است.

این کتاب ۷ فصل و ۷ ضمیمه دارد:

فصل اول: «روشنفکر» چیست؟ کیست؟

فصل دوم: روشنفکر خودی است یا بیگانه؟

ضمیمه اول: از: آنتونیو گرامشی

ضمیمه دوم: تخمین آمار صاحبان مشاغل روشنفکری در ایران

فصل سوم: زادگاههای روشنفکری

ضمیمه سوم: روشنفکران چینی و غرب

فصل چهارم: روشنفکران سنتی: نظامیان و روحانیان

ضمیمه اول: ای جلال الدوله

سیاست امریکا در ایران از جنگ جهانی دوم به این سو

گفتگو با یک روشنفکر مأیوس

فصل پنجم: روشنفکر ایرانی کجا است؟

فصل ششم: نمونه های اخیر روشنفکری

ضمیمه اول: ۲۰ بهمن ۱۳۴۴

ضمیمه دوم: ۱۹ خرداد ۱۳۴۱

ضمیمه سوم: ۳ آبان ۳۹، هایدلبرگ

فصل هفتم: روشنفکر و امروزه روز

و حرف آخر دفتر

خلاصه کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران

«در خدمت و خیانت روشنفکران» مانیفست فکری جلال آل احمد است که بعد از قیام پانزده خرداد و برملا شدن خیانت روشنفکران غربزده ایرانی و آشکار شدن چهره حقیقی آنها، جلال بر آن شد که در عقاید و ایدئولوژی های گذشته خود تجدید نظر کند و دیگر بار به اصالت و هویت گذشته فرهنگی خود که همانا بازگشت به خویشتن و سنت اسلامی است رجوع نماید و از حزب بازی و سیاست گرایی بی اصالت دست بردارد که حاصل این بینش فکری جدید او، در کتاب «در خدمت و خیانت روشنفکران» تجلی یافته است.

درباره نویسنده کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران

جلال آل احمد (۲ آذر ۱۳۰۲ و براساس برخی روایت ها ۱۱ آذر، ۱۳۰۲، تهران - ۱۸ شهریور ۱۳۴۸، اسالم، گیلان) روشنفکر، نویسنده، منتقد ادبی و مترجم ایرانی و همسر سیمین دانشور بود. آل احمد در دههٔ ۱۳۴۰ به شهرت رسید و تأثیر بزرگی در جریان روشنفکری و نویسندگی ایران داشت. نویسندگانی چون نادر ابراهیمی و غلامحسین ساعدی از او تأثیر گرفتند.جلال آل احمد در ۱۱ آذر ۱۳۰۲ در خانواده ای مذهبی در محلهٔ سیدنصرالدین شهر تهران به دنیا آمد. وی پسر عموی آیت الله طالقانی بود. خانوادهٔ او اصالتا اهل شهرستان طالقان و روستای اورازان بود. دوران کودکی و نوجوانی جلال در نوعی رفاه اشرافی روحانیت گذشت. پس از اتمام دوران دبستان، پدر جلال، سید احمد طالقانی، به او اجازهٔ درس خواندن در دبیرستان را نداد؛ اما او تسلیم خواست پدر نشد.در سال ۱۳۲۲ وارد دانشسرای عالی تهران شد و در رشته زبان و ادبیات فارسی فارغ التحصیل گشت. او تحصیل را در دوره دکترای ادبیات فارسی نیز ادامه داد، اما در اواخر تحصیل از ادامه آن صرف نظر کرد. نخستین مجموعهٔ داستان خود به نام «دید و بازدید» را در همین دوران منتشر کرده بود. او که تأثیری گسترده بر جریان روشنفکری دوران خود داشت، به جز نوشتن داستان به نگارش مقالات اجتماعی، پژوهش های مردم شناسی، سفرنامه ها و ترجمه های متعددی نیز پرداخت. البته چون اطلاعات او از زبان فرانسه گسترده نبود، پیوسته در کار ترجمه از دوستانی مانند علی اصغر خبره زاده، پرویز داریوش و منوچهر هزارخانی کمک می گرفت. شاید مهم ترین ویژگی ادبی آل احمد نثر او بود. نثری فشرده و موجز و در عین حال عصبی و پرخاشگر، که نمونه های خوب آن را در سفرنامه های او مثل «خسی در میقات» یا داستان زندگی نامهٔ «سنگی بر گوری» می توان دید. در سال ۱۳۲۶ دومین کتاب خود به نام «از رنجی که می بریم» را همزمان با کناره گیری از حزب توده چاپ کرد که بیانگر داستان های شکست مبارزاتش در این حزب است. پس از این خروج بود که برای مدتی به قول خودش ناچار به سکوت شد که البته سکوت وی به معنای نپرداختن به سیاست و بیشتر قلم زدن بود.جلال آل احمد در ۱۸ شهریور ۱۳۴۸ در چهل و پنج سالگی در اسالم گیلان درگذشت. پس از مرگ نابهنگام آل احمد، پیکر وی به سرعت تشییع و به خاک سپرده شد، که باعث باوری دربارهٔ سربه نیست شدن او توسط ساواک شد. همسر وی، سیمین دانشور، این شایعات را تکذیب کرده است، ولی شمس آل احمد قویا معتقد است که ساواک او را به قتل رسانده و شرح مفصلی در این باره در کتاب از چشم برادر بیان کرده است.جلال آل احمد وصیت کرده بود که جسد او را در اختیار اولین سالن تشریح دانشجویان قرار دهند؛ ولی از آن جا که وصیت وی برابر شرع نبود، پیکر او در مسجد فیروزآبادی جنب بیمارستان فیروزآبادی شهر ری به امانت گذاشته شد تا بعدها آرامگاهی در شأن او ایجاد شود و این کار هیچ گاه صورت نگرفت

جلال آل احمد

قسمتی از کتاب در خدمت و خیانت روشنفکران

روشنفکر تعبیری است که نمی دانم کی و کجا و چه کسی آن را به جای انتلکتوئل گذاشته و این البته که مابه ازایی است غلط؛ ولی مصطلح شده است.پس بگوییم یک غلط مشهور و ناچار مجاز. نمی خواهم بگویم که چون یک نامگذاری غلط داشته ایم؛ یعنی چون یک مفهوم غلط ذهنی داشته ایم، ناچار غلطهای دیگر و غلط کاریهای دیگر در عالم خارج به دنبال آن حادث شده یا در دنبال یک اسم عوضی، مسما هم عوضی از آب درآمده؛ ولی آنچه در همین قدم اول روشن است، اینکه روشنفکر را به عنوان ترجمه انتلکتوئل به ما تحویل داده اند و چون ترجمه دقیقی نیست، ناچار هدایت دقیقی هم به چیزی در آن نیست و چون تکلیف خود این مفهوم تاکنون معلوم نبوده است، عجبی نیست اگر تکلیف آنکه چنین مفهومی به او اطلاق می شود نیز معلوم نباشد. به این طریق، یک نکته دیگر هم روشن می شود و آن اینکه اگر بخواهیم تکلیف بحث روشن باشد، اول باید در معنی نامها و تعبیرها اتفاق نظر کنیم. پس ببینیم اصل فرنگی این تعبیر از کجاست و به چه معنی است.

کلمه انتلکتوئل در زبانهای فرنگی از اصل انتلکتوآلیس لاتین آمده که نوعی اسم مفعول است؛ یعنی ترکیبی است صفت مانند ازانتلی گه ره که مصدری است لاتینی به معنی فهمیدن، درک کردن یا هوشمندی. ناچار به جای انتلکتوئل بهترین تعبیر فارسی هوشمند یا فهمیده را باید می گذاشته ایم یا باتوجه به مفهوم اجتماعی کلمه و هدایت خاصی که در آن است، از رهبری و پیشوایی بایست برگزیده را یا فرزانه را یا پیشاهنگ را به جایش می گذاشتیم. گرچه این هر دوسه کلمه ازنظر معنی با اصل دورند. باتوجه به اینکه انتلی گنسیا را هم داریم که خود در زبانهای فرنگی از راه ادبیات مارکسیستی روس نفوذ کرده؛ به معنی جماعت هوشمندان و زیرکان روس که تربیت اروپایی دیده بودند و قادر بودند به درک زودرسی از وقایع اجتماعی و دعوی رهبری داشتند و خود پیشاهنگ بودند برای هر تحول سیاسی و اجتماعی.

به این ترتیب است که روشنفکر به فارسی سرایت کرده و چون در این دفتر نه دعوی لغت سازی هست و نه داعیه لغت پیرایی و نه اصلاً احتیاجی به این کارها هست و چون روشنفکر تعبیری است که نه زشتی خاصی دارد و نه گوش را می خراشد و نه چشم را و ناچار در زبان جا گرفته و جواز عبور یافته؛ پس بپردازیم به تحدید حدود آن در معنی و در عالم خارج و غرض این دفتر یافتن حدود تعریف این اسم و این کلمه است از طرفی و یافتن مشخصات مسمای این اسم؛ یعنی که طرحی ریختن از گذشته روشنفکر و پیشنهادی برای آینده اش. اینکه از کجا می آید و چرا می آید و به کجا رسیده و به کجا می رود یا باید برود؛ چون روشن است که اگر از اول به جای انتلکتوئل هوشمند را گذاشته بودیم یا فرزانه را یا دیگر تعبیرهای نیمه معادل را که برشمردم، کار آسانتر بود؛ گرچه مفهوم گنگ می ماند؛ چرا که هدایت خاص به رهبری در آن پوشیده می ماند؛ اما در معنی اسم و وظایف مسما گنگی پیش نمی آمد و آن وقت هر کارگری، هر موسیقیدانی، هر آخوندی، هر معلمی، هر دلالی یا هر وزیری می توانست هوشمند یا زیرک یا فرزانه یا برگزیده باشد یا نباشد؛ یا این یکی کمتر از آن یکی لایق چنین اطلاقی باشد؛ اما حالا که روشنفکر را داریم، آیا می توان هیچ وزیری را روشنفکر ندانست؟ یا ممکن است هر بقال و عطاری را روشنفکر دانست؟ یا اصلاً روشنفکری در حوزه موسیقی و نقاشی هم مطرح هست یا می تواند باشد؟ در حوزه معماری و دیگر هنرهای غیرکلامی چطور؟ می بینید که روشنفکری گویا فقط در حوزه هایی مطرح است که با کلام سروکار داریم و با هدایت خاصی که گفته و نوشته دارد. به این طریق، گمان می کنم در همین قدمهای اول به یکی دو نکته رسیده باشم.