مجموعه گنج علی خان در مرکز تاریخی شهر کرمان و در کنار بازار بزرگ کرمان قرار دارد. گنج علی خان که از حاکمان مشهور زمان شاه عباس است از سال ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری بر کرمان فرمان روایی کرد و آثار و بناهای زیادی بنا نمود و در آبادی این منطقه کوشش کرد.
از جمله بناهای عمومی که از این حاکم مشهور به جا مانده، مجموعه گنجعلیخان در داخل شهر کرمان و رباط زین الدین (کاروانسرای گنجعلیخان) در راه یزد- کرمان، حوض خان در راه کرمان - مشهد و تعدادی قنات در شهر کرمان بوده است. سهمی از درآمد مجموعه و قنات ها به آستان قدس رضوی داده می شود. این بناها در لشکرکشی های آقا محمدخان صدمات جبران ناپذیری دیده اند.
مساحت مجموعه گنجعلیخان ۱۱۰۰۰ مترمربع و عناصر مجموعه و سال ساخت آن ها عبارت اند از: میدان ۱۰۰۵ ه. ق، بازار ۱۰۰۵ ه. ق، در ضلع جنوبی حمام ۱۰۲۰ ه. ق، در ضلع شمالی ضرابخانه، در ضلع شرقی مدرسه ۱۰۰۷ ه.ق و کاروانسرا ۱۰۲۱ ه. ق، در ضلع غربی آب انبار ۱۰۲۱ ه. ق. در سه سمت میدان، بازارهای گنجعلیخان قرار دارد که بازار مسگرها و بخشی از راسته اصلی را تشکیل می دهد. معمار بخشی از مجموعه استاد سلطان محمد و بانی آن گنجعلیخان، حاکم کرمان در سال های ۱۰۰۵ تا ۱۰۲۹ ه.ق بوده است. چهار مسجد در چهار سمت میدان قرار داشته که سه باب آن باقی مانده و زیباترین آن ها مسجد ضلع شرقی در کنار کاروانسرا است که موزه ای از هنرهای تزئینی به شمار می آید.
گنجعلی خان کرمان در یک نگاه
انگار هر چه اصول معماری و مهندسی در تاریخ ایران بوده، صفویان دوره کردند و نه برداشتند و نه گذاشتند، سر مجموعه گنجعلی خان کرمان پیاده کردند که شده ۱۱ هزار متر مربع تا در مرکز شهر کرمان و حاشیه بازار، بازار گنجعلی خان و بازار بزرگ کرمان را باجبروت تر کند.
حیاطش ۴ باغچه مستطیلی دارد که حس می کنم انگار با خط کش تراز شده اند تا با باغچه بغل دستی مو نزنند. حوض دایره ایش که اگر نبود باید فاتحه معماری ایرانی را می خوانیدم و می رفت.
نقش نگارهای درودیوار و سردر این مجموعه هم نگاه تان را مثل آهن ربا جذب می کنند. سلطان محمد، از معماران یزدی از همان متبحرانی بود که با ساخت مجموعه گنجعلی خان، زیرساخت شهری آن موقع را به ما نشان می دهد.
این مجموعه الان تبدیل شده به یکی از جاذبه های تاریخی کرمان تا چنان کاری با دل ما بکند که تماشا کردنش برایمان تا ابد کافی باشد.
گنجعلیخان کیست؟
مجموعه تاریخی گنجعلیخان نامش را از سازنده و پایه گذار آن یعنی گنجعلیخان یا گنج علی خان، والی و حاکم کرمان در دوران صفویه گرفته است. گنج علی خان نزدیک به ۳۰ سال حاکم کرمان بود و در زمان فرمانروایی اش بناهای متعدد شهری را پایه گذاری کرد. بخشی از این آثار امروز به دست ما رسیده ولی بخشی دیگر نیز مخصوصا در زمان لشکرکشی آغامحمدخان آسیب فراوان دیده و از میان رفته است.
بخش های مختلف مجموعه گنجعلی خان
- میدان : از آثاری که از مجموعه گنجعلی خان باقی مانده، میدانی در مرکز شهر است که در حاشیه بازار بزرگ قرار دارد. در سه ضلع میدان، بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. طاق نماهای آجری، کاشی کاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، زیبایی این میدان را دوچندان کرده اند. این میدان به لحاظ اصول شهرسازی از جمله میدان هایی است که در ایران تعریف درست میدان را می توان به آن اتلاق کرد و عناصر شاخص شهری در اطراف آن با تناسبات معین و درستی قرار گرفته است.
- بازار: بازار در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان به چشم می خورد. در سمت راست این بازار، حمام تاریخی گنجعلی خان و ۱۸ مغازه وجود دارد و در سمت چپ آن طاق نماهایی طراحی شده اند که زیر این طاقنماها، دستفروشان به کار مشغول هستند. در انتهای بازار گنجعلی خان، بازار زرگری قرار دارد که به قیصریه معروف است.
- مسجد: مسجد گنجعلی خان در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی خان واقع شده و ظاهرا نمازخانه کاروانسرای بزرگ مجموعه یا مدرسه مجاور بوده است. بنای مسجد، کوچک و شامل یک شبستان و ایوان ورودی می شود. ایوان آن نمای ساده ای دارد و روی آن طرح هایی هندسی روی گچ دیده می شود. کف ایوان سنگی است و بر بالای در چوبی آن، کتیبه ای سنگی قرار دارد.
- حمام : تزیینات گچ بری و نقاشی های سردر حمام به دو بخش تقسیم می شود. بخش بالایی مقرنس که مربوط به دوره صفویه و دارای تزیینات گل و بوته و گچ بری است. این بخش در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی توسط اداره میراث فرهنگی استان کرمان مرمت شد. بخش پایینی مربوط به دوره قاجاریه است که روی تزیینات دوره صفویه کشیده شده است.
- مدرسه و کاروان سرا : مدرسه و کاروانسرای گنجعلی خان یکی از حوزه های علمیه مشهور کرمان است. این بنا در ضلع شرقی میدان گنجعلی خان قرار دارد و در گذشته مدرسه ای پررونق بود که بعدها به کاروان سرا تبدیل شد. بر کاشی های کتیبه سردر آن، تاریخ ۱۰۰۷ هجری قمری نقش بسته و معمار آن محمد سلطانی یزدی بوده است. این مدرسه در حال حاضر به عنوان دانشکده هنر وابسته به دانشگاه باهنر کرمان استفاده می شود. اثر مذکور در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۱۶ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
- ضرابخانه: ضرابخانه در ضلع شمالی میدان واقع شده و از ویژگی تزیینات داخلی آن می توان به گچ بری اشاره کرد که به شکل آجر کاذب است. این بنا، گنبد بلندی دارد و در بالای آن کلاه فرنگی قرار گرفته است که بخشی از نور داخل را تامین می کند. کف بنا و زیر نورگیر، حوض مربع شکلی وجود دارد. سردر بنا ساده و تزیین آن آجرکاری گچی است. در زمان تعمیر بنا تعدادی سکه مسی و قطعات فلزی متعلق به ضرب سکه به دست آمد که کاربرد بنا به عنوان ضرابخانه را تایید می کرد. این بنا از سال ۱۳۷۰ هجری شمسی هم زمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی به عنوان موزه سکه افتتاح شد.
- آب انبار : آب انبار یکی دیگر از بخش های این مجموعه تاریخی است که دقیقا در ضلع مقابل کاروان سرا قرار دارد.
بهترین زمان بازدید از گنجعلی خان
- تابستان از گرما تلف می شوید و زمستان از سرما. اما بهار و عید نوروز است که صفای مجموعه را به همان روزهای اوجش می رساند و حالمان را به آن سال ها می برد.
- بخش هایی که به موزه تبدیل شده باید ورودیه بدهید و کل زمانی که باید بگذارید که از سیر تا پیاز مجموعه را تماشا کنید، حدود دو ساعت طول می کشد. همه روزه هم به غیر از ایام تعطیل مشتاق و پذیرایی شماست.
- آدرس متنی: ایران، استان کرمان، شهر کرمان، در نزدیکی میدان شهدا، بین خیابان اصلی امام و خیابان شریعتی، ابتدای بازار کرمان، میدان گنج علی خان، مجموعه تاریخی گنج علی خان
همین که دلتان پَر می کشد تا چشمان تان به جاذبه های تاریخی کرمان بیفتد تا مسحورش شود، مجموعه گنجعلی خان را که در نزدیکی میدان شهدا ببینید. این مجموعه بین دو خیابان اصلی امام و خیابان شریعتی واقع شده و در ایستگاه اتوبوس می توانید سوار اتوبوس و ماشین شوید و خودتان را در خیابان شریعتی ببنید که آن طرف تر مجموعه گنجعلی خان انتظارتان را می کشد.
مجموعه گنجعلی خان یکی از جاهای دیدنی کرمان و جاذبه های تاریخی کرمان است که دل می رباید و مستمان می کند. اگر فرصت نکردید به اصفهان بروید و میدان نقش جهان یا همان میدان امام را ببینید، این مجموعه با همه چیزی که دارد، از میدان و مسجد و کاروانسرا و ضرابخانه اش حال تان را جا می آورد. در این مقاله از معماری و نقاشی های درودیوار مجموعه گفتیم، از جامع و کامل بودنش. اما باز هم خواندن کی بود مانند دیدن. بروید و ببینید.
بازار بزرگ کرمان و جاذبه های آن!
