بازار بزرگ کرمان و جاذبه های آن!

بازار کرمان یا بازار بزرگ کرمان جزو آثار ملی ایران و از جاهای دیدنی کرمان است که از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می شود؛ به همین دلیل به عنوان طولانی ترین راسته بازار ایران به حساب می آید. این بازار عمدتا پس از سده هشتم هجری قمری ساخته شده و در نتیجه هر بخش از آن در زمان یکی از مقامات شهر احداث شده و ویژگی های خاصی از هر دوره را در خود جای داده است. برخی از ویژگی های بازار کرمان در میان بازارهای ایران منحصربه فرد است؛ مانند وجود بلندترین بادگیر کرمان در بازار که شهرت جهانی دارد. مجموعه ‏ بناهای اطراف بازار کرمان از دوره صفویه به بعد همگی در ارتباط با بازار ایجاد شده اند. این بازار، محل خوبی برای خرید سوغات و صنایع دستی کرمان است.

چرا بازار بزرگ کرمان؟

• به عنوان طولانی ترین راسته بازار ایران شناخته می شود.
• از معروف ترین به حساب می آید.
• هر بخش از آن در زمان یکی از فرمانروایان شهر احداث شده و ویژگی های خاصی را از هر دوره در خود جای داده است.
• برخی از ویژگی های بازار کرمان در میان بازارهای ایران منحصر به فرد است؛ مانند وجود بلندترین بادگیر کرمان در بازار که شهرت جهانی دارد و می توانید از آن بازدید کنید.
• محل خوبی برای خرید سوغات و صنایع دستی کرمان است.
• از معروف ترین جاذبه های کرمان و یکی از مهم ترین مراکز تاریخی و تجاری شهر است و گفته می شود بیش از ۶۰ درصد آثار تاریخی این شهر را در خود دارد.
• یکی از بخش های این بازار به دایره المعارف کاشی معقلی مشهور است و تزییناتی دیدنی دارد.

بازار کرمان کجاست؟

تاریخچه بازار کرمان

بخش اعظم بازار بزرگ کرمان از قرن هشتم هجری به بعد، در زمان فرمانروایی شاهان مختلف در ایران ساخته شده است؛ به همین سبب می توان گفت که این بازار بیش از ۶۰۰ سال قدمت دارد. از آنجایی که بخش های دیگر بازار در طول تاریخ و در زمان های مختلف به آن اضافه شدند، هر گوشه از این اثر تاریخی ارزشمند، جلوه گر هنر معماری در دوره های تاریخی مختلف است. به همین سبب معماری منحصر به فرد هر یک از بخش های این بازار بزرگ و طویل، هر بیننده ای را به وجد می آورد.

معماری بازار بزرگ کرمان

بازار کرمان شاهکاری خیره کننده و بی نظیر از هنر معماری ایرانی-اسلامی در دوره های تاریخی مختلف است. ساختار کلی این بازار سر پوشیده را راسته ها (گذر گاه ) اصلی و فرعی، سرا ها، تیمچه ها و چهارسوق اصلی بازار، تشکیل داده اند. سرا یا راسته های بازار در واقع همان مسیر های طویلی هستند که در دو سمت آن، مغازه ها و دکان ها چفت به چفت هم قرار گرفته اند. جایی که راسته های بازار یکدیگر را قطع می کنند چهارسوق (چهارسو) نام دارد. تیمچه ها نیز فضاهای سر پوشیده و کوچکی هستند که در هر یک از آن ها نوعی کالای خاص عرضه می شود. فضای داخلی تیمچه ها اغلب از سایر بخش های بازار، زیبا تر هستند و تزیینات چشم نواز تری دارند.

سادگی، فرم های تکرار شونده، ریتم منظم، تقارن و استفاده از یک قالب رنگی (خشت های گلی) از بارز ترین ویژگی های معماری بازار کرمان شمرده می شوند. در گذشته، پیش از آنکه ساختمان های بلند و مرتفع امروزی در اطراف بازار سنتی کرمان ساخته شوند، ردیف منظم و یکدست گنبد های بازار، از دور شبیه به ستون فقرات شهر، خودنمایی می کردند؛ به راستی که این بازار از گذشته تا به امروز، در عرصه هنر معماری مایه افتخار ایرانیان بوده و هست.

همان طور که می دانید استان کرمان، کویری و خشک است و اگر دقت کنید متوجه خواهید شد که بنای بازار سر پوشیده و تاریخی کرمان به صورت ٰمتراکم و درون گرا، طراحی و ساخته شده است. این کار سبب شده است تا میزان جذب گرمای خورشید به کمترین حد خود رسیده و سایه بیشتری ایجاد شود. سقف بلند طاق ها و دریچه های آن ها نیز باعث ایجاد جریان هوای مطبوع در بازار و تهویه هوا و تأمین نور می شوند. در برخی از قسمت های بازار نیز بادگیر هایی برای تهویه هوا ساخته شده اند.

بخش های مختلف بازار بزرگ کرمان

بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوتی همچون بازار گنجعلی خان، بازار اختیاری، بازار قیصریه (زرگری)، بازار مسگرها، بازار کفاش ها، بازار کلاه مال ها، بازار آهنگری، بازار عزیز، بازار عطاران، بازار مظفری، بازار قدمگاه، بازار قلعه محمود و بازار قلعه تشکیل شده است. از دیگر بخش های بازار کرمان، چهارسوق هایی هستند که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می دهند؛ نظیر چهارسوق گنجعلی خان که محل تقاطع دو راسته بازار است و در گذشته یکی از پرترافیک ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است. مجموعه‏ های گنجعلی‏ خان، ابراهیم خان، وکیل و حاج آقا علی در بازار کرمان قرار دارند.

بازار نقاره خانه

در نخستین قدم از میدان ارگ، بازار نقاره خانه آغاز می شود که دارای سقف و سردری بزرگ و بلند مزین به کاشی کاری و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می رسد معماری این قسمت مربوط به اواخر دوره قاجاری باشد.

بازار مسگری

بازار مسگری، یکی از بخش های بسیار معروف و قدیمی بازار کرمان است که در آن ظروف و اشیای مختلف مسی یافت می شود. هنگام ورود به این بازار، اولین چیزی که توجه شما را جلب می کند، جلوه آهنین بازار همراه با یک صدای خاص است. ظروف زیبای مسی که هرکدام طرح و نقش خاص خود را دارند، منظره ای سنتی به این بازار داده اند. در این بازار می توانید ظروف مسی ساده، ظروف قلم زنی و بسیاری اشکال و اجسام دیگر را به عنوان سوغات کرمان خریداری کنید.

بازار زرگری یا قیصریه

یکی دیگر از بخش های معروف بازار بزرگ کرمان، بازار قیصریه یا بازار زرگری است که آن را به «بازار ابراهیم خان» نیز می شناسند. ابراهیم خان از حکام شهرکرمان در دوره فتحعلی شاه بوده که در زمان زمامداری خود بناها و آثار زیبایی به سبک معماری اسلامی ساخت. این بازار یکی از مراکز خریدوفروش طلا در ایران است که همیشه جمعیت بالایی از خریداران، فروشندگان و گردشگران در آن رفت وآمد می کنند. در این بازار سنتی ۴۷ مغازه زرگری و طلافروشی فعالیت می کنند و حتی اگر قصد خرید ندارید، بازدید از این بخش از بازار خالی از لطف نخواهد بود.مجموعه ابراهیم خان مشتمل بر مدرسه، خلوت حمام، قیصریه و آب انبار است.

بازار گنجعلی خان

مجموعه گنجعلی خان یکی از شاهکارهای معماری ایران و نقطه عطف بازار کرمان به حساب می آید. کل مجموعه‏ گنجعلی خان وقف امام رضا (ع) و در تولیت آستان قدس‏ رضوی است.بنا به اسناد معتبر، این مجموعه روی بازار قدیمی شهر ساخته شده و از بارزترین نمونه‏ های معماری دوران صفویه است. مجموعه مذکور در سال های ۱۰۰۵ تا ۱۰۲۹ هجری قمری در زمان حکمرانی گنجعلی‏ خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس بنا شد و به همت پسرش، علیمردان‏ خان تکمیل شد.

گنجعلی خان، بخشی از بازار در محل تقاطع‏ راسته بازارهای جنوبی شمالی و شرقی غربی را انتخاب و اقدام به خریدن بناها و آزادسازی فضای پیرامون آن کرد و به این ترتیب، این مجموعه‏ گرانقدر را پدید آورد. این بازار در حدفاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری و در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان قرار دارد. در سمت راست این بازار، حمام تاریخی گنجعلی خان و ۱۸ مغازه وجود دارد و در سمت چپ آن طاق نماهای زیبایی طراحی شده اند.

بازار در اطراف میدان گنجعلی‏ خان امتداد یافته و پیونددهنده عملکردهای مختلف مجموعه‏ همچون مدرسه، کاروان سرا، مسجد، ضرابخانه، مسجد و آب انبار است.

بنای چهار ایوانی کاروان سرا (مدرسه) در سال ۱۰۰۷ هجری قمری در شرق میدان در دو طبقه ساخته شده است. کتیبه ‏های آن به‏ خط استاد علیرضا عباسی، خطاط مشهور عصر صفویه هستند و سردر آن مقرنس کاری های بسیار نفیسی دارد.

مسجد یا نمازخانه گنجعلی خان در شرق میدان و در جوار مدرسه قرار دارد. مساحت آن ۲۷ متر مربع بوده و موزه ای کوچک از تزیینات معماری پس از اسلام ایران در دوره صفویه نظیر گچ بری، کاشی کاری، خطاطی، مقرنس‏کاری، کاربندی، حجاری‏ و نقاشی های زیبا به حساب می آید.

علاوه بر این مسجد، مساجد دیگری نیز در مجموعه وجود دارد که یکی از آن ها در چهارسوق مسگری‏ است. حمام گنجعلی خان یکی از شاهکارهای معماری‏ شرق محسوب می شود که همه فضاها همچون بلور تراش خورده، زیبا‏ هستند.

چهارسوق گنجعلی خان

محل تقاطع دو راسته بازار را چهار سوق می گویند. به دلیل برخورد تقاطع دو راسته بازار در محل چهار سوق گنجعلی خان، در گذشته این مکان مهم ترین و پرترافیک ترین نقطه شهر محسوب می شد. نمای داخلی چهار سوق با گچ بری و نقاشی های رنگ و روغن تزیین شده است و با اینکه ۴۰۰ سال از ترسیم آن ها می گذرد، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده اند.

کاروانسرای هنود (هندوها)

کاروانسرای هنود در نیمه دوم قر نوزدهم توسط انگلیسی ها از امام جمعه وقت اجاره شد و در اختیار هندوها قرار گرفت و چون هندوها در آنجا ساکن شدند و به تجارت پرداختند، به کاروانسرای هندوها معروف شد. از آنجا که تجار هندی اجناسی چون ادویه، فلفل، هل و… را در این کاروان سرا می فروختند، این کاروان سرا به کاروانسرای هنود شهرت یافت. در این محل، معبد هندوها به سبک معماری ویژه هندو باقی مانده است.

بازار اختیاری

چهارمین قسمت بازار کرمان که از انتهای بازار جنوبی گنجعلی خان شروع می شود و تا اول بازار وکیل کرمان امتداد می یابد، بازار اختیاری است. این بازار کم عرض را می توان قدیمی ترین بخش بازار دانست که به دلیل قرارگیری بین بازار گنجعلی خان و وکیل اهمیت دارد؛ به طوری که از غرب به بازار گنجعلی خان و از شرق به بازار وکیل محدود می شود.از عناصر موجود در این بخش از بازار می توان مسجد چهل ستون، کاروانسرای گلشن، سه بازارچه سرداری و در انتهای آن حمام یا چای خانه سنتی وکیل را نام برد.

بازار و مجموعه وکیل کرمان

بانی بازار و مجموعه وکیل کرمان، محمد اسماعیل خان وکیل الملک بود که‏ از سال ۱۲۸۲ هجری قمری بر کرمان حکومت می کرد. این مجموعه در شرق مجموعه گنجعلی خان و با فاصله کمی‏ از آن در امتداد بازار بزرگ قرار دارد و شامل بازار، کاروان سرا، حمام و مسجد می ‏شود. حمام وکیل از حمام های‏ زیبای دوره قاجار در شهر کرمان به حساب می آید و در نزدیکی حمام های گنجعلی خان و ابراهیم خان واقع شده است. کاروانسرای‏ وکیل با دو طبقه، یکی از ارکان اصلی و مهم مجموعه است که از عناصر در خور توجه آن می توان به بادگیر و برج‏ ساعت اشاره کرد.در کنار بناهای مجموعه وکیل، بنای مدرسه حیاتی کرمانی قرار دارد که ابتدا به عنوان شعبه بانک شاهنشاهی ایران و انگلیس ساخته شد و در سال ۱۳۲۰ هجری شمسی به دبستان دخترانه نمره سه کرمان تغییر کاربری داد. نام این مدرسه به احترام بانو بی بی جان حیاتی کرمانی، شاعر و ادیب سرشناس کرمان، به نام مدرسه حیاتی کرمانی نامگذاری شده است. این مکان که در فهرست آثار ملی قرار دارد، در زمستان ۱۳۹۴ هجری شمسی به موزه تبدیل شد و هنرها و سنت های بومی و فرآیند تولید و... را نمایش می دهد.

بازار مظفری

بازار مظفری کرمان از انتهای بازار وکیل شروع و به خیابان میرزارضای کرمانی ختم می شود. عناصر مهم معماری بازار مظفری شامل تکیه (صف) عزاخانه، بازار قدمگاه و مسجد جامع کرمان است. این بازار در سال ۷۵۰ هجری قمری توسط امیر مبارزالدین محمد مظفر بنا شده است و در آن از آب انبار تا مدرسه و تکیه وجود دارد.متاسفانه تمامی بناهای این مجموعه، به غیر از مسجد جامع مظفری و تکیه (صفه عزاخانه)، به مرور زمان از بین رفته یا در تغییرات اخیر کرمان در سال های گذشته توسط شهرداری کرمان تخریب شده اند.

بازار عزیز

دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان) پس از طی مسافتی به بازار عزیز می رسد. به عبارتی، بازار عزيز قسمتی از راسته شمالی-جنوبی بازار كرمان است و از خیابان شریعتی مقابل بازار حاج آقا علی شروع و به تکیه شاهزاده شاهرخ خان ختم می شود. در مسیر بازار حدود ۷۰ باب مغازه دایر بود؛ اما احداث خیابان شمالی و جنوبی موجب شد که اکثر مغازه های واقع در بازار به خیابان منتقل شوند و ازاین رو به تدریج از کسبه بازار کاسته شد و از رونق اولیه افتاد.

مجموعه حاج آقاعلی (بازار آهنگری)

مجموعه حاج آقاعلی قبل از احداث خیابان شریعتی در امتداد بازار عزیز و پیوسته به آن بود و امروزه از خیابان شریعتی شروع می شود و به سمت جنوب تا راسته بازار کفاش ها امتداد دارد. این مجموعه که در نزدیکی مجموعه ابراهیم خان واقع شده است، در اواخر قرن سیزدهم (عصر قاجار) ساخته شد و شامل مسجد چهل ستون، آب انبار، بازار و کاروان سرا می شود.

بازار ارگ

بازار ارگ، غربی ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهارسوق گنجعلی خان ختم می شود. این بازار محوطه میدان توحید را احاطه کرده است و به دو بخش فرعی تر به نام های «بازار نقارخانه» و «بازار سراجی» تقسیم می شود.بازار نقاره خانه دارای سقفی بلند و چندین اتاق در طبقه بالا است و در گذشته هنگام غروب برای تعطیل کردن بازار، روی آن نقاره نواخته می شد. بازار سراجی نیز از بازار نقاره خانه شروع و به چهار سوق ختم می شود. این بازار در گذشته محل سراج ها و چمدان سازها بود.

بازار سردار

بازار سردار به صورت چند بازارچه متقاطع است که با سه راسته اصلی که در حاشیه بازار قرار دارند، به بازار اختیاری متصل می شود. اکثر مغازه های این بازار، پارچه فروشی هستند.تزیینات هر يک از گنبدهای اين بازار طرحی متفاوت با دیگر گنبدها دارند که با کاشی معقلی اجرا شده اند. به خاطر این تزیینات، بازار سردار را دايره المعارف كاشی كاری معقلی می دانند.

بازار قلعه محمود

بازار قلعه محمود اولین بخش از بازار شمالی-جنوبی است و در جنوبی ترین بخش آن قرار دارد. به اولین بخش از این بازار، دروازه ریگ آباد نیز می گویند. در گذشته این بازار اهمیت بیشتری داشت و امروزه همچنان برخی آهنگری ها به سبک قدیم در این بخش از بازار فعالیت می کنند.بازار قلعه به دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است. این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان (دروازه رق آباد یا ریگ آباد) در خیابان احمدی شروع می شود و به شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی (ره) به سمت شمال امتداد می یابد. در این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه وجود دارد.

بازار میدان قلعه

بازار میدان قلعه از جمله قدیمی ترین و طویل ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد. این بازار از خیابان امام خمینی (ره) و روبه روی بازار قلعه محمود شروع و به چهارسوق گنجعلی خان ختم می شود. این بازار به سبب نزدیکی به بازارهای شرقی-غربی، اهمیت و رونق اقتصادی بیشتری نسبت به بازار قلعه محمود دارد.

در این مطلب از مجله گردشگری ساعد نیوز ، به سوی دیاری با فرهنگی غنی و تاریخی کهن سفر کردیم تا با طولانی ترین راسته بازار ایران آشنا شویم. شهر مقصد ما «کرمان» بود و «بازار کرمان» نام جاذبه ای است که از آن سخن گفتیم. بی شک شما نیز با توصیفات ما، برای بازدید از بازار بزرگ کرمان هیجان زده شده اید؛ در نهایت اگر تجربه بازدید از این شهر و بازار بزرگ و شگفت انگیز آن را داشته اید، از شما می خواهیم نظر، تجربیات و خاطرات ارزشمند خود را با ما و مخاطبان ما به اشتراک بگذارید.

در مورد بازار قدیمی بوشهر چه می دانید؟