معرفی فیلم آشنایی با لیلا

خواه‏ ناخواه نام کیارستمی آن قدر معتبر و کنجکاوی‏ برانگیز هست که به عنوان یکی از فیلم نامه‏ نویسان و ایده‏ پرداز فیلم، بیش از بقیه ی عوامل به چشم بیاید. که هم باعث بیش تر دیده شدن فیلم می‏ شود و هم می تواند بر آن سایه بیندازد و سطح انتظار را تغییر دهد. ضمن این که طرح‏ های کیارستمی که مبدأ فیلم نامه‏ ها و فیلم‏ های پرتعدادی هم بوده‏اند، در نهایت نتوانسته‏ اند به سبک خود او تبدیل شوند؛ طرح‏ هایی که معمولاً بر یک موضوع ساده و بدون اوج و فرود متمرکزند و جزییات‏ شان هم شبیه یک زندگی معمولی ست. سهل وممتنع و بدون وابستگی به روایت. این جور فیلم‏ ها صاحب جوهره‏ ای هستند که اگر به دست نیایند، به ضد خودشان تبدیل می‏ شوند. چنین آثاری باید بتوانند به قرارداد کافی و به موقع با تماشاگر دست یابند و فضا و لحن خود را به طرز متناسبی حفظ کنند. نمونه ی موفقش فیلم‏ های کیارستمی ست. مثلاً خانه ی دوست کجاست؟، زندگی و دیگر هیچ یا زیر درختان زیتون؛ آثاری که دیگران بر مبنای ایده‏ های او ساخته‏ اند، معمولاً به آن جوهره نرسیده‏ اند و در عین حال جسارت حذف کامل روایت را هم نداشته‏ اند.مهم‏ ترین دوراهی آشنایی با لیلا در ابتدا شکل می‏ گیرد. این که تمرکز داستان بر وصال مردی ست که دل بسته ی دختری به نام لیلا شده؟ و قرار است شاهد داستانی درباره ی سر گرفتن یا نگرفتن این ازدواج باشیم؟ یا نمایش زندگی وابسته به سیگار مردی که برای پذیرش پیشنهاد ازدواجش، باید سیگار را ترک کند؟ و قرار است شاهد جلوه های بروز این وابستگی جسمی-روانی باشیم؟ آشنایی با لیلا نمی‏ تواند به موقع، تکلیف خودش را با این دوراهی معلوم کند. تقریباً نیمی از فیلم گذشته که تمرکز فیلم از رابطه ی نادر و لیلا، به موقعیت‏ های متنوع وابستگی نادر به سیگار تغییر می‏ کند و لیلا در حاشیه می‏ ماند. به همین دلیل یک سوم میانی فیلم، کشدار و کند می‏ شود. چون تماشاگر در ابتدا بنا را بر پیگیری رابطه ی نادر و لیلا گذاشته اما بر خلاف انتظارش، مدام شاهد موقعیت‏ سازی کارگردان برای سیگار کشیدن نادر است و لیلا هم صرفاً در حد یک تعقیب‏ کننده ی بی‏ تأثیر جلوه می‏کند. مثلاً فصل گورستان که یک نفر بی‏ دلیل به او سیگار تعارف می‏کند، بخشی از همین رویکرد بلاتکلیف فیلم است. بعد از این است که کم‏ کم تماشاگر به این قرارداد تازه می‏ رسد که اصل فیلم، همین شرایط متنوعی ست که نادر بر خلاف قولش و مخفیانه سیگار می‏ کشد. فیلم ساز تلاش کرده این حالت ها را به نحوی «خاص» بکند، مثل سیگار کشیدن در کنار یک جهانگرد ژاپنی و توضیح در مورد سیگار کشیدن در ژاپن یا سیگار خواستن از یک جوشکار از بالای اسکلت فلزی یك ساختمان، یا شعر گفتن برای سیگار؛ که در نهایت کشش و جذابیت چندانی هم ندارد. تأکید بر ضرورت سیگار برای فکر کردن و ایده‏ پردازی تبلیغاتی هم که در خلاصه ی داستان فیلم پررنگ شده، در فیلم جا نمی‏ افتد و البته هم چنان بهترین جلوه ی وابستگی او در همان ابتدای فیلم است که با صدای زنگ ساعت از خواب بیدار می‏ شود اما قبل از آن که صدای زنگ را خاموش کند، سیگارش را روشن می‏ کند. البته سیگار بعدی که در حمام و با وجود کف‏ مالی صورتش روشن می‏ کند، اغراق اضافه‏ ای ست كه بیش تر به کمدی شبیه است؛ که خب فیلم چنین ساختاری ندارد. کما این که برخورد تصادفی او که فولکس زرد دارد با لیلا که فولکس قرمز دارد، به رغم کارکرد رنگ و هم زمانی غیرمتعارفش، با بقیه ی فیلم هم جنس نیست. فیلم در ابتدا و حتی با نوع رفتار پرستار، انتظار فضایی شوخ طبعانه و سرخوشانه را ایجاد می‏ کند اما در ادامه، قادر به حفظ آن نیست؛ و حتی معلوم نیست که از اول هم چنین تصمیمی داشته یا نه. سکانس‏ ها از هم منفک‏ اند و به نظر با ترتیب یک زندگی عادی تنظیم نشده‏ ا ند. انگار موقعیت هایی پراکنده با محوریت سیگار گلچین و در کنار هم چیده شده‏ اند. بیش تر شبیه مستندی درباره ی اعتیاد به سیگار است که خلاصه شده و شکل داستانی به آن داده‏ اند. مداخله ی نویسنده/ کارگردان کاملاً مشهود است و این درست بر خلاف ذات آثار کیارستمی ست که ایده‏ آل را در حذف کارگردانی می‏ داند. مثل دعوا بر سر حقوقش با سفارش دهنده ی تبلیغات، هنگام خرید جاسیگاری؛ که علاوه بر این که تصنعی ست، مرتبط کردنش با سیگار هم گل‏ درشت است.
لیلا حاتمی که به دلیل جایگاه حرفه‏ ای‏ اش و نیز نام فیلم، توقع حضور و تأثیر بیش تری را در مخاطب ایجاد می‏ کند، عملاً در کناره ی کارگردان/ بازیگر نقش اول می‏ ماند و جز در دو فصل، نقش چندانی ندارد. یکی هنگامی که خودش برای نادر، یک نخ سیگار روشن می‏ آورد و دیگری در ماشین و وقتی مخفیانه گریه می‏ کند. لیلا حاتمی در هر دو جا، مثل همیشه خوب بازی می‏ کند و خوبی‏ اش این است که برای بازی کردنش تلاش نمی‏ کند. اما در همین دو جا هم جنس فیلم عوض شده و ناگهان شکل داستانی آن پررنگ می‏ شود. در واقع عدم تناسب در توزیع نقش، باعث این دوگانگی شده است. این عدم حضور در حدی ست که شغل او که یک تست کننده ی عطر است و احتمالاً برای ایجاد تقابل دراماتیک با بوی بد سیگار انتخاب شده، هیچ نقشی در شخصیت‏پردازی یا روایت یا سایر جزییات آن ندارد و تنها در یک فصل، او را در آزمایشگاه تست عطرها می‏ بینیم؛ و این که بویایی قوی‏ تری دارد و استعمال پنهانی سیگار نادر را می‏فهمد. طبق گفته‏ های فیلم ساز، علت‏ هایی مثل دوستی یا رودربایستی یا وساطت کیارستمی در پذیرفتن این نقش توسط حاتمی دخیل نبوده است اما به هر دلیلی بوده، در نقشی پایین‏ تر از سطح توانایی خودش ظاهر شده است؛ و البته از این لحاظ جالب است که او می‏ تواند در دو فصل، گلیم بازیگری خودش را از آب بیرون بکشد. انتخاب نام لیلا برای شخصیت زن و ارتقای آن به نام فیلم، بیش از آن که به پررنگی نقش او کمک کند، سوء‏تفاهم‏ برانگیز است و ممکن است این شک را ایجاد کند که فیلمی مستند درباره ی لیلا حاتمی ست.
از منظر سینما و پزشکی، آن روی تلاش نادر برای ترک سیگار، تأکید چندباره بر نقش و الزام سیگار برای بهتر فکر کردن است؛ این که او به علت ضرورت ایده‏پردازی برای تبلیغات و تسهیل فشارهای روحی ناشی از شرایط سخت زندگی، توان دل کندن از سیگار را ندارد و این جاست که حوزه ی سلامت می‏تواند با نگاهی شماتت‏ بار به سینما نگاه کند که به اشکال مختلف، به صورت مستقیم و غیرمستقیم، نقش تشویقی یا وسوسه ‏برانگیز در این زمینه دارد. تا حدی که در یک نما، شاهد توصیف عاشقانه ی نادر هستیم و تعمداً به نحوی‏ست که مخاطب را به شک بیندازد که در حال شعرگویی برای لیلاست، اما صورت مشتاق نادر کات می ‏خورد به سیگار نیم ‏سوخته‏ ای که خاکسترش نریخته است. لبخند غافل گیری تماشاگر، واکنش اول است؛ اما ممکن است مخاطبی را که سیگار را تجربه نکرده به این فکر بیندازد که مگر سیگار چیست که توان دل ربایی در این حد را دارد؟ ضمن این که تنها انگیزه و دلیل ترک سیگار هم، خوش نیامدن لیلاست و به هیچ عارضه یا دلیل دیگری اشاره نمی‏ شود و احیاناً اگر لیلا کوتاه می ‏آمد، همه چیز حل بود! محل و روش ترک سیگار هم که فیلم با آن شروع می‏ شود، بیش تر سوررئال و شبیه زندان است که داوطلبان ترک را به صف کرده ‏اند و پشت پاراوان، کاری نامعلوم برای‏ شان انجام می ‏دهند. در حالی که چنین روش‏ هایی غیرواقعی و غیرعلمی ‏ست و اكنون علاوه بر حمایت‏ های روحی و روانی و انگیزه ‏سازی ذهنی، صرفاً از چسب نیکوتین و قرص های بوبوپروپیون (Zyban) که یک داروی ضدافسردگی ست به عنوان کمک به ترک سیگار استفاده می‏ شود. هرچند که برخی محققان معتقدند نیکوتین‏ درمانی، نقش چندانی در ترک سیگار ندارد.

لیلا حاتمی، عادل یراقی، بهاره رهنما

سایر عوامل فیلم آشنایی با لیلا

فیلم نامه: عباس کیارستمی، عادل یراقی. مدیر فیلم برداری: رضا تیموری با همكاری علیرضا برازنده. صدابردار: ساسان نخعی. طراح چهره پردازی: محمود اسمانی. طراح لباس: رعنا امینی. تدوین: پرهام وفایی. موسیقی: پیمان یزدانیان.