معرفی فیلم گروهبان

در آغاز، قبل از اینکه دریچه دوربین به ما گروهبان و گل بخت را نشان دهد، با در نظر داشتن تلگراف انتظار می رود طبق عادت در سینمای ایران که چهره های آشنا پر از مسئولیت اند و نمی شود بنا بر ممیزی ها آن ها را طور دیگری نشان داد، مخاطب باید دو مرتبه یک روی سکه را تماشا کند. اما کیمیایی فیلمساز واقع گرای اجتماعی با درک زمانه خود در هر دوران، نمی گذارد این نگاه کلیشه ای در فیلم گروهبان تکرار شود. آن روی سکه را به ما نشان می دهد تا دال های شناخته شده تغییر کنند و مدلول های تازه و منطقی تری در ذهن ما نقش ببندد. گروهبان رستم دره گلایه بعد از هشت سال نبرد در جنگ ایران و عراق و دو سال بستری در آسایشگاه، سوار بر کامیون نفتکش به خانه بر می گردد. بر خلاف محتوای تلگراف، حتی حوصله ندارند او را به خانه اش برسانند؛ شاید بعد از ده سال که زمان کمی نیست، بنا بر دلایل مختلف اصلا خانواده ای نمانده باشد و استقبالی هم از یگان مستقر دیده نمی شود. گروهبان می آید اما با پوتین های خسته، جنگ تمام شده ولی گروهبان پوتین هایش را در نیاورده است. وقتی دوربین به پوتین های گروهبان نزدیک می شود می توان رنج سالیانی که بر گروهبان رفته را در تصویر دید. بندهای باز شده، تا شدن لبه پوتین و بی رمق بودن حرکت پاها، خبر دیگری می دهد. گروهبان محکم و استوار نمی آید، حتی نمی تواند صحبت کند، برادرش اسفندیار در نبود او سرپرست خانواده بوده و با یک دست به سختی در مکانیکی کار می کند و گل بخت همسر گروهبان در کنار او در شغلی مردانه که در سینمای کیمیایی تازگی ندارد، کار می کند. مثل منیژه خانم در اعتراض و زیور در دندان مار، خرجی زندگیش را در می آورد. گل بخت با تمام زن هایی که در فیلم های جنگی از این دست می بینیم متفاوت است. او از اینکه همسرش به جبهه رفته خوشحال نیست، از جنگ تعریف و تمجید نمی کند، جنگیدن را همانطور که در جواب عباس پادوی ناصرخان می گوید: “شما همش میگی قباله، مگه قباله این مملکت به اسم اون بوده که واسش رفته جنگ” وظیفه نمی داند، یا خطاب به همسرش می گوید: “هشت سال منتظر بودم یه وقت گفتم زنده ای یه وقت گفتم تنت کو، اگه یه جایی بود یه قبری بود منو این پسر می دونستیم چی کار کنیم رخت و لباس واسه زمستون، سوخت برا اتاق، دفتر و کتاب واسه درس پسر، منم باهاش می رفتم شبا درس بخونه تا از درسا عقب نیافته، با هم درس خوندیم، تو هم کار بزرگی کردی دشمنو بیرون کردی، اما یه نامه ازت نیومد، قسط زمینو دادم، می خواستم زنده باشی حالا اومدی نه حرف می زنی نه معلومه می خوای چی کار کنی، با بهمن می ری به من نمی گی، اون پالتو رو از تنت در نمیاری، هنوزم جنگ داری”مونولوگ گل بخت در فیلم گروهبان به زیبایی عواقب جنگ را آسیب شناسی می کند. به گروهبان می فهماند ارزش کارش کمتر از او نبوده، چندان بیکار ننشسته، ده سال از زندگیش متکی بر امید، بی هدف سپری شده است. ده سال انتظار با تمام سختی ها برای مردی که حال هم آمده با نبودنش توفیقی نمی کند. بی تکلیف ماندن، امانت کسی بودن با بی خبری و امانت دار خوبی بودن در شرایط مختلف کار ساده ای نیست، رنج می برد. بار اول وقتی فیلم گروهبان را دیدم، به قول آقای کیمیایی چهره درشت روایت می کند، نمای بسته صورت گروهبان مرا به یاد پاراگرافی در رمان جسدهای شیشه ای انداخت. ایشان از زبان یک سرباز بازگشته از جنگ عراق می نویسد:” اول ها وقتی با تفنگ یک سرباز عراقی را از دور می زدیم… دست می زدیم و سوت می کشیدیم، مثل آرتیست بازی سینما بود، ماشه رو می کشیدیم، همه چی عادی بود ، یهو آروم… اون ته، سرباز می افتاد، هیچی ازش معلوم نبود، انگار یه خورده دیر می فهمید و خودشو ول می کرد رو زمین. چند سرباز عراقی رو از دور همین جوری زدم و کیف کردم. اما یه دفه… یهو ، سر یه پیچ با یه سرباز دشمن روبه رو شدم. صورت به صورت شدیم، همه جای صورتشو می دیدم، مخصوصا چشماش. هردومون خشک شده بودیم، اون بیچاره عین من بود، مث اینکه اونم فقط از دور می زد. من بی اختیار زدم. عجب دردی تو صورتش بود. دیگه مث بازی نبود از دور که می زدیم من صورت اونو… تو هیکل همه می دیدم. آدم بود. بعد یکی دو روز راس راسی گرفتار اون صورت شدم. اونقدر اونو دیدم که می تونم نقاشیش کنم. دیگه یه جورایی پشت جبهه سرمو گرم می کردم. می گفتم اون از من آدم تر بود. برا اینکه نتونست بزنه. من تونستم. از جنگ همین برام مونده. این همه فیلم جنگی دیدم، هیچ کس نمی تونه درد و وحشتو مث اون بازی کنه. درد واقعی بازی کردن نیست. یعنی سینما هم نمی تونه. سینما و هنرپیشه ها شکل درد و ادا در می آرن. اصلش این جوری نیست. خود درد تو ذات اون گلوله و گوشته”.وقتی نگاه گروهبان را از پشت سیم خاردار به سربازان می نگریم ، برایمان نمونه های دیگری از گروهبان تداعی می شود. سربازهای بی رمق و غم آلود که به اجبار ایستاده اند و توانی ندارند. رستم دره گلایه زمینش را می خواهد اما به تنهایی قادر به پس گرفتن آن نیست؛ به سراغ رفیق نظامی و سال های جوانیش می رود که هر دو در یک پاسگاه خدمت می کردند. رفیق عنصر شناخته شده و ارزشی سینمای کیمیایی با دیدن احوالات دوستش می گوید: “زخم سرت فقط روشه یا بهمت ریخته”. متوجه می شود دوستش ، گروهبان سابق نیست. جنگ شیره جانش را چکانده… بار دگر گذشته شان را به یاد گروهبان می آورد. می گوید: ”یادته نمی ذاشتیم دستشون هوس خلاف کنه، حالا اون شده اربابو، من و تو شدیم بازنشسته”. با هم برای پس گرفتن سند زمین، شبانه به خانه ناصرخان می روند. ناصرخان با دیدن آن ها جمله ای به عباس می گوید که دقیقا بر عکس آن صدق می کند. “واسه من زوره که این دو تا با یک اسلحه ساچمه ای وارد خونم بشند”. در صورتی که برای این دو بازنشسته ارتش که یکی از آن ها هشت سال برای خاک همین مملکت جنگیده، زور دارد برای طلب حق شان به خانه مردی بروند که به قول آقای خریدار چوب: “بسته، خوبم بسته با کی نمی دونم، یلاقبا اومد معلوم نیست مال کجاست، لهجه هیچ جا رو نداره”.ناصرخان در نبود انسان های وظیفه شناسی همچون گروهبان و رفیقش، قدرت گرفته و آزادانه و بدون ترسی از قانون هر عملی را انجام می دهد. یا بهتر است بگویم اگر قانون به شکل صحیح برقرار بود، ناصرخانی وجود نداشت. او آنقدر جرات پیدا کرده که در روز روشن نیروهایش را در جنگل به سراغ گروهبان می فرستد تا گروهبان را تا دم مرگ بزنند. یکی از زیباترین سکانس های سینمای کیمیایی که بی شمارند، سکانس کتک خوردن گروهبان در جنگل است. احمد نجفی تهیه کننده و بازیگر نقش گروهبان در فیلم مستندی که نیما حسنی نسب در رابطه با فیلم گروهبان ساخته بود، می گوید: “در آن سکانس ما اینسرت یک ضبط را می بینیم که بهمن آن را از درخت آویزان می کند. حین زدن گروهبان توسط بدمن ها از آن صدای عربی پخش می شد، به این معنا اینها هم با دشمن عرب و متجاوز فرقی نمی کنند. گروهبان از کسانی کتک می خورد که بخاطر آرامش آن ها به جبهه رفته است. حال به جای آنکه قدردانش باشند همانند مردان عرب وحشیانه او را می زنند. گفتند چون روابط مان با کشور عراق دارد خوب می شود و این صدا خشونت سربازان عراقی را تداعی می کند باید حذف و همچنین صحنه هایی از فیلم به دلایل مختلف سانسور شود که متاسفانه چاره ای نبود. تا دیروز که همه بر علیه صدام شعار می دادند و مخالفش بودند یک دفعه همه چیز عوض شد در حالی که هدف از ساخت فیلم گروهبان پرداختن به عملکرد صدام و حاشیه های جنگ بود. گروهبان شعله های خشمش زبانه می کشد اما نمی تواند کار را تمام کند، می خواهد ناصرخان را خفه کند ولی از کشتن بیزار است. حتی توان گرفتن اسلحه را در دست ندارد و سرانجام رفیق کار را تمام می کند.در جلسه ای در خانه سینما ایرج رامین فر می گفت: “درباره بعضی آثار صحبت نکردن بهتر از کردن آن است، چرا که زیباترین کلمات هم بعضی وقت ها نمی توانند به توصیف اثر بپردازند و جملات ما سبب می شود از ارزش آن کاسته شود. فقط باید تماشا کرد و لذت برد”. نمی توان بازی خانم گلچهره سجادیه، احمد نجفی و شاهد احمدلو را در فیلم گروهبان دید و لذت نبرد. اصلا نمی توان سینمای کیمیایی را بر روی پرده سینما دید و لذت نبرد. در سکانس جنگل قبل از آمدن نیروهای ناصرخان، گروهبان با اره برقی تنه درختی را از ریشه اش جدا می کند و به واسطه بهمن آن را داخل اتومبیل می گذارند. چند دقیقه بعد در نوچه های ناصرخان همانند اره برقی به جان گروهبان می افتند، آنقدر می زنند تا ترس و رنج بر گروهبان غلبه و از داشتن زمینش صرفه نظر کند. بعد رفتن بدمن ها، بهمن قامت خمیده پدرش را مثل تنه درخت بر روی کامانکار می گذارد. گروهبان بعد بهبودی نسبی که چندان تعریف ندارد، دومرتبه روی پاهایش می ایستد و برای طلب حقش مصمم تر می شود چرا که ریشه در عقایدش دارد، همانند ریشه درخت قطع شده در خاک، دوباره رشد می کند و به سراغ ناصرخان می رود.کیمیایی مانند یک میهن پرست واقعی چه در فیلم خاک ایستاده در زمین دفن می شود و چه در فیلم گروهبان وارونه از درخت آویزان می شود، ثابت کرده در هر شرایط ایران خانه اول و آخر اوست و پای اهدافش تا به امروز ایستاده است، هر چند که ظلم بسیاری بر او رفته… صحنه کتک خوردن گروهبان مرا به یاد کیمیایی می اندازد. به یاد شکنجه ای که کیمیایی از زمانه کشید و نه نگفت. گروهبان برای سرزمین و پیروزی مردمانش جنگید، کیمیایی برای سرزمین و آگاهی مردمانش فیلم ساخت. گروهبان از خانواده خود گذشت تا خانواده های دیگر در آسایش باشند، کیمیایی خانواده اش شد سینما. تلگراف ارتش پیام دیگری دارد اما گروهبان مزدش را که حق اوست به تنهایی با جراحت می گیرد. کیمیایی هم بعد از سال ها خدمت در عرصه سینما، در سی امین جشنواره فیلم فجر برای اولین بار جایزه می گیرد که به قول ایشان: “نمی دونم این جایزه مال کسی بوده به من رسیده، نمی دونم... به هر جهت نمی دونم بعد سالها چی شده که به یاد من افتادند”. کیمیایی هم این گونه مزدش را می گیرد، هر چند به نظر من کیمیایی صاحب اثر رمان جسدهای شیشه ای مزدش را از فهمش گرفته. همیشه با خود می گویم کیمیایی با شناختی که از انبوه کلمات دارد چرا در کلام هایش مدام از واژه به هر جهت استفاده می کند. گویی چاره ای ندارد، به هر جهت باید زندگی کرد و زیر سایه های دیگران فیلمی ساخت که به معنای واقعی با فیلم خودت فاصله دارد.

احمد نجفی ،گلچهره سجادیه ،شاهد احمدلو،میرمحمد تجدد،سعید پیردوست ،محمد عبدالهی ،فرزین ،حسین ملکی ،مردوخ ،پوران صحت بخش ،نصراله کبیری ،حبیب معصومی ،علی مرندی

سایر عوامل فیلم گروهبان

• کارگردان: مسعود کیمیایی
• تهیه کننده:مسعود کیمیایی
• نویسنده:مسعود کیمیایی
• فیلمبردار: محمود کلاری
• تدوینگر: مسعود کیمیایی
• موسیقی: گیتی پاشایی