پن بافی، کارت بافی یا نواربافی صنایع دستی شاخص منطقه ی الموت قزوین است. این هنر در دسته ی منسوجات سنتی قرار می گیرد. تولیدات حاصل از این بافت که توسط زنان منطقه کار می شود بسیار بادوام و محکم است و مصارف گوناگونی دارد. پرکاربردترین مصرف این صنایع دستی در صنعت پوشاک و طراحی لباس جای دارد، که برای تزیین یقه ی لباس، لبه های دامن یا آستین، کمربند، بند کفش، بند موبایل، کروات، بند قنداق و غیره کاربرد دارد و همچنین اگر نخ مورداستفاده ضخیم باشد به مصارفی چون بستن چادر، پوزهبند اسب و شتر می رسد.
تاریخچه پن بافی
تاریخچه ی پیدایش این هنر تقریباً بر ما پوشیده است، زمان و چگونگی ورود آن به ایران نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد. قدیمی ترین اثر پن بافی موجود در دنیا متعلق به کشور مصر است. مواد اولیه مصرفی این هنر الیاف طبیعی و گاه مصنوعی است اما به طور معمول از نخ ابریشمی که به آن نخِ کج می گویند برای بافت استفاده می شود.
ابزار و وسایل هنر پن بافی
تاریخچه ی پیدایش این هنر تقریباً بر ما پوشیده است، زمان و چگونگی ورود آن به ایران نیز در هاله ای از ابهام قرار دارد. قدیمی ترین اثر کارت بافی موجود در دنیا متعلق به کشور مصر است. مواد اولیه مصرفی این هنر الیاف طبیعی و گاه مصنوعی است اما به طور معمول از نخ ابریشمی که به آن نخِ کج می گویند برای بافت استفاده می شود.
تجهیزات پن بافی
- کارچوب: عبارتست از یک عدد چوب افقی به طول 1 الی 3 متر و با عرض تقریبا 20 سانتی متر و قطر 10 میلی متر که از دو طرف به 2 عدد تیرک به طول 20 الی 30 سانتی متر به صورت عمودی نصب شده است. (دستگاهی که بعد از آماده شدن چله برای شروع به کار بافت از دو طرف آن دو سر چله وصل می شود).
- چَپَر: عبارتست از یک صفحه به شکل مربع، مستطیل، مثلث، چند ضلعی که در چند زاویه آن روزنه هایی جهت عبور تارها تشکیل شده و این چپرها از جنس چوب نازک، طلق یا حتی کارت تلفن و اینترنت تهیه می شوند. که متداولترین آن ها مربع شکل است و در میان انگشتان دست راحت تر قرار می گیرد، اندازه کارت های مربع از 6 تا 9 سانتی متر متغیر است.
- کارد: وسیله ای است که بیشتر شبیه کارد آشپزخانه بوده و از جنس چوب و به طول 34 سانتی متر می باشد که بعد از عبور پود از بین تارها، و برای محکم کردن پود از آن استفاده می شود.
- پودچین: وسیله ایست که پودها به دور آن پیچیده می شود تا در هنگام بافت استفاده شود. جنس آن نیز از چوب می باشد.
- چوب چله جمع کن: چوبی است به طول 23 سانتی متر که بعد از اتمام چله کشی از انتهای چله به چوب گره زده می شود و ادامه چله را بر روی این چوب جمع می کنیم.
مراحل پن بافی
اندازه کارت های مربع از 6 الی 9 سانتیمتر متغیر است و جنس این کارت ها قبلا از عاج، چرم گاو، پوست آهو، سفال و فیبر بود. ولی امروزه از چوب نازک، طلق یا حتی کارت های تلفن و اینترنت استفاده می شود. هنگامی که کارت ها همگی نخ کشی شدند، آن ها را دسته نموده، با چرخش تواَمان یا انفرادی کارت ها به جلو یا عقب (45 درجه) یا 4/1 دور باعث بلند شدن یک سری تار می شود و در نتیجه دهانه ای ایجاد می گردد، که پود به راحتی از میان آن عبور خواهد نمود. ویژگی بارز این تکنیک بافت، در چرخش کارت ها بوده که پیچیدن (تابیدن) تارها دوبه دو، به دور هم را سبب می گردد. این ویژگی، تشخیص یک نوار کارت بافت را از دیگر بافت ها آسان تر می سازد. مرحله چله دوانی یا چله کشی به این شکل است، که نخ های تار رنگی از روزنه کارت ها که به زبان بومی چپر نامیده می شود، عبور داده می شود. (وجه نامگذاری طرحهای مختلف پن نیز تعداد این چپرهاست) نخ های تار یک بار از روزنه بالای کارت گروه (1 و 2) و یک بار دیگر از روزنه پایین کارت گروه (3 و 4) عبور داده می شود و با گردش چپرها در جهات مختلف، جای تارهای زیر و رو عوض می شود و با عبور از لابه لای تارها، نقش دلخواه به دست می آید. بعد به وسیله پودچین آماده شده، بافته می شود. بعد از این عمل؛ عمل واکشی انجام می شود. درعمل واکشی؛ تارها به صورت موازی در کنار هم قرار گرفته و هرگونه نفص و گره خوردگی که در تارها ایجاد شده، برطرف می گردد. بعد نخ استاد به دور تارهای گروه 3 و 4 کارت ها بسته می شود تا کارت ها هنگام بافت جابه جا نشود. بعد از بستن نخ استاد و مرحله بعدی واکشی، چله آماده نصب بر روی کارچوب می باشد.
- واکشی : هنگامی که پن به مقدار معین بافته می شود از یک طرف پن را جمع می کنند؛ ادامه چله برای بافتن آماده می شود. در این زمان، نخ های چله را یکی یکی کنترل می کنند، تا گره نداشته باشند یا از لحاظ شل و سفت بودن، نخ ها به یک اندازه مساوی باشند.
- نخ استاد : نخی ضخیم به طول تقریبا 19 سانتی متر می باشد، که نخ های چله گروه (1 و 2) را از گروه (3 و 4) جدا می کند. نخ استاد به دور نخ های گروه (3 و 4) بسته می شود. علت نام گذاری نخ استاد به این نام را این چنین می توان توصیف نمود: هنگام چرخش کارت ها و بافت پن؛ اگر یکی از نخ ها جابه جا شود یا گره بخورد یا هر مشکل دیگر ایجاد شود، توسط این نخ مشخص و برطرف می شود، بنابراین به نوعی نقش راهنما و استاد را در مراحل بافت پن یا وریس ایفا می نماید.
روش چله کشی
چله کشی پن را به دو روش می توان انجام داد:
- چله کشی به شکل دیواری یا ایستاده
- چله کشی به شکل زمینی یا خوابیده
چله کشی در قزوین به شیوه ایستاده انجام می شود که توضیح آن به شرح زیر است:
چله کشی در یک مکان بسته که به آن تانگا می گویند انجام می شود. تانگا مکانی بسته مانند انباری یا زیرزمین خانه می باشد. به این شکل که در قسمت بالای دیوار تعداد 3 الی 4 عدد میخ چوبی یا آهنی به فاصله 20 الی 30 سانتی متر نصب کرده و به موازات این میخ ها در قسمت پایین دیوار هم، همین تعداد میخ را نصب می کنند و در سمت راست میخ ها، البته از پایین دیوار، 2 عدد میخ دیگر به فاصله تقریبا 50 سانتی متر نصب می کنند که هنگام چله کشی نخ ها را از زیر و روی این میخ ها عبور داده و به شکل ضربدر (&) در می آورند.
ابزار مورد استفاده این روش وسیله ای به نام «چاغه» است. چاغه از جنس چوب و دارای دسته است که روی دسته یک عدد چوب به شکل افقی قرار دارد و تعدادی میخ روی چوب افقی نصب شده و در انتهای دسته تعدادی روزنه برای عبور نخ ها وجود دارد. البته تعداد روزنه های دسته چاغه با تعداد میخ های نصب شده روی دسته چاغه با هم برابر است. به همین علت هر کدام از دوک ها را روی یکی از میخ ها قرار داده و برای عبور نخ ها از روزنه هایی که در انتهای دسته چاغه قرار دارد استفاده کرده و روی میخ های دیوار عمل چله دوانی انجام شود.
سخن آخر
پن به عنوان تزیین یقه و سجاف پیراهن های بلند زنان و دامن های بلند و پرچین به نام تنبان زنان و لباس های محلی مردان (قدک) بوده است و گاهی اوقات از پن به عنوان بند دعای کودکان نیز استفاده می شده است. بافت پن در روستاهای الموت شامل علی آباد، اویرک، وشته و درچاک متداول بوده است. تمرکز پن بافی در روستای علی آباد الموت بیشتر از سایر روستاهای این منطقه است.
معرفی هنرهای دستی شهرستان تربت جام
