پولک دوزی عبارت است از نصب پولک های طلایی رنگ و حتی طلای خالص بر روی پارچه ابریشمی یا پنبه ای که گاهی نیز ممکن است همراه با گلدوزی ، منجوق ، سرمه ، ملیله ، ابریشم و سنگ مراوید انجام شود.از پولک دوزی معمولا برای تزئین لباس عروس ، انواع لباس های مجلسی ، تزئین پرده ، کوسن ، روتختی ، جانماز ، پرده، البسه ، رومیزی ، تابلو و …. استفاده می کنند.
تاریخچه
این رودوزی ، از هنرهایی است که سابقه ای بس طولانی دارد . در سال 1969 میلادی در حفاری هایی که در «شهرسوخته» انجام شد ، پیکره برنزی کشف شد که بر روی لباس آن پولک های کوچک تزئینی به بلندی تقریبی 4 سانتی مترکه تا پایین زانو کشیده شده ، دیده می شود. این تزئینات که در سه ردیف مجزا از یکدیگر با کمربند جدا شده اند به پولک دوزی های روی پیش بند البسه بانوان بلوچستان شباهت دارند.
در زمان هخامنشیان از این رودوزی برای تزئین البسه ، کلاه و پرده استفاده می کردند. بر اساس آثار و شواهد موجود سپاهیان هخامنشی کلاهی از جنس نمد بر سر می گذاشتند که پولک دوزی شده بود و همچنین قبای الوان آستین داری بر تن می کردند که بر روی آن پولک هایی همچون فلس ماهی وجود داشت اما به گفته آندره گدار این هنر در زمان هخامنشیان رونق زیادی نداشته و در زمان اشکانیان توسعه بسیار زیادی پیدا کرده و باعث ایجاد روابط تجاری بین ایران و سایر کشور ها شد.
در دوران اسلامی جنس پولک ها از طلا و نقره به مس و برنج تغییر کرد و برای تزئین پوشاک به مفهوم عام به کار گرفته شد. در دوره صفویه از این هنرهمراه با دوخت های دیگر به عنوان مکمل برای تزئین پرده ها ، سفره ها ، تابلو های تزئینی و سجاده استفاده می شده است.
انواع پولک دوزی
- دوخت ساده: برای اتصال پولک به پارچه، بر روی پولک منجوق می دوزند زیرا قطر منجوق از سوراخ پولک بزرگتر است و پولک را در زیر خود نگه می دارد. شیوه کار به این ترتیب است که سوزن را از زیر پارچه برده و از روی پارچه بیرون کشیده ، اول یک پولک و بعد یک منجوق را با سوزن گرفته و از سوراخ پولک به پشت پارچه برمی گردانند.
- دوخت برجسته: برای این نوع دوخت از دو روش استفاده می کنند:
- در زیر قسمت مورد نظر را با لایه ای از پنبه یا پشم شیشیه و یا چیزی مانند آن برجسته کرده و سپس به همانند شیوه دوخت ساده به پولک دوزی می پردازند.
- در ابتدا تعدادی منجوق یا ملیله را با سوزن به مقدار مناسب گرفته، سپس پولک و بعد منجوق را به آن اضافه و در آخر سوزن را از پولک و منجوق و ملیله های قبل از پولک رد می کنند
- دوخت ایستاده: دوخت به شیوه ای انجام می شود که پولک از پهلو ، یه صورت مورب بایستد. از این شیوه برای دوخت گل ها استفاده می شود.
- دوخت نخ رو: از این روش برای پر کردن نقوش استفاده می شود. به این دلیل به این رودوزی پولک، نخ رو می گویند چون پولک از طریق نخی که روی ان قرار دارد به پارچه وصل می شود. در این روش، ابتدا سوزن را از پارچه بیرون ﺁورده و یک پولک برمی دارند و سپس نخ را از شعاع پولک به بیرون پارچه می برند و اینگونه پولک را به پارچه متصل می کنند.
- پولک دوزی قلاب: نخ دوخته شده بر روی پولک که باعث دوخت پولک بر روی پارچه می شود به شکل قلاب دوزی می باشد. توجه داشته باشید که انجام این هنر نیز همچون سایر هنر های دستی نیازمند دقت و توجه است تا بتوان مهارت لازم را کسب نمود. از جمله کاربردهای اصلی دوخت منجوق، تزیین لباس مجلسی و مانتو می باشد که طرفداران زیادی نیز دارد. و به دلیل ظرافت بالا، نیازمند توجه زیاد است. بدین منظور از انواع منجوق های تزیینی مناسب لباس استفاده می شود.
نقوش پولک دوزی
طرح هایی که در انواع پولک دوزی مورد استفاده قرار می گیرد اما تصاویری از گل وبوته، پرندگان، حیوانات، مناظر، گل های گلدانی، محرابی، خورشید خانم، سروچه، سروناز یا پرندگانی بر روی شاخه ها و طاووس هایی در پای درخت، ماهی و یا حیوانات، بته جقه ای، قندیلی و در بعضی انواع پرنقش و نگارتر چند گلدان و یک گلاب پاش، ظروف شیرینی، میوه خوری و چلچراغ دیده می شود.
کاربرد پولک دوزی
خوشبختانه امروزه نیز از این رودوزی در موارد مختلفی استفاده می کنند و کماکان طرفداران خاص خود را دارد. از جمله موارد مصرفی این هنر می توان به پولک دوزی بر روی انواع لباس های عروس و لباس شب، تزئین پرده ها، کوسن ها، روقوری، سفره قند، بقچه، تابلو، جانماز، سرمه دان، البسه، رومیزی و .. اشاره کرد.
وسایل مورد نیاز برای پولک دوزی
از جمله وسایلی که برای این رودوزی نیاز دارید عبارتند از:
- لایه ی چسب
- سوزن های مخصوص منجوق
- نخ های همرنگ پارچه
- نخ های همرنگ منجوق ها
- پولک
- ملیله
- مروارید
سخن آخر
در حال حاضر این هنر در بسیاری از نقاط ایران مخصوصا شهرستان مهاباد به صورت کارگاهی و خانگی انجام می شود. برای محصولات کارگاهی مردان و در تهیه محصولات خانگی بانوان مشغول به کار هستند.
در شهرستان بوکان توابع آن ، بندر عباس ، بندر لنگه نیز این رودوزی زیبا رواج دارد.
معرفی هنر جواهردوزی
