معرفی کتاب ما چگونه ما شدیم اثر صادق زیباکلام

درباره کتاب ما چگونه ما شدیم؟

ما چگونه ما شدیم ؟” از صادق زیبا کلام از آن نوع کتاب هایی است که تلاش می کند ریشه ها و چرایی ها و چگونگی های عقب ماندگی ایران را شرح دهد. صادق زیبا کلام در مقدمه ی کتاب می گوید که تلاش دارد به یکسری “چرا” ی مهم در مورد ریشه های عقب ماندگی در ایران اشاره کند و پاسخ این چراها را پیدا کند:
“چرا شاهان ما فاسد و بد بودند؟ چرا شاهان فرانسه یا انگلستان همه بد و فاسد نبودند؟ چرا رجال ما در عصر قاجار سرسپرده به سفارتخانه های خارجی بودند؟ چرا رجال انگلستان، روسیه یا فرانسه سرسپرده و وابسته نبودند؟ “و بسیاری چراهای دیگر… زیبا کلام در این کتاب سعی می کند با فاصله گرفتن از تئوری های مرسوم که اکثرا ریشه های کمونیستی و استعماری دارد به اصالت موضوع عقب ماندگی ایران بپردازد. زیبا کلام باور دارد که استعمار، علت عقب ماندگی ایران نیست، بلکه معلول آن است؛ به این معنی که عقب ماندگی ایران باعث شده است که استعمار به سمت آن هجوم بیاورد و بتواند در آن نفوذ کند : "در حالی که پرسش من، آن بود که چرا ایران اساسا در وهله اول بدل به کشوری عقب مانده گردید تا استعمار بتواند بر آن سوار شود؟" نویسنده در ادامه کتاب سعی می کند به دلایل و عواملی که به طور کلی باعث عقب ماندگی شرق در برابر غرب شده است بپردازد و دلایل مختلفی را برای آن ذکر می کند.
اگر به دنبال مطالعه ی تاریخ ایران با دیدی درونی که ریشه های عموم مشکلات را در داخل کشور جستجو می کند هستید این کتاب می تواند گزینه ی مناسبی برای شما باشد. این کتاب، تاریخی، تحلیلی و کاملا علمی است که دکتر زیباکلام آن را فارغ از هرگونه تعصبات نژادی و قومی نوشته است. ما چگونه ما شدیم در برابر تفکر رایج «استعمار، ریشه عقب ماندگی» نظریه جدید و قابل تاملی را طرح می کند و به شما می گوید چرا ایران الان در جایگاه کنونی اش قرار دارد. عامل اصلی عقب ماندگی و استعمارشدگی خود ما ایرانیان هستیم. متن این اثر کاملا روان بوده و به هیچ وجه شما را دچار خستگی و کسالت نخواهد کرد. خود زیباکلام (Sadegh Zibakalam) در مورد کتاب ما چگونه ما شویم (How Did We Become What We Are) می گوید: داستان باز مى گردد به سال هاى 1364 1363. من در آن سال ها وارد دوره دکترا در دانشگاه برادفورد انگلستان شده بودم و به دنبال نقطه شروعى براى تزم بودم. رساله ام پیرامون انقلاب اسلامى ایران بود؛ یا درست تر گفته باشم، اینکه چرا و چه شد که آن انقلاب رخ داد. رژیم مقتدر، پر صلابت و باثبات پهلوى دفعتاً آنچنان دچار بحران و مصیبت گردید و در میان بهت و ناباورى مخالفین و موافقین آنگونه سقوط کرد. در آن سال ها نیز همچون امروز، بلکه به مراتب پررنگ تر، پاسخ اصلى به این سؤال آن بود که برویم به سروقت پانزده خرداد سال 1342 و گمشده خود را از آنجا پى گیریم. اما نظرى که من داشتم با این روایت فرق مى کرد. من معتقد بودم که رمز و راز سقوط پهلوى ها و پیروزى انقلاب و تأسیس نظام اسلامى، على رغم شگفتى و به دور از انتظار بودنش، در مجموعه تحولات سیاسى و اجتماعى تاریخ معاصر ایران نهفته است. به اعتقاد من، انقلاب اسلامى حرکتى بود در ادامه مبارزات قبلى مردم ایران علیه استبداد، خودکامگى حکومت، فقدان آزادى، فساد دولتى، نبود انتخابات آزاد و... در صورت پذیرش نظریه فوق، سؤال بعدى این مى شد که این مبارزات از چه زمانى و چگونه آغاز شد. پاسخ این سؤال در حقیقت مى شد آغاز کار رساله من. با یک نگاه اجمالى، شروع مبارزات ضد استبدادى در ایران باز مى گردد به اواخر عصر قاجار و نهضت مشروطه. بنابراین شروع کار رساله ام شد بازگشت به ایران اواخر قرن نوزدهم. در بررسى ایران عصر قاجار در قرن نوزدهم بود که شکل و شمایل پرسشى که زمینه ساز نگارش ما چگونه، ما شدیم گردید به تدریج در ذهنم شکل گرفت. اتفاقى برایم افتاد آن بود که یک «چرا» در ذهنم پیدا شد. چرا شاهان ما فاسد و بد بودند؟ چرا شاهان فرانسه یا انگلستان همه بد و فاسد نبودند؟ چرا رجال ما در عصر قاجار سرسپرده به سفارتخانه هاى خارجى بودند؟ چرا رجال انگلستان، روسیه یا فرانسه سرسپرده و وابسته نبودند؟ چرا در جامعه ما کسى با علوم جدید آشنا نبود و از مدرسه و دانشگاه خبرى نبود اما در بسیارى از کشورهاى دیگر اینگونه نبود؟ چرا کشورهاى دیگر در فیزیک، شیمى، بیولوژى یا اقتصاد، محقق، عالم و دانشمند داشتند، در حالى که در ایران ما کسى حتى با نام این علوم هم آشنا نبود؟ چرا محصولات صنعتى کشورهاى دیگر به دنیا صادر مى شد، در حالى که در ایران ما یک کارخانه مدرن هم نبود؟ چرا کشورهاى دیگر راه آهن، قطار و تراموا داشتند در حالى که در ایران درشکه و گارى هم نبود؟ چرا برخى از مردمان کشورهاى دیگر مى دانستند که در آن طرف دنیا چه مى گذرد، در حالى که مردم در یک شهر ایران نمى دانستند که در شهر و روستاى همجوارشان چه خبر است، چه رسد به اینکه بدانند در کشورهاى دیگر و در آن سر دنیا چه مى گذرد. چرا که اساساً ارتباطى با بیرون از شهر و روستایشان نداشتند؟ همه معلومات و اطلاعات من پیرامون عصر قاجار دفعتً برایم بدل شد به یک علامت سؤال: چرا ایران آن همه دچار ضعف، انحطاط، بى خبرى و عقب ماندگى شده بوده؟

خلاصه ای از این کتاب ما چگونه ما شدیم

کتاب ما چگونه ما شدیم شامل شش فصل و ضمایم آن است. زیباکلام در این کتاب گام به گام عوامل مختلف تاریخی و جغرافیایی را بررسی می کند و علت های عقب ماندگی ایران و شرق را شرح می دهد. به اعتقاد او سال هاست که همه ریشه و علت این عقب ماندگی و توسعه نیافتگی را در توطئه های غربی معرفی می کنند درحالی که علت آن را باید در عوامل و اشخاص داخلی بررسی کرد. زیباکلام می گوید ما خود باعث این عقب ماندگی شدیم و غرب نیز این زمینه و پتانسیل را در ما یافت و از آن سوءاستفاده کرد و به قولی از آب گل آلود ماهی گرفت. اگر ما این پتانسیل را در خود نداشتیم که به کشوری توسعه نیافته بدل شویم هیچ گاه استعمار و امپریالیسم و ... نمی توانستند بر سر ما هجوم بیاورند و ما را به آنچه امروز هستیم بدل کنند. عقب ماندگی و توسعه نیافتگی ما محصول تفکرات و اعمال و شرایط خود ماست و از ماست که بر ماست. جرقه نوشتن این کتاب ازآنجا شکل گرفته که زیباکلام در بررسی عصر قاجار ایران را کشوری عقب مانده یافته بود و می خواست به این سوال عباس میرزا که گفته بود: سبب قدرت و برتری اروپایی ها و ضعف ما ایرانیان چیست؟ پاسخ دهد. او برای پاسخ به این سوال منابع زیادی را زیرورو می کند اما چیزی نمی یابد جز در برخی آثار مارکس گرایی که آن هم علت را استعمار جهان سوم توسط غربی ها دانسته اند، اما زیباکلام در پاسخ خود به زوایای دیگری می پردازد و سر پیکان را بیشتر به سمت خودمان می گیرد نه غربی ها.
ازجمله عواملی که او مطرح می کند بدین شرح است: شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران که دارای آب وهوای خشک و کم باران می باشد، سبب پراکندگی جمعیت و نبود تولید انبوه و کم بودن مبادلات و معاملات اقتصادی شده است. مورد بعدی تشکیل حکومت های غیر ایرانی که دلسوزی چندانی برای این مرزوبوم نداشتند ازجمله آل بویه، سامانیان، صفاریان، غزنویان و... دیگری حمله مغول ها و تاتارها بود که صدمات و خسارات جبران ناپذیری را به ایران وارد کرد. دلیل بعدی قدرت مطلق بودن حکومت هاست که در آن منافع ملت هیچ معنایی نداشته و امنیت فردی و اجتماعی بسیار کمرنگ بود و افراد لایقی هم چون امیرکبیر و دیگر دلسوزان ملت از سر راه حکومت برداشته می شدند. دیگری افول چهره های برجسته و دانشمند ایرانی و میدان ندادن به ظهور اندیشمندان جدید بود. بعد از این ها به بررسی موقعیت اروپاییان برای پیشرفت و سو استفاده های آنان از پتانسیل های عقب ماندگی ما و سیطره آنان بر انرژی و منابع مالی و انسانی ما پرداخته است. او می گوید: آن ها آمده بودند تا نفت، گاز، قیر، توتون و تنباکو، مس، پنبه، فرهنگ و همه چیز ما را ببرند.

نقد و بررسی کتاب ما چگونه، ما شدیم

زندگی و شرایط اجتماعی در غرب بسیار متفاوت با زندگی اجتماعی در شرق است. این تفاوت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ریشه در تاریخی دارد که هر کشوری از آن عبور کرده است. مسیرهای مختلف تاریخی باعث شده اند که جهان به دو دسته ی «کشورهای توسعه یافته» و «کشورهای در حال توسعه» دسته بندی شود. با مرور کردن تاریخ و اصلاح اشتباهات گذشته، می توان به شرایط بهتری دست یافت اما پیش از آن باید علل وجود این مشکلات را بررسی کرد. صادق زیباکلام در کتاب ما چگونه، ما شدیم؟ علل تفاوت های فاحش میان ایران و غرب را ریشه یابی کرده است.

فهرست مطالب کتاب

• فهرست نقشه ها
• تولد «ما چگونه، ما شدیم»
• آیا ایران کشورى عقب مانده است؟
• مقدمه: طرح صورت مسئله
• فصل اول: از کجا شروع کنیم؟
• جمع بندى و نتیجه گیرى
• فصل دوم: ایران چگونه جایى است؟
• پراکندگى اجتماعات
• زندگى عشایرى و صحراگردى
• صحرانشینى و بى ثباتى اجتماعى
• تمرکز قدرت در دست حکومت
• جمع بندى و نتیجه گیرى
• فصل سوم: از صعود تا نزول (١۸۰۰- ١۰۰۰ م.)
• هجوم قبایل و صحرانشینان آسیاى مرکزى به ایران
• جمع بندى و نتیجه گیرى
• فصل چهارم: تاثیر هجوم قبایل بر ساختار نهادهاى اجتماعى ایران
• تمرکز قواى نظامى: پیدایش ارتش
• وضع مالکیت و زمین دارى
• وضعیت قضا و امنیت اجتماعى
• فقدان امنیت اجتماعى و حقوق فردى
• مشروعیت و پایگاه سیاسى و اجتماعى حکومت
• جمع بندى و نتیجه گیرى
• فصل پنجم: خاموش شدن چراغ علم
• نحوه پیدایش و خصوصیات عصر طلایى رونق علمى تمدن اسلامى
• زمینه هاى پیدایش افول عصر طلایى اسلام
• سرآغاز انحطاط و افول عصر طلایى
• آغاز افول جریان تعقل در ایران
• ادامه خاموشى چراغ علم تا اواسط قرن نوزدهم
• جمع بندى و نتیجه گیرى
• فصل ششم: شرق و غرب: تماس یا تقابل
• موقعیت اقلیمى اروپا و تاثیرات آن بر روابط میان شرق و غرب
• موفقیت اروپاییان در دریا
• جنگ هاى صلیبى؛ نخستین دور رویارویى هاى بین اسلام و اروپا (۷۰۰- ۴۹۵ ه./ ١۳۰۰- ١۰۹۵ م.)
• تاثیرات بلندمدت هجوم صلیبیون بر شرق
• چگونگى و علل مسلط شدن اروپاییان بر دریا در طول قرون وسطى
• جمع بندى و نتیجه گیرى
• تکمله
• پاسخ شوراى عالى انقلاب فرهنگى
• ضمایم چاپ دوم (نقدها و دیدگاه های اظهار شده در مورد چاپ نخست کتاب)
• گزارشى از اولین جلسه نقد و بررسى کتاب
• گزارشى از دومین جلسه نقد و بررسى کتاب
• هیچ کس را غسل تعمید ندهیم: نقد آقای دکتر سعید زیبا کلام
• غسل تعمید استعمار و ریختن آب تطهیر بر عملکرد آن
• پاسخ به مقاله غسل تعمید: فرار از تاریخ تا کى؟
• «ریشه یابى» یا «ریشه تراشى»
• پاسخى به یک نقد
• فهرست منابع و مآخذ