معرفی رمان مرشد و مارگریتا اثر میخائیل بولگاکف

سه شنبه، 26 مرداد 1400 زمان مطالعه 11 دقیقه

مرشد و مارگریتا رمانی روسی است که نویسنده، یعنی میخائیل بولگاکف آن را در سال ۱۹۲۸ آغاز کرد و تا ۴ هفته پیش از مرگش یعنی تا سال ۱۹۴۰ ادامه داد.این رمان فلسفی دارای فضای رئال و سورئال به صورت توأمان است و مضامین سیاسی و تاریخی را مطرح می‌کند.

درباره کتاب مرشد و مارگریتا

ادبیات روسیه مثل غزل حافظ و مولوی است انتخاب کتاب از میان این همه زیبایی گاهی کارِ بسیار مشکلی به نظر می رسد.هر یک از آثار این کشور یخ و سرما را بخوانیم به شکلی منحصر به فرد زیباست.یکی از کتاب های مشهور جهان که واقعا نویسنده اش از عمر و جان خود برای آن مایه گذاشت، "مرشد و مارگریتا" نوشته "میخائیل بولگاکف" است.

خلاصه کتاب مرشد و مارگریتا

داستان این کتاب از جایی آغاز می شود که شاعر و سردبیر یکی از مجلات مشهور مسکو در پارکی مشغول صحبت هستند و طبق عادت کمونیست های آن زمان به باورهای خداپرستانه و وجود خداوند خرده می گیرند که ناگهان "شیطان" در شکل و هئیت یک خارجی که به مسکو آمده با آنها وارد بحث می شود و می گوید: "خدا هست"در ادامه طبق پیش بینی شیطان، شاعران روس کشته می شوند و ماجراهای کتاب از همین جا آغاز می شود.کتاب "مرشد و مارگریتا" سه خط داستانی را همزمان به پیش می برد که در انتهای کتاب هر سه داستان به یک داستان تبدیل می شوند و به طرز شگفت آوری با هم پیوند می یابند!خط اول داستان با ورود شیطان به مسکو آغاز می شود، خط دوم ماجرای مرشد و مارگریتاست که در آن نهایت از خودگذشتگی و فداکاریِ مارگریتا برای عشق و مرشد را می بینیم و خط سوم ماجرای به صلیب کشیده شدن حضرت مسیح به فرمان حاکم شهر اورشلیم، پیلاتس، را روایت می کند که البته از مسیح با "یسوعا" نام برده می شود و ماجرای مصلوب شدنش با انجیل ها قدری متفاوت و به روایات اسلامی شباهت دارد.
هر سه این داستان جداگانه پیش می روند اما خیلی ظریف و ماهرانه به هم پیوند می یابند.دو شخصیت فرعی در داستان حضور دارند که همکار و دستیار شیطان یا ولند هستند: کروویف و بهیموت.حضور این دو و شیطنت های آنها باعث می شود تا هر از گاهی خنده ای تلخ بر لبان خواننده کتاب بنشیند و بسیاری از طعنه ها و کنایه های سیاسی و اجتماعی از سوی نویسنده از زبان همین شخصیت های فرعی روایت می شود!"مرشد و مارگریتا" در تلاش است تا چهره منفور ایدئولوژی های مارکسیستی، مافیاهای ادبی، منتقدان شیاد، سرکوبگران آزادی فکر و اندیشه را در زمانی از تاریخ روسیه نشان دهد که شخصیت "مرشد" شباهت عجیبی با خودِ بولگاکف یعنی نویسنده کتاب دارد چرا که کتاب "مرشد" از نظر منتقدان فاقد صلاحیت چاپ بود و در زندگیِ واقعی نویسنده نیز رنج و سختی بسیاری برای چاپ کتاب هایش دیده می شود.به طوری که گفته شده حدود 25 سال طول کشید تا "مرشد و مارگریتا" اجازه انتشار یافت اما پس از چاپ، به پرفروش ترین کتاب تبدیل شد و حتی در بازارهای سیاه با قیمت های سرسام آوری فروخته می شد!
این کتاب در ایران نیز همواره جزء پرفروش ها بوده است.کتاب، داستانی رویاگونه دارد و به سبک سوررئالیسم و رئالیسم جادویی نوشته شده که با متن و اندیشه هایی آرام و زیرپوستی از اختناق و وحشتِ حاکم بر روسیه انتقاد می کند و اوضاع آشفته روسیه پس از انقلاب را به چالش می کشد که مردم در ظاهر متمدن هستند اما در باطن عقب مانده و گرفتار حکومتی ظالمانه."مرشد و مارگریتا" سال ها از طرف حکومت استالین تحت فشار بود به طوری که بولگاکف در نامه ای از استالینِ دیکتاتور خواستار شد یا به او اجازه کار وچاپ آثارش را بدهند و یا اجازه دهند از کشور خارج شود با این حال کتاب پس از مرگ نویسنده اش با همکاری همسر بولگاکف و چند تن از دوستانش توانست چاپ شود."مرشد و مارگریتا" متنی کلاسیک و سخت خوان اما در عین حال شیرین دارد باید آن را با حوصله بخوانید تا به قدرت نویسندگی بولگاکف پی ببرید و مفهوم یک "شاهکار" را کاملا متوجه شوید.در آغاز داستان ممکن است خواننده احساس کند با یک متن متافیزیکی روبروست که قرار است او را دچار فضاهای عجیب و غریب کند باید گفت چنین چیزی هم هست هم نیست! یعنی فضاهای فراواقعیت به خدمت نویسنده آمده اند تا او بتواند ماهرانه پرده از زشتی های واقعیت جامعه روسیه در برهه ای از تاریخ بردارد!نکته دیگر تصویری است که نویسنده از "ابلیس" ترسیم کرده است که نه تنها شر مطلق نیست بلکه گاه چهره ای قهرمانانه نیز می یابد به نظر می رسد قصد نویسنده این بوده تا ابلیس وسیله ای باشد برای نشان دادن و یادآوریِ مردمانی که فکر می کردند هیچ گونه نقص و عیبی در رفتار و کردار و شیوه حکومتداری آنان نیست.کتاب "مرشد و مارگریتا" یکی از بهترین هایی است که می توان از ادبیات کشوری سفید و پوشیده از برف خواند و لذت برد.

درباره نویسنده مرشد و مارگریتا

میخائیل آفاناسیویچ بولگاکف، زاده ی ۱۵ مه ۱۸۹۱، کیف و درگذشته ۱۰ مارس ۱۹۴۰، مسکو، نویسنده و نمایشنامه نویس مشهور روسی در نیمه ی اول قرن بیستم است. مشهورترین اثر او مرشد و مارگاریتا است.میخائیل بولگاکف در پانزدهم ماه مه ۱۸۹۱ در خانواده ای فرهیخته در شهر کیف اوکراین متولد شد. پدرش آفاناسی ایوانویچ دانشیار آکادمی علوم الهی و مادرش، واروارا میخائیلونا دبیر دبیرستانی در شهر کیف بود. پس از تولد فرزند اول، یعنی میخائیل، مادر از تدریس دست کشید و بیشتر وقت خود را به تربیت او اختصاص داد. بعد از میخائیل ویرا- نادژدا- واراوار- نیکلای- ایوان و لینا به جمع خانواده اضافه شدند. در زمان حیات پدر، اصول اخلاقی جدی بر خانه حاکم بود؛ ولی در اثر این شیوه ی تربیت، میخائیل مرد سر به زیر و مقدسی نشد.در سال ۱۹۰۱ او را به دبیرستان شماره ی یک شهر کیف به نام الکساندرفسکی فرستادند. در آنجا بود که استقلال و خودرایی واپس زده ی خود را نشان داد. به هیچ گروه یا انجمن سیاسی نپیوست و شخصیت منحصربه فرد و نامتعارفش توجه اطرافیان را به خود جلب کرد. گرچه میخائیل دوست داشت دنباله کار پدر را بگیرد اما پدرش علاقه مند بود پسرش پزشک شود. میخائیل پس از پایان تحصیلات دبیرستانی در ۱۹۰۹ وارد دانشکده پزشکی دانشگاه دانشگاه کیف شد و در ۱۹۱۶ آن را به پایان رساند.او تا سپتامبر ۱۹۱۷ به فعالیت های پزشکی خود در «نیکلسی» ادامه داد و سپس به بیمارستان «ویازما» منتقل شد. پس از انقلاب اکتبر سال در فوریه ۱۹۱۷، کیف بازگشت. بولگاکف همه ی کوشش خود را برای ملحق نشدن به ارتش به کار برد. با این همه ناچار شد بکی دو روز در ارتش پتلورا خدمت کند، اما از آنجا فرار کرد و در پاییز سال ۱۹۱۹ به ارتش «دنکین» پیوست و به ولادی قفقاز اعزام شد و در آنجا به مداوای سربازان و افسرانی که در نبرد با ارتش سرخ مجروح می شدند، پرداخت. با شکست ارتش سفید از انقلابیون سرخ، برادران بولگاکف مجبور به فرار و مهاجرت از سرزمین مادری خود شدند. هرچند بولگاکف عملا نشان داده بود که به هیچ گروهی وابسته نیست اما پس از پیروزی بلشویک ها، آنها اجازه ندادند فعالیت وسیع ادبی داشته باشد. زیرا پدرش مدرس مذهبی و دو برادرش ضدانقلاب و فراری بودند.بولگاکف درطول زندگی سه بار ازدواج کرد. او در سال ۱۹۱۰ میخائیل با «تاتیانا نیکلایونا لاپا» که دوره دبیرستان را می گذراند آشنا شد و این آشنایی در سال ۱۹۱۳ به ازدوجشان انجامید و در سال ۱۹۲۴ به شکست منتهی شد. او در همین سال با لوبوف بلوزسکی ازدواج کرد. این ازدواج هم در سال ۱۹۳۲ به جدایی انجامید و کمی بعد با «یلنا شیلوفسکی» ازدواج کرد. اعتقاد بر این است که «یلنا شیلوفسکی» منبع الهام شخصیت مارگریتا در رمان «مرشد و مارگریتا» بوده است. بولگاکف سرانجام در دهم مارس ۱۹۴۰ بر اثر نوعی بیماری کبدی موروثی درگذشت و پیکر او را در گورستان نووودویچی مسکو به خاک سپردند. از آثار بولگاکف که به فارسی ترجمه شده اند می توان به مرشد و مارگریتا، دل سگ، برف سیاه و مرفین و تخم مرغ های شوم نام برد.

میخائیل آفاناسیویچ بولگاکف

درباره مترجم کتاب مرشد و مارگریتا

پرویز شهدی مترجم ایرانی، متولد ۱۴ اسفند ۱۳۱۵ در مشهد است. وی تحصیلات ابتدایی و دبیرستان را در مشهد و تحصیلات دانشگاهی را در مقطع کارشناسی زبان و ادبیات فرانسه در دانشگاه تهران گذرانده و نیز دارای کارشناسی ارشد ادبیات تطبیقی از دانشگاه سوربن فرانسه می باشد. او پس از ۱۰ سال زندگی در فرانسه در سال ۶۳ به ایران بازگشت. وی پس از بازنشستگی (از بانک ملی) کار ترجمه را آغاز کرده است.از پرویز شهدی بیش از ۹۰ اثر ترجمه و منتشر شده است.

ترجمه مرشد و مارگریتا در ایران؛ از میلانی تا شهدی

مرشد و مارگریتا هم مانند بسیاری از آثار ادبی معروف، چندین بار در ایران به فارسی ترجمه شده است. اولین و معروف ترین ترجمه ی فارسی مرشد و مارگریتا متعلق به عباس میلانی، پژوهشگر و نویسنده ی ایرانی است. عباس میلانی در پیش گفتاری که برای ترجمه اش نوشته به بهترین شکل داستان مرشد و مارگاریتا را معرفی کرده است.هرچند بیشتر افراد معتقدند بهترین ترجمه ی مرشد و مارگریتا برگردان عباس میلانی است، اما عده ای هم خرید ترجمه ی بهمن فرزانه از این کتاب را توصیه کرده اند. بهمن فرزانه نام کتاب را «استاد و مارگریتا» ترجمه کرده است. نشر «شیرمحمدی» هم ترجمه ی «سوفیا جهان» از این کتاب را روانه ی بازار کتاب کرد.سال 1394 پرویز شهدی، مترجم پرکار ایرانی مجددا مرشد و مارگریتا را ترجمه کرد. انتشارات مجید (به سخن) این ترجمه را منتشر کرده است.

مرشد و مارگریتا در سینما

رمان مرشد و مارگریتا در سینما هم توجه های زیادی را به خود جلب کرد و کارگردان های زیادی نسخه های اقتباسی از آن ساختند. اولین بار «الکساندر پتروویچ» سال 1972 فیلم مرشد و مرگاریتا را با اقتباس از این رمان و دقیقا به همین نام و به سبک فانتزی ساخت. نسخه ی دیگر مرشد و مارگریتا به کارگردانی «یوری کارا» سال 1994 ساخته شد. این فیلم تا سال 2011 منتشر نشد و تنها در روسیه به شکل خصوصی نمایش داده می شد.شبکه تلویزیونی راسیا-1 هم سال 2005 مجموعه ی تلویزیونی ای در 10 قسمت 52 دقیقه ای بر اساس این رمان ساخت که با استقبال خوب مخاطبان مواجه شد. «حادثه در یهودیه» هم فیلمی انگلیسی است که سال 1991 بر اساس مرشد و مارگریتا ساخته شد. در این فیلم تنها به قسمت هایی از رمان که مربوط به تاریخ مسیحیت است پرداخته شده است.

قسمتی از کتاب مرشد و مارگریتا

هنرپیشه بالاخره فریاد: “حرفت را باور می کنم،” و نگاهش را خاموش کرد. “حرفت را باور می کنم. این چشم ها دروغ نمی گوید. چند بار بهتان گفتم که اشتباه اساسی شما کم بها دادن به اهمیت چشم است. زبان آدمی شاید بتواند حقیقت را کتمان کند ولی چشم ها، هرگز. اگر کسی دفعتا سوالی مطرح کند، ممکن است حتی یکه هم نخورید و بعد از یک لحظه بر خودتان مسلط شوید و دقیقا بفهمید که برای کتمان حقیقت چه باید بگویید. شاید هم رفتارتان متقاعد کننده باشد و خمی به ابرو نیاورید. ولی افسوس که حقیقت چون برقی از اعماق وجودتان بر خواهد خاست و در چشم هایتان رخ خواهد نمود و آنوقت قال قضیه کنده است و دستتان رو می شود.”

مارگریتا به مرشد گفت: “به سکوت گوش بده.”
شنها زیر پای برهنه مارگریتا صدا میکرد… به سکوت گوش بده و لذت ببر. این همان آرامشی است که در زندگی رنگ آن را هرگز ندیده بودی. آنجا را نگاه کن، خانه ابدی تو آنجا است؛ این پاداش توست…

سؤالی که ناراحتم کرده این است که اگر خدا نباشد، چه کسی حاکم بر سرنوشت انسان است و به جهان نظم می دهد؟
بزدومنی با عصبانیت در پاسخ به این سؤال کاملاً بی معنی گفت: انسان خودش بر سرنوشت خودش حاکم است.
خارجی به آرامی جواب داد: ببخشید ولی برای آنکه بتوان حاکم بود باید حداقل برای دوره ی معقولی از آینده، برنامه ی دقیقی در دست داشت، پس جسارتاً می پرسم که انسان چطور می تواند بر سرنوشت خود حاکم باشد در حالی که نه تنها قادر به تدوین برنامه ای برای مدتی به کوتاهی مثلاً هزار سال نیست بلکه حتی قدرت پیش بینی سرنوشت فردای خود را هم ندارد؟ مثلاً تصور کنید قرار می شد شما به زندگی خود و دیگران نظم بدهید و داشتید کم کم به این کار علاقه مند می شدید که ناگهان شما… او… دچار سکته ی خفیفی می شد… بله سکته ی قلبی… و این پایان کار شما به عنوان یک ناظم خواهد بود. دیگر سرنوشت هیچ کس جز خودتان برایتان اهمیت نخواهد داشت… پایان قضیه یک تراژدی است: مردی که گمان می کرد نقشی تعیین کننده دارد یکباره به جسدی بی حرکت در یک جعبه ی چوبی تبدیل می شود و دیگران هم که او را از آن پس بی فایده می پندارند، می سوزانندش…