محمدحسن گنجی، (۲۱ خرداد ۱۲۹۱ – ۲۸ تیر ۱۳۹۱) استاد جغرافیا در دانشگاه تهران بود. از او به عنوان بنیان گذار دانش جغرافیای نوین و هواشناسی در ایران نام برده می شود. او همچنین عهده دار مقام معاونت اول سازمان جهانی هواشناسی و همین طور شورای اجرایی آن، و مسئول راه اندازی و اولین رئیس دانشگاه بیرجند بین سال های ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷ بود. گنجی، آموزش دبستان و دبیرستان را در شهر خود، و آموزش عالی را در تهران (دارالمعلمین عالی، ۱۳۰۹–۱۳۱۲)، انگلستان (۱۳۱۲–۱۳۱۷) و ایالات متحدهٔ آمریکا (۱۳۲۳–۱۳۳۱) در رشتهٔ جغرافیا با تأکید بر اقلیم شناسی انجام داد. وی پایان نامهٔ خود را دربارهٔ آب و هوای ایران تألیف نمود. او از سال ۱۳۱۷ تا ۱۳۵۴ در خدمت دانشگاه تهران به تدریس اشتغال داشته و نخستین کسی بوده است که جغرافیای نوین را وارد برنامه های دانشگاهی کرده است. وی مراحل دانشگاهی را از دبیری تا معاونت دانشگاه طی کرده و در سال ۱۳۵۴ با اخذ درجهٔ استادی ممتاز بازنشسته شده است. وی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۷ مدیریت ادارهٔ کل هواشناسی را عهده دار بوده و در واقع بینان گذار سازمان هواشناسی ایران بوده است. در همین سال ها، او ۴ سال ریاست منطقهٔ آسیا را در سازمان هواشناسی عهده دار بوده و از همان سال تا پایان عمر، رابطهٔ خود را با آن سازمان حفظ کرد. وی چندین کتاب - از جمله اطلس اقلیمیِ ایران - و بیشتر از صد مقاله به زبان های فارسی و انگلیسی منتشر ساخته و به همین مناسبت برندهٔ جایزهٔ ۲۰۰۱ سازمان هواشناسی جهانی شده است.
زندگی نامه محمدحسن گنجی
محمدحسن گنجی، در ۲۱ خرداد سال ۱۲۹۱ خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات مقدماتی در مدرسهٔ شوکتیهٔ بیرجند، وارد دارالمعلمین عالی تهران شد و در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا به دریافت درجهٔ کارشناسی نائل گردید. سپس به عنوان دانشجوی برگزیده به اروپا اعزام شد و در دانشگاه ویکتوریا، منچستر انگلستان به تحصیل ادامه داد و در سال ۱۳۱۷، لیسانس تخصصی خود را در جغرافیا اخذ کرد. وی بار دیگر، در سال ۱۳۳۱، با استفاده از بورس تحصیلی عازم ایالات متحدهٔ آمریکا شد و دکتری خود را در رشتهٔ جغرافیا، از دانشگاه کلارک دریافت کردو پس از بازگشت به ایران، در دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و با درجهٔ استادی در سال ۱۳۵۸ بازنشسته گردید. بااین حال، وی هیچ گاه دست از کار نکشید و از سال ۱۳۶۴ همکاری خود را با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز نمود. از سال ۱۳۷۰ به عنوان مشاور رئیس دانشکدهٔ علوم زمین با دانشگاه شهید بهشتی همکاری داشت. وی، علاوه بر مدیریت گروه جغرافیا، ریاست دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی و معاونت دانشگاه تهران، پیش از انقلاب ایران، ریاست ادارهٔ کل هواشناسی ایران و ریاست هواشناسی منطقهٔ آسیا را نیز بر عهده داشته و عضو کمیتهٔ اجرایی سازمان هواشناسی جهان بود.
والدین محمدحسن گنجی
پدر او ابوتراب، مدت ها نایب الحکومهٔ شهر قائن بود. افراد خانوادهٔ وی در خدمت امرای قاینات (بیرجند)، یعنی خاندان علم بودند. پدرش به کشاورزی و دامپروری اشتغال داشت. وی سه برادر و دو خواهر داشته که چهار نفر آن ها در مدارس محلی بیرجند به تدریس اشتغال داشتند. در حال حاضر، همهٔ آن ها به غیر از دو نفرشان از دنیا رفته اند.
وقایع دوران تحصیل محمدحسن گنجی
گنجی خود چنین می گوید: «من با دبیری در دانشگاه تهران شروع کردم و بعد از ۱۳ سال استادیار این دانشگاه شدم. اولین کسی بودم که با تحصیلات عالیهٔ جغرافیا به ایران برگشتم و در سال دوم گشایش دانشگاه تهران به همراه دو نفر از همکارانم رشتهٔ جغرافیا را پایه گذاری کردیم. بعد از ما شش نسل جغرافیدان در ایران تربیت شده است که من به نوعی احساس می کنم پدربزرگ این جریان باشم. مدتی رئیس دانشکده و معاون دانشگاه تهران بودم. در دوران بازنشستگی هم دانشگاه بیرجند را تأسیس کردم. قبل از انقلاب، مدتی معاون پارلمانی وزارت راه بودم. پس از انقلاب، در دوران جنگ ایران و عراق، مشاور وزیر دفاع بودم. حالا هم در دانشگاه شهید بهشتی مشاور دانشکدهٔ علوم زمین هستم و دو دانشجوی دکتری دارم. بیش از صد مقاله به فارسی و انگلیسی نوشته ام و چهارده کتاب درسی به چاپ رسانده ام. مهم تر از همهٔ این ها انتشار کتابی با عنوان جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، که داستان علم جغرافیا در کشور است. پانزده سال است که با دائرةالمعارف اسلامی همکاری می کنم و این اواخر با مرکز گفتگوی تمدن ها ارتباط نزدیک دارم و قرار است اطلس جغرافیایی تمدن ها را تهیه بکنم.»
فعالیت های ضمن تحصیل محمدحسن گنجی
همچنین وی از دوران تحصیل در مقطع ابتدایی و متوسطهٔ خود چنین به یاد می آورَد: «در ایام تعطیل (تابستان) بسیاری از ما را به یادگیری حرفه های سنتی وامی داشتند و دانش آموزانی که پدرانِ با حرفه های بازاری اشتغال داشتند، در خلال تحصیل به پدر خود کمک می کردند. در زمان تحصیلات ابتدایی من، پیش آهنگی در مدارس متداول شده بود و بسیاری از حرفه ها را از طریق پیش آهنگ به ما یاد می دادند.» گنجی، در ضمن تحصیل در انگلستان، چندین مسافرت علمی همراه گروه های دانشگاهی به نواحی داخلی انگلستان و اسکاتلند و همچنین به شبه جزیرهٔ ایبری (اسپانیا و پرتغال) و اسکاندیناوی (دانمارک، سوئد و فنلاند) و ممالک دیگرِ اروپایی انجام داد.
تحصیلات حرفه ای محمدحسن گنجی
گنجی، پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود، یعنی بیرجند، در مهرماه ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران آمد تا حقوق بخوانَد؛ ولی در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسهٔ عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستند، و چون زبان فرانسوی نمی دانست، به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن زمان بود. دارالمعلمین عالی، که در ۱۳۰۷ بنیان گذاری شده بود، دو گروه «فلسفه و ادبیات» و «تاریخ و جغرافیا» داشت. گنجی در رشتهٔ تاریخ و جغرافیا نام نویسی کرد و پس از سه سال، در ۱۳۱۲ لیسانس آن رشته را دریافت کرد. از آنجا که گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده بود، در ۲۵ شهریور ۱۳۱۲ همراه با حدود ۹۰ نفر دیگر، که ۲۰ نفر از آنان از دانش آموختگان دانشسرای عالی بودند، به فرانسه فرستاده شد. چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازه ای با زبان انگلیسی آشنا شده بود، او را با ۱۲ نفر دیگر از دانشجویان، که به زبان انگلیسی آشنایی داشتند، پس از چند روز ماندن در پاریس، به لندن فرستادند. در آن روزها معمول بود که دانشجویان فرستاده شده به انگلستان را برای یک سال به زندگی در یک خانوادهٔ انگلیسی وامی داشتند تا زبان و آداب انگلیسی را فراگیرند. اما چون گنجی زبان انگلیسی را به اندازهٔ نیاز می دانست، او را بی درنگ پس از ورود به انگلستان به دانشگاه ویکتوریا در منچستر معرفی کردند که در آن زمان یکی از پنج دانشگاه معتبر، پس از آکسفورد و کمبریج، به شمار می آمد. در سال دوم ماندن در انگلستان بود که پس از یک سال مطالعه و بررسی رشته های گوناگون، تصمیم گرفت که در زمینهٔ جغرافیا کار کند، و از آن زمان تاریخ برای او در درجهٔ دوم اهمیت قرار گرفت. او در آن سال در گروه تخصصی جغرافیا در دانشگاه منچستر نام نویسی کرد و پس از چهار سال توانست لیسانس تخصصی و ممتاز در جغرافیا را به دست آورَد، که برابر کارشناسی ارشد به شمار می آید. او دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به ویژه هواشناسی دو رویداد خشکسالی و سیلی می داند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث آسیب زیادی به روستاییان شده بود. همچنین، در روزگاری که در خارج تحصیل می کرد، بحث های داغی پیرامون نظریهٔ تکامل در جریان بود و از آنجا که بارها شنیده بود که پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جانداران دارد، به موضوع های مربوط به آب و هوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرده بود. گنجی در مهرماه ۱۳۱۷ به ایران بازگشت و با عنوان دبیر (امروزه در رتبه بندی علمی دانشگاهی به آن مربی می گویند) در دانشکدهٔ ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. دورهٔ خدمت دبیری او ۱۴ سال به طول انجامید، و چون با مقررات آن روز هرگز نمی توانست بدون درجهٔ دکتری، استاد دانشگاه شود، با استفاده از فرصت مطالعاتی، در شهریور ۱۳۳۱ به آمریکا رفت و پس از دو سال تحصیل در دانشگاه کلارک (در شهر ورستر ایالت ماساچوست) درجهٔ دکتری در جغرافیا را به دست آورد.
فعالیت های آموزشی محمدحسن گنجی
وی پس از اخذ درجهٔ لیسانس از انگلستان (در سال ۱۳۱۷)، به ایران بازگشت و به مدت ۱۴ سال با سمت دبیری در دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. همچنین پس از اخذ مدرک دکتری در سال ۱۳۳۴ از آمریکا، به ایران بازگشت و پس از طی ۵ سال دورهٔ دانشیاری، در سال ۱۳۳۹ به عنوان استادی پاره وقت (با رتبهٔ ۱۰) دانشگاه تهران ارتقا یافت و متصدی کرسی جغرافیای انسانی شد. در مهرماه ۱۳۴۷ خدمت تمام وقت دانشگاه را پذیرفت و از سال ۱۳۴۸ در سمت استاد و مدیر گروه آموزشی جغرافیا در دانشگاه انجام وظیفه کرد.
آثار محمدحسن گنجی
- جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه. تهران، بنگاه پروین، ۱۳۲۱
- بشر چیست. ترجمه از آثار مارک تواین. تهران چاپ سوم، بنگاه افشاری، ۱۳۵۱
- جغرافیا سال پنجم ابتدایی (با همکاری حسین خلیلی فر). تهران، بنیاد فرانکلین، ۱۳۳۷
- جغرافیا ششم ابتدایی با همکاری حسین خلیلی فر. تهران، بنیاد فرانکلین، ۱۳۳۷
- آمار بارندگی ایران. تهران، مرکز تحقیقات علمی مناطق خشک دانشگاه تهران، ۱۳۳۸
- کتاب های جغرافیای دبیرستان از سال اول تا سال ششم (با همکاری گروه مؤلفان). دههٔ ۱۳۴۰
- فهرست مقاله های جغرافیایی (با همکاری جواد صفی نژاد). تهران، دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه تهران، ۱۳۴۱
- جغرافیای ایران (چهار فصل در جلد اول ایرانشهر). تهران، نشریه شمارهٔ ۲۲ کمیسیون ملی یونسکو، ۱۳۴۲
- طلس اقلیمی ایران. تهران، مؤسسه جغرافیای دانشگاه تهران، ۱۳۴۶
- مجموعهٔ ۳۳ مقالهٔ جغرافیایی. تهران، بنیاد جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، ۱۳۵۳
- جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی. مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۷
- تاریخچهٔ جغرافیا در تمدن اسلامی. تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۶۸
- نامه هایی از قهستان (ترجمه و تعلیق). مشهد، مرکز خراسان شناسی، ۱۳۷۹
خانه جغرافیا دکتر محمد حسن گنجی
در تاریخ سوم آذر ماه ۱۳۹۰ با حضور پروفسور محمد حسن گنجی, منزل مسکونی وی توسط شهرداری تهران تملک و به عنوان خانه جغرافیا افتتاح گردید. در حال حاضر این خانه به عنوان یکی از مراکز و خانه های علم و زندگی شهر تهران محسوب می شود.
همسر و فرزندان محمدحسن گنجی
گنجی در ۲۴ دی ماه ۱۳۲۰ با لطیفه جوادزاده، از ایرانیان مقیم ارمنستان، ازدواج کرد. او فرزندی نداشت و تا پایان عمر در کنار همسر خود ماند. در دوران پیری که همسرش بیمار بود و خودش نیز کهولت سن داشت، از همسر خود پرستاری می کرد.
درگذشت محمدحسن گنجی
محمدحسن گنجی، ۲۸ تیرماه ۱۳۹۱ بر اثر زمین خوردن در منزل شخصی خود دچار خون ریزی مغزی شد. پس از آن به بیمارستان پیامبران منتقل شد و تحت عمل جراحی قرار گرفت که در نهایت درگذشت. پیکر او، پس از تشییع از مقابل دانشگاه تهران، جهت خاکسپاری به زادگاهش، شهر بیرجند، منتقل شد و در تاریخ ۲ مردادماه ۱۳۹۱ در محل بوستان محمدحسن گنجی در خیابان توحید، به خاک سپرده شد.
زندگینامه محمد بن موسی خوارزمی دانشمند ایرانی
